Մեր նպատակն է հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,

առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությանը, և կոտրել

այն կարծրատիպը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Գիրքը լուսապատճենվել և համացանցում է տեղադրվել Գրքամոլ Նախաձեռնության

կողմից:

Բոլորիդ կողմից սիրված «Գրքամոլ»-ը ձեռնամուխ է եղել մի նախաձեռնության, որի

նպատակն է համացանցում էլեկտրոնային տարբերակով տեղադրել բոլոր այն գրքերը, որոնք
սիրված են հայ ընթերցասերների կողմից և ցանկանում են դրանք ընթերցել նաև
էլեկտրոնային տարբերակով: Ժամանակի ընթացքում մեր կողմից համացանցում
կտեղադրվեն բոլոր այն գրքերը, որոնք մինչ այս ձեզ համար եղել են դժվար ձեռքբերելի:

«Գրքամոլ»-ը, ունենալով իր ուրույն տեղը համացանցում, իր առջև նպատակ է դրել

հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը, առաջացնել
հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությանը, և կոտրել բոլոր այն
կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Սիրելի՛ ընթերցողներ, մենք շատ ուրախ կլինենք, եթե կլինեն մարդիկ, ովքեր
կցանկանան օգնել մեզ այս հանրօգուտ գործում: Էլեկտրոնային գրքերի պատրաստման և
մեր կայքում դրանք տեղադրելու հարցում մենք չունենք որևէ շահ և չենք հետապնդում
որևէ եկամուտ, բացի հայ և արտասահմանյան գրականությունը հայ ընթերցասերներին
հասանելի դարձնելուց, և մենք բաց ենք բոլոր նվիրյալ ու օգնել ցանկացող մարդկանց
համար: Եթե դուք ունեք լուսապատճենահանման սարքեր, և ուզում եք միանալ մեր կողմից
ձեռնարկվող գործին, ապա գրեք մեզ grqamol@gmail.com էլ. հասցեով:

Շնորհակալություն, որ հետևում եք մեզ: Ցանկանում ենք բոլորիդ հաճելի ընթերցանություն:

Գրքամոլ Նախաձեռնություն
2017 © Grqamol. All Rights Reserved.
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com

Since 2012 © Grqamol. All Rights

Reserved.
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com
Ա Պ Ր Ա Ծ Ե Վ Չ Ա ^ ք ՝ ^

Տ Ա Ր Բ Ե Ր

(Վիպակ)

Եղբորս՝ Կարո ՊետրոպաԱԷւ հիշատակիս

 ինդեքս ԳՄԴ 84. Հ7
Պ 505

Պետրոսյաե Վ. Հ .
Պ 505 Վերջին ուսուցիչը։ Վիպակներ և պատմւ|ածքներ։—
Երևան, Սովետ, գրող, 1980.— 616 էջ։
Ժ ող ով ա ծո ւն ա մ փ ո փ ո ւմ է գրողի նոր պ ա տ մ վ ա ծ ք ն ե ր ը , «
Վերջին ու սո ւցի չը » վ ի լզ ա,1ր ^ «Հայկական էսքիզներ» վիպա
կ ֊է ս ս ե ն , որի Ա. և 9 , մա սե ր ը լո ւյ ս են տե սել «Դ եղ ա տ ո ւն Անի» գր
քո ւմ ( 1 9 7 3 թ . ) , իսկ սուքն ավարտված տարբերակը ՝ Ա*
Գ* մասեր, ռու սերեն ( Մ ո ս կ վ ա , 1 9 7 8 թ . ) ։ Ամ բո ղ ջա կ ա ն տ ե ս ք
ո վ « էս ք ի զն ե ր ը » հա յե րեն չու լս են տե սն ո ւմ առաջին անգամ։
Գրքո ւմ տ եղ է գտել նաև « մ , պ ֊ ր ա ծ և չ ա պ ր ա ծ տ ա ր ի նե ր » վի
պ ա կը , որ տ պ ա գր վե լ է 1970 թ վ ա կա նի ն։ « Հ ա յ կ ա կ ա ն էս ք ի
զներ» և « Վերջին ուս ու ցիչը» վիպակի հ ա մ ա ր գրողը 1979 թ.
ա ր ժա նա ց ել է ՀՍՍՀ Պետական մրցանակի։
^ 4702080200 ծ» 2
Պ - 8 0
705 (0 0 80 ԳՄԴ 8 4 < 7

«՚ Ս ո վե տ ա կա ն գր ո ղ » հ ր ա տ ա ր ա կչ ո ւթ յո ւն , 1 9 8 0
 Ծ
՜1՜1 նձրև շէր գալիսւ
Տ կ տ կ ա ց ո ղ ը գ ր ա մ ե ք ե ն ա ն է ր, որի առաջ նստ ա ծ
մարդը կլիներ երևի ե ր ե ս ո ւ ն ե ր ե ք ֊ե ր ե ս ո լ ն չ ո ր ս տարեկանէ
Սենյա կը փոքր էր, և գ ր ա մ ե ք ե ն ա յի ձ ա յն ը սո վ ո ր ա կա
ն ի ց բա ր ձ ր էր թ վ ո ւ մ , իսկ մ ա րգ ը ծխում էր *
Լուսամուտը դեռ վ տ ա ն գ ա վ ո ր էր բ ա ց ե լ , թ ե պ ե տ մ ա յի ս
է ր, եր կնքո ւմ արև կա ր, ծ ա ռե ր ին ՝ ի ն լ - ո ր կա նա չ փոշի ։
Մի մ ա մ անընդհա տ մ ա րգը ն ույն բ ա ն ն էր մ ե ք ե ն ա գ ր
ո ւ մ , ն ույն չա փ ս ի սպիտա կ թ ե ր թ ի կ ն ե ր ի վրա և, ո րովհետ և
ա նո ւ շադիր էր՝ սխ ա լվ ո ւմ էր հ ա ճա խ , բ ա ր կ ա ն ո ւ մ , մ ի
տա ռի հ ա մա ր պ ա տ ռ ո ւմ թ ո ւղ թ ը , նորից սկ սում ։ Գրսու մ
հա մ ա ր յա երեկո էր, լու սամու տը ն ա յո ւ մ էր բ ա կ ի ն , ա
յս տ ե ղ չէին թ ա փ ա ն ց ո ւ մ փողոցի ձ ա յն ե ր ը ։ Ահա և
վերջին մ ե ք ե ն ա գ ր վ ա ծ թ ո ւ ղ թ ը ։ Կարդաց. «Բ ա ր և , մ ա ր գ
։ Եթե գո լ չես մ ո ռ ա ց ե լ , որ մ ե ն ք տ ա սնհինգ տարի առաջ
նույն դպրոցն ենք ա վ ա ր տ ե լ, եկող շ ա բ ա թ , կիրակի օրը
արի մեր դպրոցի մ ո տ ։ Ա ռա վ ո տ յա ն տ ա ս ն մ ե կ ի ն ։ Չ մ ոռ
ա ն ա ս գր պ անու մդ ու նենալու ոչ պակաս քսա ն ռո ւբլի։ Լևոն, 6 -
ը մ ա յ ի ս ի » ։ Հ ա շ վ ե ց թ ղ թ ե ր ը , ուղիղ տ ա ս ն յո թ հա տ ։
՛Բթի տակ ժ պ տ ա ց , իր հ ա մա ր էլ էր մ ե ք ե ն ա գ ր ե լ , ո
րովհետ և ի ր են ով էր մ ի ա յն լ ր ա ն ո ւմ տ ա ս ն ը - յ ո թ ը ։
Ոչինչ, թո ղ ի նքն էլ ստա նա, վա ղուց իրեն ոչ ոք ն ա մ ա կ
չի գրու մ ։ Հետ ո սկ սեց գրել հ ա ս ց են եր ը ։ Սեղանին դ պ րո ց
ա կ ա ն հին լու ս անկա րներ էին ։ Ահա իրենք լ ր իվ կ ա զ մ ո վ
> Ծ ո ցա տ ետ ր ի ց հ ա նե ց հ ա ս ց ե ն ե ր ը ։ Վերջին վ ե ց - յ ո թ
ա մսու մ ոչ մե կի ն չէր տ ես ել, գուցե և փ ո խ վ ա ծ լ ի ն ե ն ։ Ա մ ե ն ա
հ ա ս տատու նը Հ ա կ ո բի հ ա սց են է՝ Երևան, կենտ րոնա կա ն
գե րեզ– մ ա հ ա տ ո ւ ն ։ Նրան ա յլ ևս ոչ մի նա մ ա կ չի հ ա սն ի։
Բ ա յց նրա
֊ 183^
հա մար էլ մ եք ե նա գրվա ծ թ ո ւղ թ կա ։ Տխ ուր ժ պ տ ա ց ։
Հիշեց Հ ա կ ո բի դ ե մ ք ը ՝ ա ռա նց նկարին ն ա յե լ ո ւ ։
Ծալեց Հա կո բի ն ա մ ա կ ը , դրեց
ա ռա նձ ի ն ։ Աթողնի գե րե զմ ա ն ա ք ա ր ի վ ր ա ։ Հետո ք
մ ծ ի ծ ա ղ տ վ եց ա յղ զ գ ա յա կ ա ն մ տ ք ի ց ։ Գրեց մ յո ւ ս
ների հ ա ս ց ե ն ե ր ը ։ Գրեց ա ն տ ա ր բ ե ր , չ ո ւզ են ա
լով հիշել ոչ նրա նց դ ե մ ք ը , ոչինչ։ Առհասարակ, ի ՞ն չ կա
րիք կա հ ա վ ա ք վելու , ի ՞ն չ կա րիք կա քրքրելու ա ն ց յա լի
փ ե թ ա կ ը ♦ կա րծու մ ես ա յն տ ե ղ ի ց բ ղ ղ ա լ ո վ դուրս կթ ռ չե ՞ն
հուշերի մեղ ո ւնե րը * Հ ա զ ի
վ թ ե ։ Հ ա մ ա ր յա ա մեն ինչ մ ո ռ ա ց վ ե լ է, մե ղու նե րի մ ե ծ
մ ա սը պարզա պես դեղին փոշու մի շերտ են փեթ ա կի հա
տա կին և թ ո ղ հանգիստ մ ն ա ն ։ Տ ա յ ց հինգ տարի առաջ,
երբ
հ ա վա քվել էին տ ա ս ն ա մ յա կ ը հիշելու, իրեն պ
ատվիրեցին հիջհ ցնե լ տ ա ս ն հ ին գը ։ Հա ստ ա տ հ ա մ ո զ վ ա ծ
է, որ կգան շ ա տ ֊ շատ վ ե ց - յ ո թ հո գի ։ Գրեց վերջին հ ա սց
են ։ Իր հ ա ս ց ե ն ։ Եթե ի նք ը չ գ ն ա , կասի նա մ ա կ չի ս տ ա
ց ե լ ։ Բարձր ծ ի ծ ա ղ ե ց ։ Փ ա կե ց գ ր ա մ ե ք ե ն ա ն , պ ա ռ կեց
բ ա զ մ ո ց ի ն ։ Երր մ ա րդիկ սկսու մ են հիշել մ ա ն կ ո ւ թ յո ւ ն ը
, նշա նա կում է ծ ե ր ա ն ո ւմ են ։ Ինչ հ ա ն ճարեղ մ ի տ ք , ծի ծ
ա ղ ե ց ինքն իր վրա և որոշեց ոչինչ չ մ տ ա ծ ե լ լ
Գուցեն ք ն ի , մի նչև տպ արան գ ն ա լը ։ Իր ակնարկն է տպ վու մ,
ուղում էր ա ն պ ա յմ ա ն կարդալ վերջին ա ն գ ա մ ։ Փա կեց ա
չք ե ր ը ։ Բ ա յց մ ա ր դ մ ի ՞թ ե ա չքերով է ք ն ո ւ մ ։ Ուզում
ես ա ն գ ա մ կ արիր մարդու կո պ երը, մ եկ է, երբ մ ի տ ք ն
արթուն է, չի օ գ ն ի ։ Դա րձյալ հա նճ արեղ մ ի տ ք ։ Հետո
հիշեց, որ կարելի է
երա ժշտու թյո ւն լ ս ե լ ։ Գրա սե ղանի վրա լուռ բ ա զ մ ե լ է մ
ա գ ն ի տ ո ֆ ո ն ը ։ Նման է բ ա մ բ ա ս կ ո տ կնոջ, մի կոճակը
ս ե ղ մ ե ց ի ր ՝ վերջ, փրկո ւթ յուն չ կ ա ։ Գուցե ս ե նյա կ ը հ ա վ ա ք
ի ՞։ Ա յս պիսի անորոշ վի ճա կո ւմ դա ա մ են ահա րմ ար զ բա ղմ
ո ւն քն է։ Մի հ ա յա ց ք ո վ մոտ բ ե ր ե ց ի ր ե ր ը ։ Չ ա ր ժ ե ։ Դեռ մ
ի քա նի օր էլ կարելի է ա յս պ ե ս թ ո ղ ն ե լ ։ Խմե լու բ ա ն չ կ ա ։
Գուցե զ ա ն գ ա հա րի՞ մ ե կ ն ո ւ մ ե կ ի ն ։ Հ ե ռ ա խ ո ս ի թելը
երկար էր, նա ս ո վ ո ր ա բ ա ր որտեղ պ առկեր կա մ նստ եր ,
մ ո տ իկ էր տ ա նո ւմ , որ չշա րժվի տ ե ղ ի ց ։
Կռացա վ, հա վ ա ք ե ց հ ա մ ա ր ը ։
— Ա շո ՞տ . . .
 — Կինո եմ ն ա յ ո ւ մ ։ Հ ե ռ ո ւ ս տ ա ց ո ւ յց ո վ . շատ
երկար բ ա ռ է։
— Բ ա յց հա յե ր են է։ Ւսկ բ ո ր դ յո ւր , օր ինա կ, գե ղեցիկ
բ ա ռ է, բ ա յ ց հ ա յե ր են չ է ,
բա Ծ ի ծա ղ ե ց ի ն ։
. — Ո ւր ե մ ն , զ բ ա ղ մ ո ւ ն ք ո ւ ն ե ս ։
— Զ բ ա ղ մ ո ւ ն ք չ ո ւ ն ե մ , հ եռ ո ւ ս տ ա ց ո ւ յց ու նե մ և կ
ի ն , որ պ ա տ ր ա ստ վ ո ւմ է գիտնակա ն դառնա լու ։
— Ալի ն ա ՞ ն . . .
— Բա էլ ո վ ։ Գնացել է փ ի լ ի ս ո փ ա յո ւ թ յա ն դ ա ս ի ։ Իր
նման երկո ւ, թ ե երեք հարյու ր հոդի կա։ Բոլորն էլ գիտնակա
ն են դա ռ նա լո ւ։ Ես էլ եր ե խ ա ներին եմ պ ա հ ո ւմ ՝ մ ի ն չ և փ
ի լ ի ս ո փ ա ֊ մ ա մ ա ն տուն գա ։
— ճ ա շ եփ ե ՞լ ես։
—: Վ ա ռ ե ց ի ։
^ ֊ Դե լա վ է, լ ա վ ։ Լսիր, էդ երեք հ ա րյու րից մ եկը չ կ ա ՞
, որ Ալինան հաջո ղեցնի ինձ հ ա մ ա ր ։ Ես էլ ե մ ու զու մ
ճաշ ե փ ե լ ։
«■*- Գժվել ե ս ,— ա մ փ ո փ ե ց Աշոտը։

Երևի քնել է ր։ Ա րթ ն ա ցա վ հեռ ախոսի զ ա ն գ ի ց ։ Երկար

գլխի չէր ընկնո ւմ , ո ր տ եղ ի ՞ց է գա լիս ձ ա յն ը ։ Բարձը դրել
էր հ եռ ա խ ո սի վ ր ա ։ Տպ ա ր ա ն ի հերթապ ա հն էր. « Խ մբա
գիրը շտա պ կանչու մ է, կ ա տ ա ղ ա ծ գո ռո ւմ էր հ ե ռ ա խ ո ս ո
վ, հը՞...»։
— Գալիս եմ ։ ,
Երևի գրածը չի հ ա վ ա ն ե լ։ Բ ա յց դրա հ ա մա ր հ ա զի
վ թե գ ո ռ ա ։ Կամ գուցե կռվել է կնոջ հ ե տ , կա մ վ եր և ո ւմ
են վրան խ ո ս ե լ ։ Չ գ ի տ ե ս ինչու պ ա տ կ եր ա ց ր եց Աշոտի
կնոջը՝ Ա լ ի ն ա ֊ յ ի ն , գ ե ր մ ա ն ա ց ի փիլիսոփ ա Հ ե գ ե լի
հետ թ և ա ն ց ո ւ կ , Երևանի կենտրոնա կա ն ո ւ ն ի վ ե ր մ ա գ ո ւմ
։ Իդեալիստ Հ ե գ ե լը մ ո տ ե ն ա ֊ լ ո վ վ ա ճ ա ռ ա ս ե ղ ա ն ի ն ,
երևի կա սի մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս ա յս ոգով.
«Դ ուք ու նե ՞ք վերարկու ի ի դ ե ա ։ Ո ՞չ ։ Իսկ գլխ արկի բա ց ա ր ձ
ա կ ի դ ե ՞ ա » ։ Ա լի նա ն, պարզ է, կ բ ա ց ա տ ր ի , «Պ ր ո ֆ ե ս ո ր ը
վ ե ր ա ր ֊ կու և գլ խ արկ է ո ւ զ ո ւ մ » ։ «Վ եր ա ր կու և գլ խ արկ
ո ւն ե ն ք , — երևի կասի վ ա ճա ռո ղո ւհ ի ն , — իսկ ի դ ե ա ն ե ր
ից զզվել ենք»։
«Ին ք ն էլ է զ զ վ ե լ , — կասի Ա լինա ն , — Ձ ոլյ ր տ Վեք ա յն
վ ե ր ա ր կ ո ւ ն »։
 Լևոնը հա յե լո ւ մեջ լե զ ո ւ ց ո ւ յ ց տ վ եց ինքն ի ր ե ն ,
հետո ծ ի ծ ա ղ ե ց զ վ ա ր թ ու անհոգ. Հ եգե լն ու Ալինանյ պ ա ր
զ վ ո ւմ է, որ շատ ուրախ մ ա րդիկ են եղ ել։
Ոոլոլ1 ծրա րները գրպանը գ ր ե ց ։ ճ ա ն ա պ ա ր հ ին փ ոստ ա
ր ֊ կըղ կ գ ց ի > Բաց ի Հ ա կ ո բի ծր ա ր ի ց ։ Ինչո՞ւ է կանչել խ մ բ
ա – գիրը։ Ինքը գրել է մի երիտասա րդ բժշկի մ ա ս ի ն , որն,
ասու մ են, հրաշքներ է գ ո ր ծ ո ւ մ , ե թ ե , իհարկե, հրաշքներ դեռ
հնա րավոր են ա յս ձանձրացած հողի վրա։ Տեսավ
բժշկին վի– րա հ ա տ ո ւթյա ն պահին, խ ո ս ե ց , կա րդաց նրա
ստ ա ցա ծ մի քա նի ն ա մ ա կը ՝ ա պ ա ք ի ն վ ա ծ հ ի վ ա ն դ նե ր
ից ։ Թվու մ էր, թե բա վ ա կ ա ն է ։ Սար ժ ա մ ա ն ա կ , որ ինքը բ
ա վ ա կա ն չէր համ ա - րի, կգնար նրանց տուն, կխ մ եր նրա հետ,
կվիճեր, կկռվեր, կգտներ նրա մ տ ե ր ի մ ն ե ր ի ն , սիրած ա ղջ կա
ն. . . Եվ նոր մ ի ա յ ն ՝ կգրեր կա մ չէր գր ի ։ Ինչ կ արիք կար տ յ գ
ա մ ե ն ը *,.
Մի կերպ ձ գե ց փ ո ղ կա պ ը ։ Դա՞ ով է հնարել։ Կարծես թե
մարդու ն լա րելո ւ, նրան սա նձա ծ պահելու քիչ միջո ցն եր
կան։ Հ ա գ ա վ պիջակ ը։ Կարելի է գն ա լ։ Լույսը հ ա ն գ ց ր ե ց ։
Փ ո ղ ո ցո ւմ , իր ոք , որ մ ա յի ս է ր։ Դա ոչ ա յն քա ն ծա
ռերից էր երևու մ , որքան մ ա ր դ կ ա ն ց ի ց ։ Լևոնը ժպտա ց
իր կողքից ա նց ն ո ղ, երևի տասն յ ո թ ֊ տ ա ս ն ո ւ թ տա րեկա ն
մի աղջկա։ Աղջիկն էլ ժ պ տ ա ց ։ Ու երկուսն էլ ա ն ց ա ն ։
Լևոնը ետ ն ա յ ե ց , տ ես ա վ, որ աղջիկն էլ է ետ ն ա յ ո ւ մ ։
Օհո"*** @այ ց շա րու նա կեց ճ ա ն ա պ ա ր հ ը ։ Երևի ծերա նու մ է
։ Եվս մ ի ա պ ա ց ո լյց լ Ինշ-որ մ ե կ ը , հենց ք թ ի տակ
առաջա րկեց վա րդեր գն ել։
— Իս կակա՞ն են։
— ՝Թան աք ե ռ ի ։
— Հ ա , որ Ջ ան աք ե ռ ի է, լավը կլինի , — ա նտա րբեր
ասազ ն ա .— տուր մի երկու հարյու ր գ ր ա մ . . .
Նոր տ ես ա վ մարդու դ ե մ ք ը , որ ա վելի կարմի ր էր, քան
վ ա ր դ ը ։ Երևի խ մ ա ծ էր. երջանիկ մ ա րդ ։ Հետո ձեռքը
տարավ գր պ ա ն ը , փող հ ա ն ե ց ։
ճա ն ա պ ա ր հ ը շա ր ուն ա կեց ճ վարդը ձ ե ռ ք ի ն ։ Կարծես
ժ ա մ ա դ ր ո ւթ յա ն է գ ն ո ւմ ։ Հ ի շ ե ց , որ հանդիպելու է խ մ բ
ա գ ր ի ն , որը վարդն էլ կհամարի կա պ ի տ ա լի զմ ի մ ն ա ց ո ւկ ։
Գուցե խ մ ի մի հարյու ր գ ր ա մ ։ Մտավ սրճա րա ն, կուլ տ վ եց
մի բ ա ժ ա կ ա րև ա գո ւյն հեղ ո ւկ։ Ա րև ա գո ւյն ։ Ջ զվ տ ն ք ո
վ կ ր բ - կը նեց ա յդ ա ծ ա կ ա ն ը ։ Ամեն բա ն ի ինչ-ո ր հ ա
բա ռե րը ա ռանձին վ ե ր ց ր ա ծ կորցրել են իր են ց իմաստըէ
Ածական է հա րկ ա վ ո ր ։ Մեկի մա սին ասում են՝ լռւվ մա րդ է։
Կարծես թ ե քի չ է մ ա րդ ը ։ Բարի մա րդ է։ Կարծես թե քի չ
է մ ա ր դ ը ։ Թուհ, էլի սկ սեց փ ի լի ս ո փ ա յե լ։ Իսկ խ մ բ ա գ ի ր ն
ա յ ն տեղ հիմա կատաղել է։ Ա րա գա ցր եց ք ա յլ ե ր ը ։ Վարդը
մ ն ա ց ե լ էր սրճա րա նու մ։ Ոչինչ, մ եկն ո ւմ եկը կվ ե ր ց ն ի ։
Ահա և տ պ ա ր ա ն ը։ Բոլոր պատերին՝ կա պ ու յտ կ ա մ կ ա ր
միր տ ա ռերով դրված են զ ա ն ա զ ա ն կոչեր, լ ո զ ո ւ ն գ ն ե ր ։
թսա– նա կ ա ն -եր եսն ա կա ն թ վ ե ր ի ն են դրել։ Հայերեն,
ռ ո ւ ս ե ր ե ն , ա դ ր բե ջա նե ր են ։ Բրդերեն չ կ ա ։ Հ ա , քրդա կա ն
թ ե ր թ ը վ ե ր ջերս է բ ա ց վ ե լ ։ Աջ ու ձա խ՝ ք ա յլ ո ւ մ են ն ույն
մ ր ո տ , հո գնա ծ կե րպ ա րանքները, որ նա տես նո ւմ է ահա
արդեն ութ տ ա ր ի ։
— Ա " , բ ա ր և , Սամսոն ք ե ռ ի . . .
Ագլմսոնր յ ո թ երեխա ունի, դրա համար օրը տասնչորս
,' ա մ է ա շխ ա տ ո ւմ ։ Ե րբ եմ ն ք ն ո ւ մ է ։ Մե ծ մ ա ս ա մ բ ՝ ա շ խ
ա տանքի մ ա մ ե ր ի ն ։ Հ ա նկա ր ծ շո շա փ եց գր պ ա ն ը ։
Վարգե րից մե կը մ ն ա ց ե լ է ր։ Կտա սրրա գրոլհու ն։ Տ գ ե ղ
աղջիկ է, ո վ ոլիտի նրան վարդ նվիր ի ։
— Որտե ՞ղ էիր, մեր տ ղ ա . . .
— Տանը։
— Ի՞նչ էիր ան ու մ,
— Պա ռկած մ տ ա ծ ո ւ մ էի
— Հ ե տ ո ՞։
— Հետ ո զա ն գա հ ա ր ե ց ի ն , որ տպարան գ ա մ ։ Հա գա շո
րերս, ճա նապարհին ժ պ տ ա ցի մի աղջկա, վարգ առա ՝
Սու– ս ա ն նա յի հա մ ա ր։
— Շնորհակա լ ե մ , — ա սա ց Ս ոլսաննան։
— Զ ե ՞ ռ ես ա ռ ն ո ւմ ,— ասաց խ մ բ ա գ ի ր ը ւ
— Ո ՞ ւ մ ...
՜ Խ մբա գիրը չէր կտրող ասել « ի ն ձ » ՝ դրա համար էլ
կող տ վ եց մի ա մ բո ղջ վ ա ն կ ։ նրա ձեռ քին կա ր մ իր , հաստ
մ ա տիտ կա ր։ Աչքերի տակն էլ կարմի ր էր. կա րծե ս նու յն մ ա
տիտով էր ներ կել։
— Նյու թդ հանել ե մ ։
— Դր ա՞ հա մար եք կա ն չե լ։ Ինչո ւ։
— Որովհետև ի նք դ էլ չ գ ի տ ե ս , թ և ո ւ մ մա սին ես գր ել։
– ֊ 187–
 — Երբ չես ի մ ա ն ո ւ մ , ա վելի լ ա վ է ս տ ա ց վ ո ւմ ։
Խ մ բա գի ր ը շատ հ ո գ ն ա ծ էր ու գ ե ռ պիտի մա ծո ւն
ճարեր որևէ խ ա ն ո ւ թ ի ց ։
— Չ ե ս էշ հ ա ր ց ն ո ւմ ինչու ե մ հ ա ն ե լ։
— Խ մ բա գր ի ն « ի ն չո ւ » հա րցը չ ե ն տա լի ս, մ ա ն ա վ ա
ն դ գիշերը՝ տ պ ա ր ա ն ո ւ մ . . .
• — Ս ր ա մ տ ո լ թ յո լ ն գ թ ո ղ ։ Ք ո ա յ գ հրաշք բ ժ ի շ կ ը կ ա
պ վ ա ծ է իր բ ո ւ ժ ք ո ւ յր ե ր ի ց մե կի հ ետ > Ք ա ղ կ ո մ ո ւ մ նա
մ ա կ կալ Ինքն էլ երկու երեխա ու նի։
— Բ ո ւ ժ ք ո ՞ւ յր ը ։
֊ Չ է , հեր ո ս դ է
— Դրա հ ա մ ա ՞ր եք հ ա նե լ։
— Ք ի ՞ չ է , — խ մ բ ա գ ի ր ը մ տ ա ծ ե ց , որ ոչ մի խ ա ն ո
ւթ ո ւմ ա յս ժ ա մ ի ն մ ա ծո ւն չի ճարի և Արման նորից կա սի,
որ ենքը գ ժ բ ա խ տ է ։ — $ ի ՞Լ է ՛ "
— Ես գ ն ա ց ի ։
Ու շ ա ր ժ վ ե ց գեպի գո ւռ ը ։ Խ մ բա գի ր ը ձ ա յն տ վ ե ց ,
— Մի ք ի չ սպ ա սիր, ես էլ ե մ գա լի ս ։
— Լա վ .. .
Դուրս ե կ ա վ տ պ ա ր ա ն ի բ ա կ ը ։ Չ ո ր ս - հ ի ն գ ա վ տ ո
մ ե ք ե ն ա կար կ ա ն գ ն ա ծ ։
— Բարև, Ք ե ր ո ր ։
Ք ե ր ո բ ը ն ս տ ա ծ էր մ ե ք ե ն ա յ ի ղեկի մ ո տ և դռնակը
լ– ւց էր թ ո ղ ե լ ։ նա դ ա ր ձ յա լ ս ա փ ր վ ա ծ չէր և, ի նչպ ես
մ ի շտ , ծխ ո ւ մ էր՝ երկար, սև մու շտու կը դ ե ղ ն ա ծ ա տ ա մ ն
եր ի ա ր ա ն ք ո ւմ ։
— Բա րև։
Նստեց Ք ե ր ո ց ի կ ո ղ ք ի ն ։ Ք ե ր ո ցի երկար կի սա դ եմ ը ե գ
ի պ տա կա ն փ ա րա վ ո ն ի արձանի բ ե կ ո ր էր թ վ ո ւ մ , խ ա ն
գ ա ր ո ւ մ էին մ ի ա յ ն ա չք ե ր ը, որ փ ա յլ փ լ ո ւ մ էին հի վ ա ն դ ,
բ ա յ ց կ ե ն դանի, մի տ եսա կ տ ե ն դ ո տ ։ Լևոնը գ ի տ եր , որ
Ք ե ր ո բ ը գ ի շե րներն է ա շ խ ա տ ո ւ մ , ո րովհետ և դ ե ր ե կ ն
ե ր ն էլ ի ն չ - ո ր ուրիշ տեղ գո ր ծ ու նի։ Ա տամն երի ա րա ն
ք ո ւմ վ ա ռ վ ո ւ մ էր ծ խ ա խ ո տ ը , հոնքերի ու ա յտ ո սկր եր
ի ա րա նքու մ ՝ ա չք ե ր ը ։ Ծ խա խ ոտը շու տ ով կհ ա ն գ չի ։
Կարելի է նորը վ ա ռ ե լ ։ Կարելի է ուրիշից ո ւ զ ե լ։ Իսկ
եթե ա չք ե՞ր ը հ ա ն գ չ ե ն ։ Բ՝ո ՛լ, էլի փ ի լ ի ս ո փ ա յ ե ց . . . Բ
ա յց նա հա ճա խ էր մ տ ա ծ ո ւ մ Քերոցի
֊1 8 8
 մասի՛ն։ Ե՞րբ է ք ն ո ւ մ ա յդ մ ա ր դ ը ։ Կիրակի՞ օ ր ե ր ի ն . . . « Ա յ
դ պիսի մ ա րդիկ շուտ են մ ե ռ ն ո ւ մ , երևի քնի պակասը լ ր ա
ց նելու հ ա մ ա ր » , — տխուր ժ պ ի տ ո վ եր բե մ ն մ տ ա ծ ո ւ մ
էր Լևոնը և ամե ն ա ն գ ա մ ուզում էր ա վելի երկար խ ոս ել
նրա հ ետ ։ Ք ե ր ո բը խ ո ւս ա փ ո ւմ է ր։ Եթե ա զա տ է, ա վելի
լ ա վ է՝ քն ի,
—: Ք ե ր ո ՞ բ . . .
— Հը՞՞՞
— Երեխեքը ո նց են սո վ որու մ։
— Սովորու մ են։
֊ Ասում եմ՝ ո ՞ ն ց . . .
— Եսիմ։ Մի ք ի լ ք ն ե մ , հիմի կգա ։
Փ ա կեց ա չք ե ր ը։ Ա յդպես նա ա վելի էր ն մ ա ն եգ ի պ տ
ա կան փ ա ր ա վ ո ն ի։
^ - Քերո՞բ...
— Ա՝սղ> էւի։ հիմի կ գ ա ։
— Բ ա ր կա ց ա ծ է։
— Ւնձ ի ն չ ։
Ք եր ո բը նորից փ ա կ ե ց ա չք ե ր ը > Երևի լավ
տղա է այս Լևոնը, իրեն միշտ ձ եռ քո վ է բ ա ր և ո ւ մ ու եր բե
ք չի հա րցնու մ , թ ե ի նքն ի նչպ ես է պ ահու մ եր ե խ ա ն եր ի ն։
Ո՞ւմ ինչ գործն է, ո վ ի ն չո վ կ օ գ ն ի ։ Հ ետ ո քնի մեջ
հիշեց հա նկա ր ծ, որ մ ե ք ե ն ա յի յո ւղ ը քիչ է, հ ա մ ա ր յա
վերջա ցել է, իսկ դեռ պիտի ք ա ղա ք ը ոտի տակ տան՝ մ ա
ծու ն ճա րելու ։ Երեկ թո ռն ի կն էր տուն եկել, մ ե ծ աղջկա
տղան՝ Ա րա յի կը, Ինքը հ ա զիվ ժ ա մ ա նա կ էր–գտ ել թ ա խ
տ ի վրա մի քիչ ք նելո ւ, մ ե կ էլ վեր թ ռ ա
վ ։ Ա րայիկը բ ռ ն ե լ էր պ ապ ի ք թ ի ց և բ ա ժ ա կ ո վ ջուրը
լց ն ո ւ մ էր բ ե ր ա ն ը ։ «Ի ՞ ն չ ես ա նու մ, Ա րա յի կ, հո գիժ չ
ե՞ս»։
« Պ ա պ ի ն . . . դեղ խ մ ի . . . » ։ նա երկու օր առաջ տեսել էր իրեն
դեղ խ մ ե լ ի ս և ա հ ա . . . Շատ ծ ի ծ ա ղ ե ց ի ն , իսկ
Արա յիկը զ ա ր մ ա ց ա ծ կա նգնել էր. ի նչո ՞ւ են ծ ի ծ ա ղ ո ւ մ , չ
է ՞ որ ինքը ճիշտ ն ու յն ն ա րե ց՝ ինչ պապիկը երկու օր ա
ռա ջ։ Առաջին թ ո ռն ի կ ն է։
— Լևոն։
Լևոնը զ ա ր մ ա ց ա ծ ն ա յ ե ց ։
— Ին չի՞ չես պ ս ա կվ ո ւմ ։
— Ում է պետք՛
 — Թոռ կու նենասէ
— Թո՞*ռ , — Լևո նը զվարթացավ,— մ ի ա ն գ ա մ ի ց թ ո ՞ ռ . էէ
— մ ի ա ն գ ա մ ի ց , — զ ա ր մ ա ց ա վ ՝9 ե ր ոբ ը , —
ա^ՂԲՒ& հլա եր եխա կո ւնենա ս, հ ե տ ո . . .
.
Գիշերը ավելի էր խ տ ա ն ո ւ մ և ա վելի էին ը ն դ գ ծ վ ո ւ
մ տպ արանի լ ո ւս ա մ ո ւտ ն եր ը, որ բա րձր ջե րմ ո ւթյու ն ու նեցող
հիվանդի աչքերի էին ն մ ա ն ։ Լու սամու տների ապա կի
ներին գ ե ռ երևու մ են պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մա նա կ խ ա չա
ձև կ պ ց ր ա ծ թ ա ն զ ի ֆ ի շերտերի հ ետ ք ե րը ։ Երևի որակով
սոսինձ է եղ§լ% Ասենք, Երևանը չ ռ մ բ ա կ ո ծ վ ե ց , ի ՞ն չ ի մ ա ն
ա ս . . . ՚ Ո երոբը նո + րից փա կել էր ա չք երը, երևի ք ն ե լ,
որովհետև ձեռքը թ ո ւ լ ա ց ա ծ , ը նկ ա ծ էր մ ե ք ե ն ա յի ղեկ
ին։
— Լավ է, որ հ ա մ բե ր ե լ ե ս , — ա սա ց խ մ բ ա գ ի ր ը ,
մ ե ք ե ն ա յի դուռը բ ա ց ե լ ո վ , — գ ն ա ց ի ն ք ։
•Տերորը նու յնիսկ չ բ ա ց ե ց ա չք ե ր ը։ Մ իա յն աջ ոտքը շ ա
ր ժ վ ե ց , հետո մ ա տ նե լւը ճ ա ն կ ռ տ ե ց ի ն մ ե ք ե ն ա յի ղեկը ։
Այս ճանապարհը նա անգիր գիտ եր, ձեռքերի և ոչ մի շա ր ժմ ա ն
ուղեղն ու աչքերը չէին մասնակցում։ Ով էր ավելի
շատ մ ե ք ե ն ա , մեքենա՞ն, թ ե ՞ ՝Ոերոբը.** Լևոնը նայե
ց ժամա– ց ո ւյց ի ն . տա սն մ եկն է։
— Մ ածուն չես ճ ա ր ի ։ – Խմբա գրի հ ես՝ նա դրսու մ
մի շտ դ ո լ- ո վ էր խ ո ս ո ւ մ ։
— Օպերայի մ ոտ ի խ ա ն ո ւթ ը տասնմեկն անց կես է
փ ա կ վ ո ւմ ։ Լևո ն . . *
— Հը...
— Հ ո գ ն ա ծ ե մ ։ Հ ետ ո է լ ՝ դու ես մ ե ղ ա վ ո ր ։
— Ե՞ս։ Ւ նչի ՞.. .
— Որ բ ծ ի շ կ գ չլիներ, հիմի մ ա ծու նը ճա ր ա ծ կլի նեի ։
Լևոնը ն ա յե ց խ մ բ ա գ ր ի հոգնա ծ կ ի ս ա դ ե մ ի ն , մութ ի
մե ջ
տեսա վ նրա մի ա չք ը։ Աչքի տակի կա րմիր գի ծը հիմա
սև էր երևում և ն մ ա ն էր մ ա տ ի տ ո վ ք ա շ ա ծ ի ։ Լևոնին խ մ բ
ագիրը թվաց ավտոմեքենայի թիկնա կին ջրաներկ ով
նկարա ծ մի կերպ ա րա նք, որ կարելի է հ ե շ տ ո ւ թ յա մ
բ ջնջել, կարելի է հ ե շ տ ո ւ թ յա մ բ լր ա ց ո ւ մ ն ե ր ,
ու ղղու մն եր ա նե լ։ Լևոնին այ դ մ տ ա պ ա տ կե րը ճ ն շ ե ց ,
ավելի լ ա վ էր քիչ առաջվա խ մ բ ա գ ի ֊ րը, որի մա տ ների
մեջ կարմի ր մ ա տ իտ կար, աչքերի մ ե ջ ճ բա ր կո ւթ յո ւն և
 հա նա ծ տարեց կնոջ, ո/յ/ր մ ա րմ ն ի մ ա սերը միանգամ
ի ց կո ր ցն ո ւմ են իր են ց ձևերը, փ լվ ո ւ մ ։ Լևոնը չէր սիրու մ
թ ո ւ յլ տ ղ ա մ ա ր դ , ինչպ ես չէր սիրու մ ուժեղ կի ն։
— Իմ բժ իշկը կարգին մ ա րդ է , — չոր ա սա ց Լևոնը, սպ ա
սելով հ ա կա հա ր ձ ա կմ ա ն ։ Նա պ արզա պես ու զո ւմ էր ա
ր թ ն ա ցնել խ մ բ ա գ ր ի ն իր թ մ բ ի ր ի ց , ուզո ւմ էր, որ նա
հիմա էլ գ ո ռա , ա ղմ կ ի ։
— Չ ե մ վիճու մ, — ասա ց խ մ բ ա գ ի ր ը , — չ ե մ վ ի ճ ո ւ մ . . .
— Իսկ ինչո՞ւ հա նեցիր գ ր ա ծ ս , հ ը ՞ . . .
— — խ մ բ ա գիրը թա փ տ վ եց ձեռ քը ։
Մ ե ք ե ն ա յո ւմ , փ ո ղ ո ց ո ւ մ , աշխ արհու մ մ ո ւթ չ է ր ։
Երբեք մ ո ւթ չի լի ն ո ւ մ ։ Մութը հնարու մ են մ ա ր դ ի կ ։
Մ ա րդիկ ՝ իր են ց թո ւլո ւթ յո ւնը , հ ա ն ց ա նք ը , հ ա յա ց ք ը ,
հազար ու մի
V բ ա ն թ ա ք ց ն ե լո ւ հ ա մ ա ր ։ Մութ չկա * Լևոնը հա նկա րծ
թ ո ֊ թ ա փ ե ց օրվա հ ոգնու թ յո ւն ը, հանկարծ կռվել ո ւ զ ե ց ։ Ի ա
յց կողքին նստ ա ծ էր թ ո ւ յլ մ ա ր դ ։ Հ ո ր ա ն ջ ե ց ։
— Ւ՜նչ գիշեր է, չ է ՞ . . .
— Մի ն ե ղ ա ն ա ,— ասա ց խ մ բ ա գ ի ր ը , — դու գ ի տ ե ս ,
որ ես ք ե զ սիրու մ ե մ ։
— Ավելի ձեռնտ ու կլիներ, եթե դա նու յն ի սկ Սուսան ֊
նան ա սե ր։
— . ..Ի ս կ ակնարկդ լա վ ն էր , — շա ր ուն ա կեց խ մ բ ա
գ ի ֊ ր ը , — փերջը հա տ կա պ ես։
— Թեփ էր , — կա տ ա ղե ց Լևոնը , — վերջն է լ, սկ ի զ բն
էլ, ա մ են ա սովորա կա ն թ ե փ ։ Ք ե զ էլ թ վ ո ւ մ է՝ գր ա ծս ե մ
ա փ սո սու մ ։
Մածու ն չկա ր։
Խ մբա գիրը դարձավ սև ջր ա ներկով ն կա ր ա ծ մ ի կ ե ր պ
ա րա ն ք և ք ն ե ց մ ե ք ե ն ա յի մի ա նկ յո ւն ո ւմ ։ Նրա
գրպանու մ թ ե ր թ ի հաջորդ օրվա հա մարն էր, որի ոչ մի
էջին նորու թ յ ո ւ ն չկ ա ր ։ Իսկ աշխ արհու մ ա մեն ր ո պ ե ծ ն
վ ո ւ մ և մ ե ռ նու մ էր մի լիոն ն որ ո ւթ յո ւն ։

Մեքենան կա ն գնե ց Լևոնենց շքա մու տ քի առա ջ։

— Գնա նք , — ասա ց Լևոնը , — մի քիչ կ ն ս տ ե ն ք ։ Հ ը ՞ . . .

֊ 191–
 — Յ է , ի ՞ն չ ես ա ս ո ւ մ ։
— Մի կես ժ ա մ ։ Ֆ րա նսիա կա ն կ ո ն յա կ ո ւ ն ե մ . ..
— . . . Ի ն չ ա կ ա ՞ն . . .
էևոնը ծ ի ծ ա ղ ե ց ։
— Ֆ ր ա ն ս ի ա կ ա ն ։ Շշի վրա Նապոլեոնի նկարն է։
— նկա րը հ ե չ ։ Ասում ես՝ ի ջ ն ե ՞մ ։
— Կ զա նգահա րենք, կա սե նք թ ե ր թ ն ու շանու մ է, նոր
ն յո ւթ ենք ստ ա ն ո ւմ ։
Խմ բա գր ի մի ոտքն արդեն մ ա յթ ի ն էր։
— Մի կես ժ ա ՞ մ , ա սում ե ս . . .
— Մի շիշ կոնյ ակ է, ուտելու բ ա ն էլ չ կ ա ։ Մի ր ո պ ե . . .
Նա մ ո տ ե ց ա վ պատի փոստ ա րկղին և ծրա րները
ներս գ ց ե ց ։ ն ա մ ա կն եր ը կքնեն ա յս գի շե ր , իսկ առա վոտ յա
ն հ ա մ ֊ փա կ ը ն կնե ն։ Անասելի տ խ ր ո ւ թ յա մ բ ն ա յ ե ց կ ա պ
ո ւ յտ , մե– տաղե արկ ղին։
— Դե գն ա նք ։
Խ մ բա գիրն էր։ Էևոնը մ ո ռ ա ց ե լ էր նրա մ ա ս ի ն ։
— Գնանք։
Առաջին բ ա ժ ա կ ը խ մ ե ց ի ն ա նխ ո ս ։
— Լավն էր ,— ասաց խ մ բ ա գ ի ր ը , — ի ՞ն չ նամ ա կն եր էին։
— Ընկեր նե րո վ պիտի հ ա վ ա ք վ ե ն ք , դպրոցա
կան ը ն կ ե ր - ն եր ո վ ։ Մի շ ա բ ա թ հետ ո ։
— Լավ է։
— Ւ՞նշը, կ ո ն յա ՞ կ ը , — հա րց ր եց էևոնը։
— Չ է , որ հ ա վ ա ք վ ո ւմ ե ք ։ Մեր տ ղաներից չորսս ենք կ ե ն
դանի մ ն ա ց ե լ ։ Ք ա ռա ս ո ւն մ ե կ թ վ ի ն դպրոցը վեր ջա ց ր
ին ք ։ — Ա ռա նց էևոնին ն ա յելո ւ մի բ ա ժ ա կ էլ խ մ ե ց ։ —
Աղջիկներն էլ հ ի մ ի տա տիկներ են, ո ՞ւ մ հետ հ ա նդ ի պ ես։
Էևոնը զ գ ա ց դի մա ց ի նի տ խ ր ո ւթ յո ւն ը ։ Հ ա զ վ ա դ ե պ
է, երր մ ա րդ զ գ ո ւմ է դ ի մ ա ց ի նի տ խ ր ո ւթ յո ւն ը ։ Այս ա ն
գ ա մ զ գ ա ց ։ Այս մարդն էլ եղել է տ ա ս ն վ ե ց տ ա ր ե կ ա ն ։
Ւնքն էլ է ե ղ ե լ։ Ւնքը հիմա երեսու ներեք տարեկա ն է։ Այս
մարդը երեսու ն երեք տարեկա ն էլ է եղ ե լ։ Հ ի մ ա ք ա ռա
սու ներկու տարեկա ն է։ Ւնքր՝ Հկոնը, քա ռա սո ւներկո ւ տարեկա
ն չի եղ ե լ։ Կլինի ։ Ի նչ ի մ ա ն ա ս ։ .
-- ... Ա բ մ ա յի ն չ զ ա ն գ ա հ ա ր ե ց ի ր ։
—շ %Ոլ ի ն չ , – խ մ բ ա գ ի ր ը թա փ տ վ ե ց ձ ե ռ ք ը , — ոչինչ։
— 192–•
 - Մ ածուն էլ չառարւ
- Ո չի ն չ,- ա յս ա ն գ ա մ ձա յն ի մեջ բ ա ր կ ո ւթ յա ն շեշտ
կ ա ր , – ոչինչ։
էևոնը ո ւրա խ ա ցա վ , հետո զղջա ց. ինչ կարիք կա ր։ Մի
բ ա ժ ա կ էլ խ մ ե ց ի ն , խ մ բ ա գ ի ր ը մ ի ա ն գ ա մ ի ց , էևոնը՝ կ ո լ
մ ֊կ ո լ մ ։
- Փոքր է ս ե ն յա կ դ ։
֊ Ե րևի,- ա սա ց է ևո ն ը ։ — Ուզո՞ւմ ես զ ա ն գ ա հ ա ր
ե մ , աղջիկներ գա ն ։ Կխ մե նք, զ ր ու յց կա ն ե ն ք ։ Հ ը ՞ . . .
Խմբա գիրը ն ա յե ց տա րօրինակ ու զ ա ր մ ա ց ա ծ ։
(Ա ղջի կնե՛՜ր... պ ա տ կ եր ա ց ր եց ն ա ։ Երևի ջահել
կլինեն,
գ ե ղե ց իկ, Կգան, կլցնեն սենյա կը իրենց ա չքերով, ծի ծ ա ղ ո վ
, Կխ մ են ։ Էավ կլինի։ Կմոռանա տպարա նը, կնոջը, մ ա ծ ո ւ ն ը
, որ չ ճ ա ր ե ց ) ։
Եվ ասաց»
՝*֊ - Խելքդ թ ռ ց ր ե ՞լ ես, ի ՞ն չ է, ինձ ո՞ւմ տեղ ես դ ր ե լ . . .
- Ինչպես ուզում ե ս , – ասա ց է և ո ն ը , – իսկ աղջիկների
հետ կարելի է նաև զրուցել կ ա մ , օրի նա կ, հաշվել աստ ղերը։
Եվ ոչ ա յն , ինչ քո մ տ ք ո վ ա ն ց ա վ ։
- ի՞նչ ա նց ա վ իմ մ տ ք ո վ ։
- Չ գ ի տ ե մ ։ Վոչֆ Մեսինգր չեմ, մտ ք եր դ կա րդա
մ, Կխմես , չ է ՞ . . .
Խմբա գիրը այս ա նգ ա մ էլ մ ի ա ն գ ա մ ի ց դ ա տ ա րկեց բա–
մ ա կը ։ Շշի վրա Նապոլեոնի նկարն էր։ Կայսրը երևի երբե ք
շէր մ տ ա ծ ի , թե կոնյա կի էտիկետ կ դ ա ռնա ։ Իսկ մի քա նի
օր առաջ, երբ էևոնը գյու ղ էր գ ն ա ցե լ, տ ե ս ա վ , որ հին գ ե ր ե
զ մ ա նատան տեղը վարել են, Մնա ցել էր մ ի ա յն մի ք ա նի
քա ր. կղզու նման թողել էին մ ե ջտ ե ղ ո ւմ ։ Երբ երեխա էին, ա
յ գ գ ե ր ե զ մ ա ն ա տ ա ն քարերի մեջ պ ա հ մ տ ո ցի էին խ ա
ղ ո ւմ , Շատ էին ք ա րե ր ը, հասա րակ, շք
ե ղ, ջնջված տ ա ռեր ո վ , Հ ի մ ա վարել են, կ ա ղ ա մ բ կա մ լոբի
կց ա ն ե ն , Գուցե կ ա ր տ ոֆ ի լ, էևոնը այն ժա մ ա նա կ տխրեց
ա յգ քարերին ն ա յե լ ի ս , բա շց հիմա հ ա ն կարծ հ ա ս կ ա ց ա
վ , որ վ ա րա ծ գե րե զմ ա նների, համսՏր չ ի տըխ– ր ե լ , ա յ լ մ ա
ն կ ո ւ թ յա ն , Եթե վարել են, ո ւ ր ձ / ն ջ ա տ շ & ք պ ի ն ե ք ^ են ա
նց ե լ, Իսկ Նապոլեոն Բոնապարտը ժւկգ։ում է ^ ■ Վ ր ա յ ի ց ^
- Հո չ ն ե ղ ա ց ա ՞ ր , – հարցրեց խ մ բ ա գ ի կ ը ^ –
որԽժքդքՀց ես ճարել կ ո ն յա կ ը , Ա յ, խ մ ե լո ւ բա ն է, հ ա ՞, \
 ՚— Փա րիզու մ մի ը նկեր ու նե մ , նա էր ո ւղա րկել , —
ասաց Լևոնը։
Փարիզու մ նա ը նկեր ուներ և կո նյա կ նա իրոք ուղարկել
էր։ Հ ա յ ց վաղուց խ մ ե լ էին, ֆ ր ա ն սի ա կա ն շշի մեջ նա պ
ա ր զ ապ ես լցրե լ էր երեքա ստ ղա նի կ ո ն յա կ ։ Լևոնը
անասելի տ խ ր ո ւ թ յա մ բ ն ա յ ե ց նրա դատարկ բաժակին,
— ա սում ե– լա վն էր, հա . . .
— Լավն էր, ր այ ց դու ն ե ղ ա ց ա ր ։
— Չ է , ինչ ես ա սո ւմ , ուղղակի ուրիշ բ ա ն հի շեցի ,
մե ր դ յո ւզի հին գե րե զմ ա ն ա տ ո ւն ը վարել են։ ՝
— Վ արե՞լ են։
— Ը հ ը ։ Լավ հող է և հետ ո գե րե զմ ա ն ա տ ո ւն ը վա ղու ց հ
ի շող լ կ ա ր ։ Հիշո ղներն էլ մ ե ռ ե լ ե%լ
— Տխ ո ւր բ ա ն ես ա ս ո ւ մ , — խ մ բ ա գ ի ր ը թ ա ղ վ ե ց բ ա
զ կ ա թո ռի մե ջ, ներս ք ա շ ե ց ծու խ ը, երկար ժ ա մ ա նա կ լ ռ ե ց
։
Էևոնը ն ա յ ե ց ժ ա մ ա ց ո ւ յ ց ի ն , մ ի ա ց ր ե ց ընդու նի չը ։
— Տ ե ս ն ե ն ք մ երոնք ոնց են խ ա ղ ա ց ե լ Կիևոլմ։
Ընդու նիչը հա ղորդու մ էր, որ երկրի հ յո ւսիսու մ փչու մ են
թ ո ւ յլ ի ց մ ի նչև չ ա փ ա վ ո ր ք ա մ ի ն ե ր ։
— Ուշ ացա նք։
Իսկ խ մ բ ա գ ի ր ը դեռ մ տ ա ծ ո ւ մ էր գ ե ր ե զմ ա ն ա տ ա ն մ
ա սի ն, որ վարել են ։ Տա ր ի նե ր հետո իր գ ե րե զմ ա ն ն էլ
կվա րեն, ի ՞ն չ ի մ ա ն ա ս ։ Իրար վրա խ մ ե ց երկու բ ա ժ ա կ ։
Ւնչ-որ թ մ ր ո ւթ յո ւն զ ա ր թ ն ե ց ո ւ ղե ղ ում , դա հաճելի էր, մ ո
ռ ա ց ն ո ւ մ էր շատ բ ա ն ՝ հա րցեր, կա ս կ ա ծ ն ե ր ։
— Դու ինձ չե ս հ ա ս կ ա ն ո ւ մ ,— դ ա ռ ա վ նա Լևոնին , —
անունդ էլ գրող ես դրել, բ ա յ ց չես հ ա սկա ն ում , — նա
հա մ ա ր յա հ ա րբ ա ծ էր , — դու կա րծու մ ես, ե ս . . . Չ ես հ ա
սկա նու մ։ Ես պ ա տ ե ր ա զ մ ե մ տ եսել, շատ բ ա ն եմ տ ես ել,
շատ բ ա ն , . .
Դա արդեն ա մ ենաահա վորն էր։ Լևոնը զ գ ա ց , որ նա հիմա
կոճա կ-կո ճա կ կսկսի ք ա նդ ել իր սրտի օձիքը, կսկսի բ ա ց ա տ
րել ի ր ե ն ։ Դրա համար էլ ա սա ց.
— Ս խմե ՞ս ։ Կոնյակ էլի ու նեմ։
— Չ դ ի տ ե մ , — ա սա ց խ մ բ ա գ ի ր ը , — շշի մեջ մի քիչ
կա։ Իսկ դու մ ա րդ կա ն ց ա շխ ատիր ճա նաչել ա մեն կ ո ղ մ ի ց ,
— նա երևի արդեն ք ա նդ ել էր սրտի մի կո ճ ա կ ը ,— ք ե զ թ վ ո
ւ մ է ես չոր սա րդ ե մ , հու զվել չ դ ի տ ե մ , լավն ու վա տը չ ե մ
վ ա խկոտ ե մ . , . Թե դու լինեիր ի մ տ եղ ր , , . — Նա խ մ ե ց
վերջին բ ա ժ ա կ ը , — հը . . .
Լևոնը ոչինչ չա ս ա ց ։
— Մենակ թե մի" ն ե ղ ա նա , — ա սա ց խ մ բ ա գ ի
ր ը ։ Լեոնն ա սա ց, որ չ ի ն ե ղ ա ն ո ւ մ ։
— Գ ն ա մ , — ա սա ց խ մ բ ա գ ի ր ը , - ուշ էէ Դուրս մի դա,
չկարծես հարթած ե մ ։
Ընդու նիչը ա սա ց , որ կհաղորդեն գ ո ր ծ ի ք ա յի ն թեթԱ
երա– ժ ը շ տ ո լ թ յո լն ։ իԵրա ժշտու թ յա նն էլ վերնագիր են դ նո
ւմ , կըշ– ռո լմ են, կարծե ս պանիր է կա մ մ ի ս ։ Կարծում են
մա րդիկ չեն հա սկ անա , ծանր է, թե թ ե թ և ) ։
— Բարի գի շե ր ,— ասա ց խ մ բ ա գ ի ր ը , — կ ո ն յա կդ լա վ ն էթ՛
՜ Լևոնը հա նվ եց պ առկեց մ ա հ ճ ա կ ա լի ն ։ Մոտ բ ե ր ե ց հ
ե ռ ա խ ո ս ը , հա վ ա ք ե ց հ ա մ ա ր ը ։ Այն կո ղմու մ լսափողը
երկար ժ ա մանակ չէին վ ե ր ց ն ո ւ մ ։ Ե վերջո.
— Լսում ե մ , ո ՞վ է . . .
— Լ ի ժ ՞ թ > ԲարՒ Գ հ եր> Ա Ժ Ը * ՝ –
— Ա ննորմա լ , — կինը գր եց լ ս ա փ ո ղ ը ։
Հետո նա հա վ ա ք ե ց Աշոտի հեռ ախոսի հ ա մ ա ր ը ։
Ալինան վ ե ր ց ր ե ց ։
— Ես եմ , Լևոնը, ի նչպ ե՞ս է , Հեգե լի համար վերարկու
վ ե ր ց ր ի ՞ք ո ւ ն ի վ ե ր մ ա գ ի ց ։
— Ո ՞ւ մ , — Ալինան զ ա ր մ ա ց ա վ ։
— Հեգելի։
— Ա նն ո րմ ա լ։ Դր ա՞ համար զ ա ն գ տվիր։
— Հ ա ։ Արայիկն ի ՞ն չ բա ն ի է։
Ալինան ծ ի ծ ա ղ ե լո վ դրեց խ ոսա
փողը.
— Պարապու մ է, մի խ ա ն գ ա ր ի ր , լվ ա ց ք եմ ա նու մ։
Երկու ա նն ո ր մ ա լ ստանալ նույն երեկոյո ւմ՝ շատ է, մ տ
ա ծեց Լևոնը և լու յսը հ ա ն գ ց ր ե ց ։

— Շրջան ես գնու մ մի օրով,— ասա ց քա րտ ուղա ր ու

հ ի ն , — խ մ բ ա գ ի ր ը կա նչում է։
— Ռ՞ր շրջանը։
Ա սա ց։
Լավ է, Ռոլթենին էլ կտ եսնի, վաղուց չի տ ես ել։ Կխոսեն։
Պ ա տ եր ա զմի տա րիներին մի ա ն գ ա մ Ռոլրենը դասի եկավ
-195-
 շա ր ֆ կա պ ա ծ ։ Շա ր ֆ էր, էլի, սովորակա ն շ ա ր ֆ , քեռին էր
ուղարկել Գ ե ր մ ա ն ի ա յի ց , Դա սա րանու մ Ոչ ոք շա րֆ
չու ներ։ Հ ե ն ց ա յդ օրն էլ Ռ ոլբ ենին դասից դուրս արին , Վահիկի վ
ե րարկուին թա ն ա ք էր լ ց ր ե լ, Դիրեկտորը ն ա յ ե ց նրան ու ա
սա ց.
«Մ ա ր դ է դառել, շա ր ֆ է կ ա պ ո ւմ » ։ Ռոլբ ենը հիմա
կու սակ ց ո ւ թ յա ն շրջկոմի աոաջին քա րտ ու ղար է, ի ս կ իրենց
դիրեկ տորը հիմա դիրեկտոր չ է , աչլ ք ի մ ի ա յի սովորակա ն
դասատու , Հ ա նկա ր ծ դա հիշեց. «Մ արդ է դ ա ռ ել, շա ր ֆ է
կա պու մ» ,
Խ մ բա գի ր ը կարմի ր հեռ ա խ ո սո վ խ ո ս ո ւ մ էր ի ն չ ֊ ո ր
մե կի հետ, Լևոնը գլխ ով բ ա ր և ե ց , ն ս տ ե ց , Խ մ բա գի ր ը փ ո ք ր
֊ի ն չ գունատ էր, Մ ոռա ցե՞ք էր կ ա մ չէր հա սցրել ս ա փ ր վ ե լ ...
Սե ղանի վրա թղ թ եր էին, ն ա մ ա կ ն ե ր , մ ա տ ի տ ն ե ր , ապակու
տակ՝ հեռախոսների համարներ և երեխա ների լո ւս ա ն կա ր ը։
Երկուսն էլ աղջիկ՝ ժպտու ն ա չք ե ր ո վ ։ Չ գ ի տ ե ս ինչու , ա մե ն
ա ն գ ա մ , երբ Լևոնը մ տ ն ո ւ մ էր նրա ա ռ ա ն ձ ն ա ս ե ն յա կ ը
, ա ն պ ա յմ ա ն ն ա յո ւ մ էր ա յդ լո ւս ա ն կա ր ին , Ն ա յո ւմ էր,
ինքն իրեն ժ պ տ ո ւմ ։
Ի վերջո խ մ բ ա գ ի ր ը լս ա փ ո ղը ց ա ծ գ ր ե ց ։
— Հտ մ ա ր ե մ գնու մ ,
— նախ բարևիր...
— Գլխով բ ա ր և ե ց ի ։
— Գլուխը բ ա ր ևե լու հա մար չէ,
— Ուզում եք ասել գլ խ արկ դնելու համար է ։
— Սրամիտ չէր ։
— Ինչո՞ւ եմ գն ո ւմ ։
Խմբա գիրը կարմի ր հեռ ա խ ո սի վրա ի ն չ ֊ո ր համար հա֊
վաքեց։
— Ես եմ ։ Հի մ ի ի ՞ն չ պիտի ա նենք ինքնասպանու
թ յա ն հ ա րցը։ Ո՞ւմ եմ ուղա րկո ւմ։ Լեոնին։ Նա ա յդ պ ի ս ի
բաների մա սն ա գ ետ է։ Դե լա վ , գ ն ա -գ ա տ ե ս ն ե ն ք ։ —
Լսափողը ց ա ծ դնե լով ա ս ա ց , — հա սկա ց ա ՞ր ինչի համար
ես գ ն ո ւմ ։ Մի տղա և մի աղջիկ ի ն ք ն ա սպ ա նո ւթ յո ւն են գ ո
րծել...
— Հետո՞...
— Հետ ո ա յն , որ գնա տես ինչպ ես է պ ա տ ա հ ել։
— Ենթ ադրենք տ ես ա ։ Եվ հետո ո ր տ ե ղ ի ՞ց եք ե զ ր ա կ ա
ց նու մ, որ ես ա յդ գործե րի մ ա սն ա գ ետ եմ ։
— Հետդ խ ոսել չի լի ն ո ւ մ , — խ մ բ ա գ ր ի ձ ա յն ի մեջ բ ա ր
 կլինիէ Սո սիրած գրողն ո ՞վ է ր, հա, Ռ ե մ ա ր կը , նրա հեր ո
ս ն եր ն են, չ է ՞ , որ սիրու մ են ի ր ե ն ց ս պ ա ն ե լ ,— Լևոնը ն
ա յ ո ւ մ էր ա ն տ ա ր բ ե ր , — ի ՞ն չ է, չ ե ՞ս սիրում Ռ եմ ա ր կ ի ն
...
— ԱիըՈլ,$ ե մ ձեր քա րտ ո ւղ ա ր ո ւհ ուն, Ս եդ ա յի ն, ի սկ
Ռ ե մ ա րկ կարդու մ էի, մի չ ո ր ս ֊ հ ի ն գ տարի առա ջ։
Խ մ բա գի ր ը ք ր ք ջ ա ց *
— Դե լ ա վ , ուզում ես հենց ա յսօր էլ գ ն ա ։ Սայց լ ա վ ն
ա - յ ի ր , հա, ի ն ք ը ՝ Vտ եփ ան չա նն է հետ ա ք ր ք րվ ո ւմ ։ Ե ղ
ա ՞վ . . .
— Մի օր ում ի ՞ն չ պիտի ա ն ե մ ։
— Նրանց թա ղ ել են երեք օր ա ռա ջ։ Ուսու ցիչների
հետ կ խ ո ս ե ս , ը նկ եր նե ր ի, ծն ո ղ ն ե ր ի , — հետո հա
նկա ր ծ Հոլո ե կ ա վ , — գիշե րվա կո ն յա կ ի ց չո ւն ե ՞ս **,
֊ Չ է , – ա սա ց Լևոնը , — ես կարո՞ղ եմ գն ա լ։
— Կարող ե ք , — « դ ո լ ք » ֊ ի ա ն ց ա վ խ մ բ ա գ ի ր ը , — խ
նդրում եմ ա մեն ինչ մ ա ն ր ա մ ա ս ն , զեկո ւցա գի ր պիտի ն ե ր
կ ա յ ա ց ֊ նենք I) տ ե փ ա ն յա ն ի ն ։
Ես զ եկու ցա գիր գրող չ ե մ ։
— Գ ի տ ե մ, Ռեմարկ ես, բ ա յ ց գր ելն, ի հ ա ր կե , կգր ես
։ Լևոնը դուրս ե կ ա վ ։ Ւ նքն ա սպ ա ն ո ւթյո ւն , կոն
յա կ ։ Նույն
ն ա խ ա դ ա ս ո ւ թ յա ն մ ե ջ։ Մ իա յն ստ ո ր ա կետ ո վ
բ ա ժ ա ն վ ա ծ ։ Ւնչպե՞ս կարող է մարդու
գլխ ում ա յս երկու մ ի տ ք ը ծա գե լ Լ ո ղ ք ֊կ ո ղ ք ի ։ Հ ետ ո
զ գ ա ց , որ պ ա րզա պ ես չ ա ր ա ց ա ծ է խ մ բ ա ֊ դրի վ ր ա ։ Ւսկ
ա յդ մ տ ք ե ր ը մ իա սին ծա գե լ կ ա ր ո ղ է ի ն ։ Սանի ա ն գ ա մ է
գ ե ր ե զ մ ա ն ա տ ա ն ը մ տ ա բ ե ր ե լ ա մ ե ն ա ա ն հ ե թ ե թ ան ե կ ֊
գո տը ու ք իչ է մ ն ա ց ե լ փ ռ թ կ ա ։ Առհա սարակ եթե
հնարավոր լի նե ր կին ոա պ ա ր ա տ ո վ նկա րա հանել մա րդ ո ւ
մ տ ք ե ր ը ։ Ւնչ հ ետ ա քրքիր բ ա ն կ ս տ ա ց վ ե ր , կ ո ղ ք ֊կ ո ղ ք ի
, իրար հ ե տ և ի ց ՝ ինչ տ ա րբեր բ ա ն ե ր կլի ն ե ի ն ։ Հ ա նկա ր ծ
պ ա տ կ եր ա ց ր եց ա յգ կի նո ժ ա պ ա վ ե ն ը , թ ե կ ո ւ զ մ ա րդու
մ ի օրվա մ ա ս ի ն , թ ե կ ո ւ զ * , * Ըստ ա յդ կի ն ոն կա ր նե րի , մ
ա րդիկ իրար շատ ն մ ա ն կ լի նե ի ն, որով հ ե տ և դա կլինի ի ս կ
ա կ ա ն ը , ինչ մ տ ա ծ ո ւ մ ե ն ։ Առհասարակ եթե մ ա ր դ կ ա ն ց
հոգիները մ ե ր կ ա ց ն ե ս , իրար շատ ն մ ա ն կլինեն, նրանք մ
ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս նույն բա նն են սի ր ո ւմ , նու յն հ ա ճ ո ւյք
ներն են ու զու մ։ Ուրիշների առաջ մարդիկ ա յդ ա մ ե ն ը թ ա
ք - ք ո ն ո ւ մ են, ձևան ո ւ մ , դ ի վա ն ա գիտ ո ւթ յո ւն խ ա ղ ո ւ մ ։
 .<— Ինչպե՞ս ես, Սեդա , — ա սա ց նա քա րտ ու ղարու հուն , - -
չա մու սնա նա ն ք . . .
Աղջիկը շ փ ո թ վ ա ծ ն ա յե ց ,
— Միշտ կա տա կու մ եք ։
— Սիրո մա սին բա րձր կարելի է ասել կ ա տ ա կ ո վ ։
Երեկո - յա ն ի ՞ն չ ես ա նու մ։ ն ե ղ ա ց ա ՞ր , դե լ ա վ .«• *
Դռան վերևի զանգը Ս եդա յին ներս կ ա ն չե ց։

Տ ե ր ո ր ի մ ե ք ե նա ն կա ն գնա ծ էր գռան առաջ։

— Ինձ չե ս տանի մեր գ յո լ ղ ։
— Իրեն ա սա ։
«Ինքը՜»՝ խ մ բ ա գ ի ր ն էր։
— Նրա կա ր ծի ք ո վ ես հիմի ուրիշ տեղ եմ ։
— Նստի ր ,— ա սա ց Հերոբը,— կհասցնեմ, ետ
կ գ ա մ ։ Ին չի՞ ես գնու մ *
-- Կարոտել եմ մեր ձորին։ ■
— Հ ա ՜ , — Հ ե ր ո բ ը ա յն պ ե ս հա ա րե ց , կարծես ա մե ն
ինչ հա սկա ց ա վ ։
Ինչո՞ւ հա նկա րծ որոշեց գյու ղ գ ն ա լ։ Նա մակներն էլ հիմա
գնու մ են։ Օդով, ա վ տ ո մ ե ք ե ն ա յ ո վ , փ ո ստա տա րի պ
այու սակի մե ջ։ Մարգն էլ ա վելի շա տ չ է , քա ն ն ա մ ա կ ։
Նույն պես ծ ր ա ր ֊ վ ա ծ , նա մ ա կա նի շո վ կ ա մ ա ռա նց ն ա մ ա կ
ա ն ի շ ի , պ ա տ վ ի ր վ ա ծ կա մ հասա րակ։ Նա մակներին էլ են
սպ ա սո ւմ , մա րդ կա ն ց էլ։ Նա մակներին էլ չեն ս պ ա սո ւմ , մ
ա րդ կա ն ց էլ։ Հ ե ր ո բ ը մ ե ք ե նան վա րու մ էր զգո ւյշ և ա յլևս
ոչինչ չ ա ս ա ց ։
— Ի՞նչ է պատ ա հել, Հ ե ր որ։
— Ւ ն չի ՞։

— Սափրված ես։
— Հ ա , ի ՞ն չ պիտի պ ա տա հի։
Տ ա ս ը ֊ տա սնհինգ րոպ ե ա նց ՝ հ ա սա ն։ Կամրջի մոտ
էևոնը իջավ մ ե ք ե ն ա յի ց ։
— Շն որհակա լ ե մ ։
— Գնացի։
Կամրջի մ ո տ ո վ ուղիղ իջա վ ձ ո ր ը։ Չ էր ու զու մ ծա ն ո թ
կա մ ա զգա կա ն հ ա նդ ի պ ի , իսկո ւյն կասեն՝ ի նչո՞ւ ես
եկել, տուն կհ րա վիրեն, կհ ա րցն են ինչի չի պ ս ա կ վ ո ւմ ։ Մ
ի ա յն տատին
կու զենար հանդիպելէ Ամուր կին է ։ Տ ե ս ե լ է Խրիմյա ն Հա լ ր ի
կին, Թ ո լմ ա ն յա ն ի ն , տես ել է երեք պ ա տ ե ր ա զ մ , մի
երեսու նյոթ թ ի վ , կորցրել երեք ե ղ բա յր , տա սնհինգ տարի
սպասել է կ ո ֊ ր ա ծ որդու վերադարձին և աշխ արհու մ ճա նա չա
ծ մի ակ ք ա ղաքը Երևանն է։ Տ ա ՜ տ ը . . . Երբ նա գրկո ւմ է
իրեն, կարծես հա նկա րծ ձեռքեր է ստ ա նու մ ծեր սա լո րե նի ն ։ Տ
ե ս ն ե ս ի ՞ն չ է անու մ հ ի մ ա . . .
Ոտքերի տակ ց ե խ էր, հողը նոր էր ղարթն ում։ Ոայց
Լևոնի համար գարնան սկ իզբը ուրիշ նշաններ ուներ։ ճի շտ է,
ն ա ծ ն վ ե լ , մի նչև տասներկու տարեկանն ապրել էր գ յո ւ ղ ո
ւ մ , բ ա յ ց ուղեղի, սրտի և ն յա րդերի մ ե ծ մ ա ս ո վ ք ա ղ ա ք
ա ց ի էր։ Ու դրա համար բ ն ո ւթ յա ն փ ո փոխու թյո ւնները
նա զ գում էր մ ա ր դ կ ա ն ց ո վ ։ Գարնան գալը նա
ա ղջ իկ ներով էր որոշու մ։ Հ ե ն ց որ աղջիկները սկսում էին հ
ա ն վ ե լ, ուրեմն, գարունը մ ո տ իկ է։ Հ
ա ն վ ե լ, ա յս ի ն ք ն ոչ լր ի վ * վերարկու ները, հետո թ ի
կ ն ո ց ն ե ր ը , գու լպաները, հ ետ ո . . .
Ք ա ս ա խ ի ձորը շատ խորն է, երբ ն ա յո ւ մ եսա յս տ ե ղ ի
ց ՝ ա շխ արհից ոչինչ չի երևում և մ ա րգ կարող է կորցնել ժ ա
մ ա ֊ ն ա կ ի զ գ ա ց ո ւ մ ը ։ Ոտքերի տակ փ ա փ կ ա ծ հող է,
երկու կո ղ մ ո ւ մ ՝ ժ ա յռ ե ր ի ց գ ո յա ց ա ծ հսկա պ ա տ եր, իսկ վ
եր և ո ւմ ՝ երկնքի կա փ ա րի չը ։ Եթե չլինեն ժ ա յռ ե ր ի գլխին տ
ն կ վ ա ծ բարձր լ ա ր ֊ մ ա ն է լե կտ րա սյո ւները, կարելի էր մ
տ ա ծ ե լ , որ աշխարհու մ ա մ են ա շ ա տ ը տա սներեքերորդ
դարն է։ Էևոնը պ առկեց թ ա ց հողին, գլխ ի տակ գր եց արևով
տ ա ք ա ց ա ծ մի քար ու փակեց ա չք ե ր ը ։ Մ իա յն ձորի
աղմու կն էր լ ս վ ո ւ մ ՝ ինչպես քսան տարի առաջ, ինչպ ես
հարյու ր տարի, ինչպ ես հազար տարի առաջ։ Ինչպես
հարյու ր տարի հետո կ լս վ ի ։ Էևոնը հանկարծ հոգնեց ա յդ մ ի
ա մ ի տ մ տ ք ե ր ի ց , որ երևի զարթնու մ են ամե ն մարդու մ եջ,
ով ձոր է իջն ում ։ Վ ա ռեց ծ խ ա խ ո տ ը ։ Փորձեց հիշել մ ա ն կո
ւ թ յո ւ ն ը ։ Իզուր է թ վ ո ւ մ , թ ե հեշտ է հիշել մ ա ն կ ո ւ թ յո
ւ- նը։ Տա ր ի նե ր հետո մ ա րդիկ ոչ
ա յն ք ա ն հիշում են մ ա ն կ ո ւ թ յո ւ ն ը ,
որքան հորինու մ են՝ մ ո տ ա վորա պ ես ն ման, մո
տ ա վ ո ր ա պ ե ս ի ր ե ն ց ը ։ Փորձեց հիշել, խ ա ռ ը , անորոշ պ ա
տ կերներ եկան աչքերի ա ռա ջ։ 9 ա յ ց դրանք ավելի շատ
կինոյի կադրերի էին ն մ ա ն , որ կարող էին և քոնը լի նե լ, և
ոլրիշի– ն ը , և՜ բ ո լ ո րո վ ի ն չ լի ն ե լ։ Գետի աղմու կը բա րձր
գետը վարարել է։ Վ ա րա րե՜լ է*** Ա յդ թ աո֊ը կա րծե ս լու ցկի
էր, որ վա ռերին հա նկա ր ծ, լո ւս ա վ ո ր ելո վ մ ա ն կ ո ւ թ յա ն
հին ս ե ն յա կ ն ե ր ը ։
Վարա՜բը*... -
Ե՞րբ էր, ք ա նի ՞ տարեկան էին։ Երևի ի ն ը , տա սը, պ ա տ
ե ր ա զ մ ը դեռ չէր սկ սվ ել։ Մ ա յի սի վերջը կա մ հունիսն է
ր։ Լո ղ ա նու մ էին ե ր ե ք ո վ ՝ ի նք ը , Վարդանը Ա Պա պ իկը։
Պապիկը մ ե ծ էր, երևի տա սնհինգ տ ա րեկա ն։ Այղ տարի
առաջին ա ն գ ա մ էին լ ո ղ ա ն ո ւ մ ։ Պապիկը մ ե ծ էր, չէր թ ո ղ
ն ո ւ մ խոր տ ե ղեր գ ն ա յի ն , իսկ իր են ք ուզում էին գնա լ,
խորը ձգո ւմ էր։ Եվ մեկ էլ հանկարծ*
- Վ ա ր ա ՜ր , — ճչաց Պա պ ի կ ը , — եր ե խ ե ք , վարա րը,
դուրս եկեք ջր ի ց . ..
ն ա յ ե ց ի ն ։ Ա քլո րա քա րի տա կի ց առաջ էր հորդում
պղտոր,
կա տ ա ղա ծ ջու րը։ Ւնչ-որ ա նտ ե սա ն ելի ուժ դուրս էր քշել
գե– տը իր հու նից, լցրե լ ա փ եր ը ։ Ահավոր էր։ Մի կերպ
դուրս թ ռ ա ն ջր ի ց , բա ր ձ ր ա ց ա ն քարա փի վրա, սա րսա փ ա ծ
աչքերով սկսեցին ն ա յ ե լ ։ Առաջին ա ն գ ա մ էին տ ե ս ն ո ւ մ , թե
ինչ սոս կալի բա ն է ջուրը, ի ր ե ն ց գե տ ը, ձորը։
— Շորերը տ ա ր ա վ , — հ ա նկա ր ծ ճչաց Պա պ ի կ ը , — շո
րերը։ Շորերը այն ափին էին, նրանք չտ եսա ն շո րերը, պ ա ր
զ ա պես տ ես ա ն, ա յն ափը ա մբողջապ ես կորել է
պղտոր ջրի
տա կ։
— Բա ի ՞ն չ պիտի ա ն ե ն ք , — ա սա ց ի ն ք ը ։
— Ե սիմ , — ա սա ց Պ ա պ իկը , — մ ի բ ա ն կ ա ն ե ն ք ։
Վարդանը լ ա ց էր լինու մ*
— Մերս կ ծ ե ծի , բլու զս նոր էր ա ռել, ասել էր չհ ա գ ն ե
ս *.* Վարարը հոսում էր առաջ, վերջա նալու մ իտ ք
չո ւն եր։ Նրանք կարող էին ա յս ա փ ով
տուն գնա լ, բ այ ց շո ր ե՞ր
ը։
Ւնչպե՞ս գ ն ա յի ն ։
— Ս պ ա ս ենք , — ա սա ց Պա պ ի կ ը , — մ ե կ ն ո ւ մ ե կ ը
կերև
ա , լուր կտանք տ ն եց ի նե րի ն , շոր կբե ր ե ն ։
Սւրիշ ի ՞ն չ պիտի ա նե ի ն ։
Եվ մ ե ր կ , դողդ ո ղ ա լո վ , նրանք մ ն ա ց ի ն քա րա փ ի գ
լխ ին ։ Մ ն ա ց ի ն , մ ի նչև մու թն ը ն կ ա վ ։ Ոչ ոք չե ր և ա ց
գն ա ն ք , ա յգ ի ն եր ի միջո վ կ գ ն ա ն ք , մա րդ չի տ ե ս ն ի ։
Ուրիշ ինչ ա ն ե ն ք , հո չե ՞ն ք սառի ա մբո ղջ գիշեր։
Ոլ գ ն ա ց ի ն ։
Հիշո ւմ է, երբ տան դուռը բ ա ց ե ց , մ ա յր ը ճչա ց, ե ղ բ ա
յր ը ՝ Վ ա հ ր ա մ ը , ոչինչ չ ա ս ա ց ։ Հա յր ը տանը չէր , Օշական
էր գն ա - ց ե լ ։ Եթե լի ն ե ր , նա հա նգիստ կ մ ո տ ե ն ա ր , չէր
ճչա, չէր բ ա ր ֊ կա նա, ա մ են ի ց առաջ կգրկե ր, կ տ ա ք ա ցն ե
ր , կհ ա գցնե ր շո– բ ե ր ը ։
Ցրտի ց լեզուն փ ա կվ ել էր, մի կերպ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ բա
ն հա սկացն ել.
— Վարարը, վարարը տա րա վ***
Եղբ այրը հա սկա ց ա վ , մ ա յր ն ա նիծել սկ սեց իր բ ա խ
տ ը , ա ստծու ց աղաչել որդուն արժանի պ ա տ ի ժ ։
Վարա ր ը ։ Վարարը շորերը տա րա վ, նրա ն ց թ ո ղ ե ց մ եր կ։
Չորս տարի անց Պապիկը կռիվ գն աց ու ա նհ ա յտ կորավ,
Վ ար դան ը կո լտ նտ ե սո ւթ յա ն հաշվապահն է ։ Վարա րը***
Լևոնը բ ա ց ե ց ա չքերը։ Ւնչո՞ւ հենց դա հիշեց։
^ ա րա ՜ րը։
Հետո կ յա ն ք ի վարարը եկավ, փ շ ր ե ց ֊ տ արավթ ինչ որ կար
նրա ն ց հո գ ի նե ր ում , հոգիները թ ո ղ ե ց մ ե ր կ ***
ինչո՞ւ ա յդ օրը հ ի շ ե ց . գուցե նրա հ ա մ ա ր , որ ք իչ առաջ
անցան Պապիկ ենց տան մ ո տ ո վ , որտեղ մ ա յր ը դ եռ սպ
ասու մ է որդու ն ր Մոր մի աչքը կու րացած է, ձեռ քե րը
դողու մ են, բ ա յ ց ս պա ս ում է* սև թու ղթ չեն ս տ ա ց ե լ , ա նհ ա
յտ կորել է, կարող է գա, ութիշներր գալիս են, հրեն ճ ա ն ճ ա պ ա
ն յա ն Ոաբկենի տղ ան, Խե՜ղճ կ ի ն , նրան թ վ ո ւ մ էր, թե կյա ն ք ի
վ ա րարը ա ն պ ա յմ ա ն պիտի սև թու ղթ ուղարկի, նա ի նչ
գիտի կյա ն ք ի վ ա րա ր ի ց, նրան ուղղակի իր զ ա վա կն է պ ե տ
ք։
Վարա րը։
Ենչո՞ւ հիշեց հենց ա յդ ։ Իսկ գո ւցե չ ի ՞ էլ եղել ա յդ վ ա
րարը, իսկ գուցե Պապիկն էլ չի եղել, չի եղել ն ույն իսկ Վ ա ր ֊
դանը, որ հիմա կո լտ նտ ե սո ւթ յա ն հ աշվապ ահն է...
Լևոնը վեր կ ա ց ա վ պ ա ռկա ծ տ եղ ի ց , սա րսա փ ա ծի պես
վեր կ ա ց ա վ ։ Ա մե նից շատ նա վ ա խ ե նո ւմ էր ա ն հ ե թ ե թ մ
տքերից, դրանք խ ա ռ ն ո ւ մ են կյա նքի բո լոր օր ենքները,
որովհետև հաճախ ա վելի տ ր ա մ ա բա ն ա կ ա ն են թ վ ո ւ մ ։
*** Զորը խշշու մ էր մ ե ղ մ , զ ա ր մ ա ն ա լի ։ Գարուն է, ինշպեո
^ 201–
ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ։ Գետը մաքու ր է, հանգիստէ է*ա19> ի ՞ նւ ի մ ա ֊
նաս, գուցե շատ հ ե ռ վ ո ւ մ է անդու նդների ու հոգի ների մ ե ջ *
վարար է ծ ն վ ո ւ մ ։ Ե՞նլ ի մ ա ն ա ս * , .

Ա վտոբ ուսը տեղից շա ր ժ վ ե ց թե չ է , Լևոնի կողքին նստ

ա ծ մ ա րդը փ ա կ ե ց ա լք ե ր ը ։ Դա լա վ է, Լևոնը վ ա խ ե ց ա վ ,
որ հիմա նա կսկսի պ ա տ մ ել իր կ ե ն ս ա գր ո ւթ յու ն ը,
կառաջարկի « Ս ա զ ֊ բե կ » ծ խ ե լ , կդժգ ոհի ջ ա հ ե լ ն ե ր ի ց ,
որոնք մ եծերին հարգել չ գ ի տ ե ն , որոնք ոչ մի բա ն ի լեն հ
ա վ ա տ ո ւմ , որ ոն ք**. Ք ա յց նա ք ն ե ց ,
— Ժ ա մ ա նա կը շե՞ք ա սի , — հա րցնողը ջահել մի աղջիկ էր։
— Քսա ներորդ դարի երկրորդ կեսը***
Լևոնի հ ա յա ց ք ը դեռ դրսոլմ էր, հեռվի սա րերին, որտեղ
ձյուն կա ր։ Ադջիկը կէի^եր ք ս ա ն ֊ ք ս ա ն ե ր կ ո լ տ ա րե կ ա ն , երևի
նման հեռվի սարերի ձ յո լն ի ն , որ վ ա ղ ը ֊մ յ ո ւ ս օրը կհա
լվ ի , կդ ա ռնա առո ւ, ծա ղիկ, իսկ ավելի շ ա տ Հ ց ե խ ։ Աղջկա
թևին էլ ժ ա մ ա ց ո ւ յց կա, ինչո՞ւ է հ ա ր ց ն ո ւմ ։ Ւ ն շ ֊ ո ր ալիք
բ ա ր ձ ր ա ց ա վ ն ե ր ս ի ց է ի ն շ ֊ո ր օձ զ ա ր թ ն ե ց , թեպ ետ
աՂ2Ւկը գե ղե ցիկ ԷՐ* Ա յդ դեպ քեր ո ւմ տատը խորհու րդ էր
տալիս մ տքի մեջ հաշվել մ ի ն լև երեսու նի նը, բ ա յ ց նա չ հ ա շ
վ ե ց ։ Դրանից մա րդ ծ ե ր ա– նում է, հերսու մ հաշ վ ե լո լ ց , և
հ ետ ոՀ մ ի նչև երեսունինը հ ա շ ֊ վ ել, մեկ է, լի կարող։ Եվ չ ա
ր ո ւ թ յ ա մ բ ա սա ց*
— Օրիորդ, իսկ ձեզ չ ի ՞ հետ ա քրքրու մ, թե ինչ
հիվանդու - թ յո ւ ն ի ց մ ե ռ ա վ Նապոլեոնի հորա քու յր ը։

— ինԺ ՞ 9՛
— Ե նթ ա ս տ ա մ ո ք ս ա յի ն գեղձի սուր բ ո ր բ ո ք ո ւ մ ի ց , — ա
սա ց
Լևոնը , — ու րի՞շ***
— Հ ո րա քու յը ների առո ւմ ութ ոչինչ, իսկ ի մ ժ ա մ ա ց ո ւ
յց ը չի ա շխ ա տ ո ւմ ։
Լևոնը ծ ի ծ ա ղ ե ց ։ Հ եռա վ ո ր սար երի ձյու նը մ ո տ իկ ից երևի
ա յդ ք ա ն ճերմա կ չ թ վ ա ։ Ւսկ ա վտոբու սի ռա
դիոընդու նիչից Շա ռլ Ազնավու րը կա նչո ւմ էր Ի զ ա բ ե լի ն ։
Լևոնի հարևանը զ ա ր թ ն ե ց ։
— Ս կ ս ե ց ի ն ք ր թ մ ն ջ ա ց ն ա , – ռ ա դ ի ո յո վ մի հ ա յի ձա յն
չես լ ս ի ։ Վ ա ր պ ետ , դրա ձենը կտրի*** ՝
— Չէէ լ է , ի ՞ն չ եք ա ս ո ւ մ ***,— բ ո ղ ո ք ե ց աղջիկը։
— Երգողը հայ է, տատն էլ Լենի հա կա նու մ է ապրու մ,
– 202–
գ յո ւմ ր ե ց ի է , – հ ա նգիստ, ա նտարբեր ասաց էևոնը և, դ ա ռ
նալով աղջկան, շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց , – ժ ա մը տ ա սնմե կն անց է
տասնհինգ։
Հ եռա վոր սարերի ձյու նը արևի տակ թ վ ո ւմ է սպիտակ
հրդեհ։ Իսկ Շա ռլ Ազնավու րը կա նչում է Իզարելին։ Ասում են
մարդը պարզապես նստած է գե րե զմ ա ն ի մ ո տ , սիրած աղջկա՝
Իզաբեչի գե րե զմ ա ն ի մոտ, ու կանչում է նրան, Ինչքան տ ա
ր բե ր կարելի է արտասանել նույն անունը՝ Ի զ ա բ ե ՜լ, Իղ ա
րե՛լ, Ի գ ա բ ե ՚ լ . . . Կամ գուցե ուրի՞շ բա նի մա սին է երգը, գուցե
Իղարելը պ արզա պես լքել է, հ եռա ցել ու նա մ ո ր մ ո ք ո ւմ է
օրերի համար, որ չեն կր կն վելու ։ Ո՞վ գի տ ե։ Լևոնին չէր հե–
տ ա ք ր ք ր ո լմ , թե ինչի մ ա ս ի ն է իրոք երգը, նա հավատու մ
էր իր հնարած պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ը և նույն իսկ պ ա տ կերացնու մ Շ
ա ռ ֊ լին՝ Երևանի գ ե ր ե զմ ա ն ա տ ա ն ը , թ ա ր մ հողա թմբի մ ո
տ ։ Իսկ երգը շա րու նակվ ում էր։ Ի զ ա բ ե ՚լ , ի մ ս ե ր . . . Միլիարդ
ա նգ ա մ մարդիկ ասել են ա յս նախ ա դա ս ութ յո ւն ը , և մ ի ա յն
աղջկա անունն է ուրիշ եղ ե լ։ Միլիարդ ա ն գ ա մ ։ Էևոնը ն ա յեց
աղջկան, տեսա վ նրա կիսափակ աչքերը և վ ա խ ե ց ա վ , որ
հիմա նա կպ ա տմի սիրո հո գնա ծ մ ի պ ա տ մ ու թյու ն կամ
կա սի, որ կ յա ն ք ում դեռ իրեն ոչ ոք ա յդ պ ես չի կանչել, որ
եթե իմանա ր կ կ ա ն չե ի ն , ինքն էլ պատրաստ կլիներ մ եռն ե լո
ւ. . .
— Ո՞ւր եք գ ն ո ւ մ , — հարցրեց նա աղջկան, ինչպես կա
սեր՝ խնդ րու մ եմ փ ո խ ա ն ցել երկու տ ոմ ս։
Աղջիկն ա սա ց, թե ուր է գնու մ,
— Ես էլ։
Ազնավուրը վերջին ա ն գ ա մ կանչեց Ւ զա բե լին , իսկ Լևոնի
հարևանն ա ս ա ց .
— Փա ռք ա ստ ծո։
Ասում են, թ ե Շա ռլը օրվա մեջ մի քա նի ժ ա մ մեն ա կ
է մ ն ո ւմ Փարիզի իր ա յգ ո ւ մ , ա նջ ատվու մ աշխ արհից և խոսու մ
չկորցրած մտ եր ի մ նե ր ի հ ետ ։ Ասում են։ Երևի մարդու ն իրոք
հարկ ավոր է երբեմն մե նա կ մ ն ա լ, ինքն իր հետ, ինքն
իր դ ե մ , և, երևի, հենց ա յդ ժ ա մ ա նա կ են գալիս ի սկա կա ն
մ տ ե ֊ ր ի մ ն ե ր ը , որոնց կո րցնու մ ես, որովհետև մ տ երիմ ները
նրանք են, որոնց կո ր ցնու մ ես։ Մ իա յն պ ատահակա ն մարդիկ
են, որ միշտ կողքիդ ենէ

—203—
 Գ .

Գյո ւղ սո վ ե տ ի ն ա խ ա գա հ ը չզա ր թ ն ա ծի դեմ ք ոլներ ։

Լևոնը ց ա ն կ ա ց ա վ որոշել աչքերը կի սա փ ա ՞կ են, թ ե ՞ , ինչպ
ես մ ա յր ը կա սե ր՝ ա սե ղո վ ծակածէ Մա զերը սա նրած չ է ի ն ,
իսկ պ ա տ ու հանի գոգի ն գ ր վ ա ծ էր ն ա վ թ ի լ ա մ պ ը ։
՝
— Լույս չ ե ք ու նենո ւմ , հա ՞ , — հ ա րցրեց Լևոնն առա
նց բարևի։
— Մ ե կ - մ ե կ կտ րում են, ժող ո վ , բ ա ն է լի նու մ՝ լա մ պ
ենք վ ա ռո ւմ , ի ՞ն չ ա ն ե ն ք , — ն ա խ ա գա հ ը նոր մ ի ա յ ն բա
ր ձ ր ա ց ր ե ց գ լո ւխ ը , — մի ք իչ հ ա մ բ ե ր ի ր ։
,
Նա ն ստ ա ծ էր շատ փոքրիկ ս ե ն յա կ ո ւ մ , շատ մ ե ծ գրասեր
ղանի առաջ ու եռ ա ն դ ո վ պ տ տ ում էր հեռախ ոսի լ ծ ա կ ը ։
Կար ծե ս միս է ա ղո ւմ ։
— Կենտրոն, այ կենտ ր ո ն , — ն ա խ ա գա հ ի դեմքը
մեկ ա ղա չա կա ն էր, մ եկ բ ա ր կ ա ց ա ծ , —
կ ե ն տ ր ո ն , , . Օֆիկ ջ ա ն . . . մի շրջկոոպ տուր, Ս ա մ ս ո ն ի ն ...
նստ ի ր , — դա արդեն Լևոնին էր վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ , որը տեղ էր
գտել լու սամու տի գոգին, նավթի՛* լա մ պ ի մ ո տ , — ա թոռի ն
նստ իր, Օ ֆիկ ... Վա յ , ես ձեր տեխնիկ
ա ա սողին, էլի կ տ ր վ ե ց . . .
Այսպիսի հեռ ախ ոս Լևոնը վերջին ա ն գ ա մ տեսել էր «
Չա– պ ա և » կի ն ոն կա ր ում , իսկ նա խ ա գա հի աչքերը բ ա ց կա
պու յտ էին ։ Սեղանին գրիչ կար, թ ա ն ա ք ա մ ա ն , իսկ պատին՝ ն
ա խ ա գահի գ լ խ ա վ ե րև ո ւմ՝ ի ն չ ֊ ո ր հին ն կա ր։ Լևոնը երևի փ ո
ք ր ֊ի ն չ երկար ն ա յ ե ց նկա րին, չ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ որոշել ով
է, իսկ ն ա խ ա գա հ ը մի ա չք ո վ նրան էր ն ա յո ւ մ , մի ա
չք ո վ ՝ հ եռախ ոսի ն ա խ ն ա դ ա ր յա ն ա պ ա ր ա տ ին ։
— Օֆի՜կ, ա ՜ յ Օ ֆ ի կ ... Հուն վա րին նոր նկար կա ռն են ք ,
փողը փ ո խ ա ն ց ե լ ե ն ք . . . Օֆիկ , — նորից սկ սեց պտտել լծ ա կ ը
, հետո հա նկա րծ, մ ի ա ն գ ա մ ի ց զ զ վ ե ց , — դե արի ա շխ ա
տ ի էս հ եռ ա խ ո ս ո վ ։ Երևանի՞ց ե ս . . .
— Երեսուն թվ ի ն հեռ ախ ոս մ ի ա յն շր ջկենտ րոնու մ կա ր , —
Լևոնն ասա ց ա յ ն , ինչ ա մ ե ն օր իրենց սերնդի երեսով
են տ ա լի ս , — Երևանից եմ , թ ե ր թ ի ց . . .
/
— Նո՞ր ե կ ա ք , — ն ա խ ա գա հ ը հա նկա րծ դ ո լ ք ֊ի ա ն ց ա վ ։ յ
 1— էաւ1 է 1 Գործուղման թուղթս շե ք կնքի։
— Գնո՞ւմ ե ք , — զ ա ր մ ա ց ա վ ն ա խ ա գ ա հ ը , հետո հ ա ն կ
ա ր ծ , կա րծե ս ինչ-ո ը թան հիշե լով, ձեոքը մ եկ ն ե ր սեղանի
վրա յ ո վ ՝ ի նչպ ես հեռագիր կ մ ե կ ն ե ր , — Պա պ իկ յա ն Բ ենո ,
— հետո ու ղ ղ ե ր , — Բենի ա մ ի ն . . .
— Լևոն ,— ասա ց Լևոնը , — կարող է գիշերով գ ն ա մ , մե կ
էք ձեզ չ տ ե ս ա ։
— Հ ա ։ Վաղն էլ շրջկենտրոն են կա նչե լ։ Խ ե ՞ ր ֊ շ ա ռ , , ։
— Դպրոր պիտի գ ն ա մ ։
— Դպ ր ո՞ր , ուրեմն էրեխ եքի համար եկած կլի նեք։
— Է ր ե խ ե ք ի , — ք մ ծ ի ծ ա ղ տ վ եց Լևոնը։
— Խ ա յտ ա ռ ա կ վ ե ց ի ն ք Հ ա ռա վ ոտ ն էլ դա տ ա խ ա զն
էր է ս տ եղ ։ Ասում են՝ Մ ո ս կվ ա յիր էլ պիտի գա ն ։ Մի
մատ մե ղր դ ա ռ ա ն ք * ,* Որ Մ ո ս կվ ա յիր էլ գ ա ն . . .
— Ինքը պիտի գ ա ,— հանկարծ լու րջ-լոլրջ ասա ց Լևոնը,
պ ատի նկարն ա կն ա ր կ ե լո վ , — երևի գ յո ւղ սո վ ետ էլ կ մ տ ն
ի ։ Լավ է, Նկարը կտ եսնի, մի քիչ կ փ ա փ կ ի , — ու գլխ ո վ
արեր պ ատի կո ղ մ ը ։
Բենո կա մ Բենի ամին Պա պ իկ յա նը մ ի ա ն գ ա մ ի ց ձեռ
քը տ ա րա վ դեպի զ ինվորակա ն գո տ ի ն. որի ճա ր մ ա նդ ի
վ ր աձի ա ստ ղը չ կ ա ր , երևի երեխաներն էին թ ո ց ր ե լ ։ նա
գոտին մի ա ն ց ք առաջ տ ա ր ա վ , ձ գ ե ց , ուղղեց բ լ ո ւ զ ը , որ վ
ի ետ ն ա մ ա կա ն էր ու հ ե տ ա ք ր ք ր ո ւ թ յա մ բ ն ա յե լ ո վ
Լևոնին, ա ս ա ց *
— Ոնց թ ե * ընկեր Թ ե լ մ ա ՞ն ը * * *
— Ի՞նչ Թ ե լ մ ա ն ,— զ ա ր մ ա ց ա վ Լևոնը , — ի ս ձ Մ ոսկվա
յիր գալու մ ա սին՝ կատա կ ա ր ե ց ի ։
Պ ա պ իկ յա նը կա րծե ս առաջին ա ն գ ա մ ն ա յ ե ց ն կա րի
ն*
— Շ ա բ ա թ օրը, էսօր ի ՞ն չ օր է , չ ո ր ե ք շ ա բ թ ի ՞ , հա,
շ ա բ ա թ օրը բ ե ր ե ց ի պահեստից։ Կ ա բի ն ե տ ո ւմ , որ
նկար Աինի, ի ՞ ն չ * * ։ Փ ա ռ ն ա կ ը , թե Թ ելմա նի նկարն է,
Էռնեստ Թ ելմ ա նի ։ Հ ե տ ո էլ պ ա ր ծ ե ց ա վ , թե Թ ելմ ա նի ն տ
եսել է, ձ ե ռ ք ո վ բ ա ր և ե լ , , ,
— Ո՞վ է Փ ա ռնա կը։
— Գերի է եղել։
— Բացի գ ր ա ն ի ց . . .
— Մեր հա շվա պ ա հը։ Ասում են հարյու ր քսա ն հ ի ն գ
գիրք կ ա ր դ ա ց ե լ ։ Կարդացած էէինի։
 շոր, բա ն էին բե ր ե լ, սա հինգ շամ ադան նկար էր բ ե ր ե
լ , գրքեր։ Թուրթդ տուր տ ե ս ն ե մ ։
Լևոնր մ ե կ ն ե ց գ ո ր ծ ո ւ ղ մ ան վ կ ա յա կ ա ն ք ։
Պա պ իկյա նը շատ լուրջ վ ե ր ց ր ե ց , երկար շու ռու մուռ տ վ ե ց
, երևի ռու սերեն դժվա ր ա ն ո ւմ էր կարդալ, հետո բ ա ց ե ց գր ա
սե ղանի դարակը , կնիքը հ ա նե ց։ Կնիքը շատ էր մ ե ծ ու
Ժա ռա ն գու թ յո ւն էր մ ն ա ց ե լ երևի ք սա նա կա ն թ վ ե ր ի ց
, ույս գյո ւղսովետ ի աոաջին ն ա խ ա գ ա հ ի ց ։ Լևոնի մ տ ք ո վ ա
նցա վ աշխարհի ա մ են ա շա բլ ոն մ ի տ ք ը, ա յս կնիքն ի ն չք
ա ՜ն բա ն կ պ ա տ մ ե ր , եթե խ ոս ել ս ո վ ո ր ե ր ... Պա պ իկյա
նը մեծ ա ր ժ ա ն ա պ ա տ վ ո ւթ յա մ բ կնիքը թ ա ն ա ք ո տ ե ց հա
մա պ ա տա սխա ն բ ա ր * ծիկի վրա, հետո մ ո տ ե ց ր ե ց բե ր ա ն ի
ն , սկսեց ա ր ա գ ֊ ա րադ արտ աշն չել։
— Որտ ե՞ղ ։ Երկու ամիս է նախագա հ եմ , առաջ
ակում– ր ո լմ էի, վարիչ։
— Շն որհա վորու մ ե մ , — էևոնը ց ո ւ յ ց տ վ ե ց , թե որտեղ
պիտ ի կն ք ի , — ա յս տ ե ղ էլ ս տ ո ր ա գր եք ։ — Հետո հ ա ր ց ր
ե ց , — գ յո ւղ ում վա նք կ ա ՞ . . .
— Ոա ո ՞ն ց , դպրոցի բ ա կ ո ւ մ , Փառնակն ասու մ է հազար
տա րվա վա նք է, բ ա յ ց , — երևում է նկարի պ ատմ ո ւթյու ն ը
տատանել էր նախ ա գա հի հա վա ա ր , — ա յս ի ն ք ն , ինչ ի մ ա
նաս, առաջ պահեստ էր*.
— Երևի դպրոցն է վա նքի բ ա կ ո ւ մ , — կ ծ եց էևոնը։
— Էդպես որ ասիր, ճիշտ ա սիր , — մ ե ղ մ ա ց ա վ ն ա խ ա գ
ա հը, հետո մի քիչ մտածեց,— տուն չ մ տ ն ե նք, դպ
րոցը հո չ ի ՞ փ ա խչի, էն ա վա նքի բակում,— վերջին
մի տքը նա հա ճ ո ւյք ո վ կ ր կ ն ե ց ,— սոված կլինես, Տիկու շը
մի բա ն կ ս ա ր ք ի ,
հավ շատ ու նենք, լա վ արադ կա։ Հը՞.–.,,
էևոնը ա ն ը մ բ ռ ն ե լի ք ն ք ջա ն ք ո մ նաւեց Պա պ իկ յա նի ն .
տ ե սավ նրա դ եմ ք ի ծ ա լ ք ե ր ը , խ որշոմն երը (Հկարծես նրա
չորրորդ դասա րա նցի տղան հոր դեմքին է փորձել գր չա ծ ա
յր ը , գ ր չ ա ծ ա յր ը լա վ չի գրել ու նա խ զ մ զ ե լ է ե ր կ ա ր ֊բ ա
ր ա կ ) , տեսավ նրա կոշտ, ասես կարմիր տու ֆից սարքած ձ ե ռ ք
ե ր ը , չկտ րած եղու նգ ները, մ տ ա վ նրա գրասեղանի դա ր ա
կը , որտեղ երևի ե ր կ ո ւ ֊ ե ր ե ք թ ու ղթ կլինի շրջկե նտ րոնից
ս տ ա ց ա ծ, մ ե կ ֊ ե ր կ ո լ դ ի մ ո ւմ , որոնց ձախ ա նկ յո ւն ո ւմ
նա քիչ հետո երևի կմակա–
 դրի կարմի ր մ ա տ ի տ ո վ , «Դու րս գրել ութ մ ա ն ե թ օ գ ն ո ւթ
յո ւն ՝ ի բր և բ ա զ մ ա զ ա վ ա կ մ ո ր » ։ Լևոնը ն ա յ ե ց , մ տ ա ծ ե ց ,
ժ պ տ ա ց , հետո ն ա յ ե ց պատի նկա րին, չ ժ պ տ ա ց ։ Հ ետ ո
գործու ղմա ն թու ղթը ծ ա լ ե ց - գ ր ե ց գրպ ա նը։
— Հ ը ՞ , — ասաց Պ ա պ ի կ յա նը , ա յս ի ն ք ն , տուն գ ն ո
՞ւմ ենք, Տիկու շը հավը եփու մ է, արաղ խ մ ո ՞ ւ մ եք, թ ե ՞ չ է
, , . Իսկ Լևոնը ա սա ց,
— Գիտե ՞ս ա մ նկարը կ պ ց ր ո լ , — նա արդեն « դ ո ւ » – ի
էր ա ն ց ե լ , — Հ ո վ հ ա ն ն ես Թու ման յ ա ն ի ։
— Թու ման յ ա ն ի ՞ ։ «Ա պ ր ե ք ե ր ե խ ե ք , բ ա յ ց մ ե զ պես
չ ա պ ր ե ք » ։ Հ ը ՞ ։ « Ա փ ս ո ՜ ս , Անուշ, սարի ծա ղ ի կ . . . » , —
Պապիկ յա ն ի դ եմքը երա նու թյո ւն էր ա ր տ ա հ ա յտ ո ւ մ , —
գրա խ ա նու թ ում վ ա յ թե չլ ի ն ի , — հետո մ տ ա ծ ե ց , — Ե
րևանից բ ե ր ե լ կ տ ա մ կ ա մ Փառն ակը կու նենա ։ Հ ը ՞ . . .
— &ս գ ն ա ց ի , — Լևոնը ձեռ քն ա ռա վ թ ղ թ ա պ ա ն ա կ ը , —
շուտ վ երջա ցրի, վ ա յ թ ե գ ա մ , կ հ ա ր ցն եմ տունգ ց ո ւ յ ց կտ ա ն։
— Ց ո ւ յց կտ ա ն , — ու ժ պ տ ա ց գ ո հ , — բ ա ո ՞ ն ց ։
Լևոնը դուրս եկավ գ յո ւ ղ ս ո վ ե տ ի ց ։ Բակում ա մ ա յի
լռու– թ յո ւ ն էր, որին կարոտ են աշխարհի բո լո ր ք ա ղ ա ք
ա բ ն ա կ ները և որից զ զ վ ա ծ են բո լո ր գյո ւղ եր ո ւմ ։ Ոչ ոք
չկա ր։ Բակի մ իակ շնչավորը մ ե ծ ա մ ի տ մի աքաղաղ էր,
որ դես ուդեն էր ա նու մ, երևի կեր փն տ րե լով կ ա մ
ընկերու հի։ Նախ՝ երևի կ ե ր։ Լևոնը ն ա յ ե ց ա քա ղա ղին,
որը նրան չ ն ա յ ե ց , հետո ն ա յ ե ց կ ո ր ա ցա ծ տներին,
երկնքին, որի վ ր ա յ ի ց ասես հ են ց նոր իջել ԷՐ ԳՏո լՂՒ ներկա
րա րը, որին պ ա հեստ ից մ ի ա յ ն մի գո ւյն էին տվ ել
սպ ի տ ա կ։ Նա յե ց հատուկենտ ծ ա ռե ր ին , որ
ա յդ ա մ ա յ ո ւ թ յա ն մեջ թ վ ո ւ մ էին սխալ, թ վ ո ւ մ
էին մ ո ռ ա ց վ ա ծ մ եկն ո ւմ եկի կ ո ղ մ ի ց , որ հիմա
ուր որ է, կհիշի, կվերա դառնա , հ ա նելո վ հողից կտանի ու
կլինի լր իվ ի սպ ա նա կա ն ա մ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ։ Դպրոցը երկհ ա
րկա նի, սպիտա կ ներ կա ծ շե նք էր, որ վա րա գո ւյր ի պես
կա խվել էր եկ եղեցու առաջ, բ ա յ ց քա նի որ շատ բա ր ձ ր չէր
, տանիքի վ ր ա յ ի ց եր ևու մ էր եկ եղեցու գ մ բ ե թ ը ։ Երևում
էր նաև խ ա չը , որ չէին հ ա նե լ։ Տ ա թ և ի կ ը , ա վ տ ո բու սի
աղջիկը, ֆ ր ա նսերենի դասատու պիտի լինի մ ոտիկ գյո
ւղ եր ի ց մ ե կ ո ւ մ , պիտի ս ո վ ո ր եց նի , որ փոքրիկ գյո ւ ղ
ա ց ի նե րը կարդան Բալզակ, գո ւցե Ապոլիներ, կարդան
Ռոբես– պիերի ն ա մ ա կ ն ե ր ը ։ Հ ի մ ա ր ո ւ թ յո ւ ն , Տ ա թ ևի կը
տարի ետ կգնա տո ւն, իսկ երեխա ները նրան կհիշեն երազի
պեսք որ ք ա յլ ո ւ մ էր իլիկի պոչ թ վ ա9 ոէԼ կրու նկների վ ր ա ,
որի ծնկն երը եր ևու մ էին, երբ նստ ո ւմ էր, իսկ հետո կ մ ո ռ
ա ն ա ն ։ ճ ա ն ա պ ա ր հ ը չէր գա լա րվու մ օձի ն մ ա ն , հին
էր ու ա մ ա յ ի ՝ ի նչպ ես ե ր կի ն ք ը։ Օրվա ա յն Ժամն էր, երբ
մեծ եր ը դաշտ ում են, փ ո ք րե ր ը Հ դ պրոցու մ ։ Ծխել ո ւ զ ե ց ,
հա ն կ ա ր ծ , երբ իրեն զգաց դպրոցի բակում, մու տքի
դռա ն առաջ, նոր մ ի ա յն ա նդ ր ա դ ա ր ձ ա վ , թե ինչու է եկ
ել, ու զեց պ ա տ կ ե ր ա ց նել Հ ա սմ ի կի և Սերոբի դեմքերը,
որ չէր տես նելու երբե ք ու ա նի ծ եց իրեն, թե ինչու ե կ ա վ ։
Ներս մ տ ա վ ա վ լա ծ մ ի ջ ա ն ց ք ը ։ Ւ՞նչ պիտի խ ո ս ի , ի
՞ն չ պիտի դրի և ո ՞ւ մ է դա պ ե տ ք ։ Վ առեց ս ի գա ր եթ ը,
ծու խը ներս շ ն չ ե ց , հազաց։ թան– գԸ Աէվին, և կարծես
երկրաշարժ ե ղ ա վ ։ Լռու թյու նը, սեղանին դր վա ծ ապակու ն մ ա
ն , ընկ ա վ քա րե հատակին ու փ շ ր վ ե ց ։ Դռները բ ա ց վ ե ց ի ն ,
օդը Լցվեց փոշով, աղմու կով, ե ր ե խ ա ների կա րմի ր, առողջ
դ ե մ ք ե ր ո վ ։ Լևոնը հ ա րցրեց վա զո ղ մի տ ղ ա յի .
— Տա ս ներո ր դ ը որտե՞ղ է։
— Ես կա վիճի եմ գ ն ո ւմ ։
Ժ պ տ ա ց ։ Տ ղա ն էլ ժ պ տ ա ց ։ Ա ս ա ց Հ ինչ որ պետք է։
Լևո նը հանկարծ հա սկա ց ա վ , որ ինքը դ ի տ մ ա մ բ է ե ր
կա ր ա ց ն ո ւմ ճա նապ ա րհը, չի ուզում հա սնել, նստել ա նծ
ա նո թ դեմ ք եր ի առաջ, ա նհ ե թե թ հարցեր տալ, կեղծ պ ա տ ա
ս խ ա ն ներ լսել կ ա մ ՝ լ ռ ո ւ թ յո ւ ն ։ Գուցե դեռ ուշ չէ, դեռ
կարելի է ետ դա ռնա լ, գնալ հ յո ւ ր ա ն ո ց , մի քա նի շիշ
ցինի վ եր ց ն ել ո ւ ո ւ բ ա ց արեց դուռ ը։ Դասա րանու մ հ կ ն գ - վ
ե ց հոգի էին, ուսուցչի շուրջը խ մ բ վ ա ծ ։
— Օարև ձ ե զ , ես թ ե ր թ ի ց եմ ։
Ուսուցիչը կուլ տ վ ե ց ն ա խ ա դա ս ութ յա ն կեսը ու ձեռքը
մեկնեց։
— Ա ղ ա բ ե կ յա ն ։ Երևի . . .
— Ա յո , — հարցը կ ա ն խ ե ց Լևոնը։
— Դիրեկտորին տ ե ս ա ՞ ք , — ասա ց Ա ղ ա բ ե կ յա ն ը ։
— Չ է, նրա հետ վերջո ւմ։
— Ես ձեր թ ե ր թի քսա ն տա րվա բ ա ժա ն ո ր դ ն ե մ , —
ժպտ ա ց Ա ղա բե կյա ն ը ։
—208 —
■ Չ է ի ՞ ք ա սի, որ ներս գ ա ն , — խ ն դ ր ե ց Լևոնր,–
ես ա յս օ ր պ իտի վ ե ր ա դ ա ռ ն ա մ ։
Եկա ն։
Շ ա խ մ ա տ ի ֆ ի դու րների հ ա մ ր ո ւ թ յ ա մ բ շա ր վ ե ց ի ն իր են ց
՛տեղերու մ, դասարա նի տախտակի վրա, ու սկսեցի ն
Լևոնին ն ա յ ե լ ։ Տ ա ս ը տղա, յոթ աղջիկ հա շվեց Լևոնր,
եթե մ ի - մ ի շ ա բ ա թ առաջ դար, կլինեին տ ա ս ն մ եկ տղա,
ութ աղջիկ։
— Բա ցակա ո ւն ե ՞ք ։
— Չ է , — ասա ց ի ն չ - ո ր մ ե կ ը ։
— Թաղմանը...,— Լևոնր կո տ րա տ ում էր մ ա տ ն ե ր ը , —
թ ա ղ մ ա ն ը ձ ե ր ո ն ցի ց ք ա ն ի ՞ս ն էին գ ն ա
ց ե լ։ Ոչ մի ձե ռք չ բ ա ր ձ ր ա ց ա վ ։
— Ո՞չ ո ք . . .
— Ես բ ա ց ա տ ր ե մ , — մեջ մ տ ա վ Ա ղ ա բ ե կ յա ն ը , —
ի ՞ն չ գ ո ր ծ ունեին գ ն ա յի ն , հետո դիրեկտ որի կա րգա
դրու թյո ւնը կա ր, ես էլ հ ա մ ա ձ ա յն ե մ . . .
Լևոնր կարծես Ա սեց Ա ղ ա բ ե կ յա ն ի ն , նա ա նա սե լի տ խ
րո ւ թ յ ա մ բ ն ա յո ւ մ էր դասա րա նին, պ ատա նիների դ ե մ ք
եր ը նրան թ վ ո ւ մ էին տ ա շա ծ ն ո ւյն փ ա յտ ի ց , սկսնակ
արհեստավորի չ սր ա ծ գ ո ր ծ ի ք ո վ ։ Երբ խ ո ս ե ց , նա ոչ մ
եկի չէր ու ղղու մ իր ա ս ա ծը , հ ենց ա յն պ ե ս , բա ր ձ ր ա ձ ա յն
տխ րո ւմ էր, ափ սոսու մ, կա ս կ ա ծ ո ւմ •
— Ուրեմն սովորել եք իրար հետ , մ ե ծ ա ց ե լ և չեք
գնա ց ե լ վերջին ա ն գ ա մ տ ե ս ն ե լ ո ւ ... Ես ի ՞ ն չ խ ո ս ե մ
ձեզ հետ, ի ն չ ի ՞ մ ա ս ի ն , ի ն չ ի ՞ հ ա մ ա ր . . .
Լևոնն իր առաջ աչքեր էր տես նու մ, մ ի ա յ ն խ ռ ի վ , չսա ն
րա ծ մ ա զ ե ր և ուսեր, որ ասես փ լվ ո ւմ էին. ոչ ոք նրան
չէր ն ա յ ո ւ մ ։
— Իսկ ի նչո ՞ւ չ գ ն ա ց ի ք , , ,
— Ես ա ս ա ց ի , — նորից Ա ղա ր եկյա ն ն էր։
— Իրենք թող ա սե ն։
Լռութ յուն։ Ու հ ա նկա ր ծ Լևոնր վեր կ ա ց ա վ ։ Սա ի ՞ն չ
հի մա ր հա րցա քնն ո ւթյո ւն է ։ Վ եր ց րե ց թ ղ թ ա պ ա ն ա կ ը ։
Կխոսի դիրեկտորի հետ ու հ ա յդ ա , ի նք ը զ եկո ւց ա գի ր
է գրելու , ա յգ ք ա ն ը բա վ ա կ ա ն է։
— Ես գն ա ցե լ ե մ , — վերջի ն շա ր ք ից կա ն գնե ց մի տ ղ ա ։
, - 209 –
54— Վերջին ուսուցիչը
 Լևոնը ն ա յե ց ն րա ն ՝ ի նչպ ես փոքր եղբորը կ ն ա յե ր , — ես
գնաՀ ցել եմ , հետո ի ն չ . . .
— Դո՞ւ , — Ա ղա բե կյա նը սուր ն ա յ ե ց տ ղ ա յ ի ն ։
- Ես է լ , – կա ն գ ն ե ց մեկ
ուրիշը։ Ռւրիջ ոչ ոք։
Մ իա յն երկու սը։
Լևոնը հ ե տ ա գ ա յո ւ մ էլ դժվ ա ր ա ն ո ւմ էր Հիշել, թ ե ի
ն չ • պե ս, ո ր խ ո ս ք ի ց հետո հա նկա րծ ք ա ն դ վ ե ց ի ն քարկ
ապ ը ն կած լեզու ն երը, մ ա մ լա կ ի տակի ց դուրս պ րծան
տ ա փ ա կ ա ծ զ գ ա ցո ւմ նե ր ը, բ ա յ ց պատանիները խ ո ս ե ց ի
ն, պատմեցին.**
. . . Սերոբն ու Հա սմի կը նստ ում էին նախ ա վերջի ն շա
ր ք ո ւմ , յո թ ե ր ո ր դ դասա րա նից մի ասին է ի ն ։ Երկու շ ա բ ա թ
առաջ նրանց բ ա ժ ա ն ե ց ի ն ։ Հա սմ ի կը շա րադրու թյո ւններ
էր դրու մ Սեր ո բի հա մ ա ր , Սերոբը լո ւծ ում էր նրա ե ր կր
ա չա փ ո ւթ յա ն խ նդ ի ր ն ե ր ը ։ Սերոբն, իհարկե , կարող էր
շա րադրու թյո ւն դրել, իսկ Հ ա սմ ի կը մ ենա կ էլ
կլուծեր խ նդ ի ր ն ե ր ը , բ ա յ ց ա յդ դ եպ քու մ ի ՞ն չ պ ա տ ճ
ա ռ ով նրանք երկար նստեին կողք– կողքի և հետո՝ հո չ էի ՞ն
կարող ն ամա կ գրել իրար կա մ խ ո սել ա մ են ա գ լխ ա վ որ ի
մ ա ս ի ն ։ Ուրի՞շ։ Մի ա նդ ա մ Սերոբը ծե ծ ե լ էր Եղիշին,
որ ֆիզկու լտի դասին մի տեսակ էր
ն ա յե լ Հա սմ ի կի մ եր կ սրու նքներին։ Ա յդ հ ի մ ա , եղ ա ծի ց
հե տո են մ տ ա ծ ո ւ մ , որ Հա սմ ի կի համար էր, ա յն ժ ա մ ա
ն ա կ . . . Բ ա յ ց , . . Բ ա յց մի ա ն գ ա մ նրանց տեսան ձորում,
բա րձր խ ոտ ե ր ի մե ջ, կողք– կ ո ղ ք ի։ Ո՞վ տ
ես ա վ, ո ՞վ լ ոլրի կծիկը գյո ւղ ա մ ե ջ գ ց ե ց ,
հիմա էլ ոչ ոք չգիտի և ա մե ն ինչ եղա վ արադ, կա տաղի,
հա նկա րծ, ինչպ ես իտ ա լա կա ն կի նոնկա ր ներու մ , կծ իկ ը
բ ա ց վ ե ց , թ ե լը եր կա ր եց , բ ա ր ա կ ե ց . . . Մի քա նի
օր հետո Սերոբի մ ա յր ը ա ղբ յո ւրի մ ո տ տ ես ա վ Հ ա սմ ի
կի մորը և սկ սեց ա ռա նց ն ա խ ա բ ա ն ի . «Թ ե լի րբ է աղջիկդ,
ի ն չ ի ՞ ես սպասու մ, մարդու տուր, ի րա պ եսերը ք ի ՞չ ե ն , .
, » ։ Հա Ա- միկի մ ա յր ը նախ գո ւ ն ա տ վ ե ց , հետո էգ ա ռյո
ւծի պես վրա հ ա սա վ, բ ռ ն ե ց նրա սպիտակող մ ա զ ե ր ի ց
ու. . . Հաջորդ ա ռ ա վո տ ը բ ա ց վ ե ց անհա վա տալի լու րով.
Հ ա սմ ի կը կա խվել է, մ տ ե լ է գ ո մ ը , դուռը հետևից
փակել, կա խ վ ե լ է։ Թե նրանց տա նն ի նչ է եղել գիշերը,
ի ՞ն չ է ասել հ ա յր ը, ոչ ոք չ ի մ ա ց ա վ ։ Մ ի ա յն մի պահ
գյուղն ը նկրկեց ահռելի վշտի առաջ, հետո բ ա մ բ ա ս ա ն ք ը
նեղլիկ փողոցներով* «Ասում են Սերոբն ու Հասմիկը, վ
ա՜յ,մեղա քեզ աստված, ասում են էրեխով է եղել, դր
ա հ ա ֊մա ր,**»։ Հանկարծ ուշքի եկան* ո ւր է Սերոբը։
Ոբ ս ն ե ց ի ն բ ո լ ո ր ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի տ ն ե ր ո ւ մ , ձ ո ր ի բ ո Լո Ր ք ա ր
անձավներում, նույնիսկ հաշտվել էին, որ դիակն են գտնե
լու, իսկ նա երրորդօրը հանկարծ հայտնվեց շտ ա պ – օ
գնության մեքենայով,բժիշկների հետ։ Մեքենան կանգն
եց Հասմիկենց տան առաջ,
բժիշկները ներս մտան։ Սերոբը մնաց դրսում* մոտեցան,
ոչ մեկին չնայեց, ասես քար էր, եկեղեցու պատից հան
ած,ոչ մի հարցի չպատասխանեց։ Մեկ-երկու ժամ հետո
բժիշկ ները դուրս եկան, Սերոբը չմոտեցավ նրանց էլ,
իսկ մեքե նան գնաց։ Մեքենայի գնալուց հետո ձնա
գունդը սկսեց
գլորվել հակառակ ուղղությամբ* «Չորանան դրանց լեզո
ւնե–րը, ինչե՜ր էին ասում էրեխ եքի մասին, լուսի պե
ս աղջիկէր, ի՞նչ էրեխով, ի՞նչ բան։ Պրոֆեսորն ասել է
ր***»։ Գիշերը
*Հասմիկի դիակը եկեղեցի տարան, կարգ էր, մինչև բժ
իշկ ների գալն ո՞վ սիրտ կաներ, աստված կա վերևը*** Ի
սկ առա վոտյան* «Տղա ջան, էդ ինչ արիր, տղա ջան»։
Սերսբի մորձայնն էր։ Տղան թույն էր խմել։ Չորս ժամ
ապրեց։ Թուղթէր գրել* «Հասմիկ ջան, ներող եղիր, որ
երկու օր ապրեցի։նրա համար ապրեցի, որ իմանան, որ
դու անմեղ էիր»։

Ու միասին թաղեցին նրանց։

Էևոնը դուրս եկավ դպրոցից, արդեն երեկո էր։
Եդնա, չի մնա գիշերը, գինի կճարի, կխմի հյուրանոցում։
Ներսը ծանրացել էր լսածներով, շրթունքները դառն էին,
1 ա ս ե ս ծ խ ա խ ո տ ի ց ս ա ր ք ա ծ ։ Հ ա վ ա տ ո ւ մ է ր ու չ է ր հ ա վ ա տ ո
ւմ։ Ուզում էր հիշել և ուզում էր ոչինչ չհիշել։ Խոսեց
նաև մի
քանի ուսուցիչների հետ, դիրեկտորի։ Ահա.
«***Ես Սերոցին տեսա, նոր էր իմացել, թե ինչ է
արելՀասմիկը։ Ինձ մոտեցավ, շատ տխուր էր։ «Ի՞նչ ա
նեմ»,—ասաց։ Հանեցի, երեք ռուբլի տվեցի, ասացի
գնա արաղառ խմի, գյուղսովետի մոտ մի արտաշատցի
ծախում էր։Փողը շվերցրեց, գնաց*** Ղե ես մտածեցի,
արաղը կխմի,կքնի*** Հետո կխոսեինք, ես ի՞նչ իմանայի
 Ի՞նչ սեր, ի՞նչ բան, նրանց ի՞նչ ժամանակն էր։ Եվ հ
ետոէլ ինքնասպանություն, բա որ արտասահմանի բերան
ն ընկնի,ո վ պիտի պատասխան տա, դո՞ւք.** Կներեք,
մենք պիտիպատասխան տանք։ Հիշո՞ւմ եք երեսնական թ
վերին, ասենք,ինչ պիտի հիշեք, ո՞ր թվին եք ծնվել***
Բա որ ասում եմ։Բոլոր դասարաններում ժողով ենք
արել, դատապարտել։Ի նչը, զարմանում եմճ կոմերիտա
կանները ինքնասպանու թյուն են գործել, դուք ասում
եք ինչն ենք դատապարտել։Զեր խմբագիրն ո՞վ է։ Ի՞նչ
, հասցեն ի՞նչ եմ անում։ Հա,իհարկե, ճանաչում եմ, մ
ի անգամ եկել է մեր գյուղ։ Իհար կե, լավ բան չի, ցավա
լի է, մենք էլ պիտի եզրակացություն ներ հանենք, ուրե
մն, դաստիարակչական աշխատանքներըմեզ մ ո տ Դ ո ւ ք
իզուր եք քմծիծաղ տալիս, երեխաների հետէլ ճիշտ չեք խ
ոսել, ես կասեմ որտեղ պետք է։ Չէ) չեմ Ապառ նում, բայ
ց ե ս էլ կ ո մ ո ւ ն ի ս տ եմ, տարիքիդ չափ էլ ստաժունեմ,
ինչ վերաբերում է***))։
Դիրեկտորն էր։
« Ախր փոխանակ դասերով զբաղվելու, սիրում են։ Ի
՞նչ,ձեր հարցը չեմ հասկանում* ես ե՞րբ եմ սիրել։ Ինչո
՞ւ պիտիսիրեի, էնքան սիրահարվածներ եմ տեսել, պ
սակվում են,մի ամիս հետո երեխա են ունենում, երկո
ւ ամսից բաժան վում։ Դուք մեր գյուղը չգիտեք, քսան
տարվա պսակվածենք, կնոջս թևը մտած փողոց դուրս
գամ, կփսփսան։ Ին չո՞ւ։ Իսկ որ քաղաքում բոլորը բաժ
անվո՞ւմ են։ Եկեղեցումինչո՞ւ են դրել Հասմիկին, կարգ
է, մեզ մոտ անում են։ Ախր,ի՞նչ պիտի գրեք, հը՞.**))։
Սա էլ գրականության դասատուն, որ հարյուր ան
գ ա մ ե ր և ի պ ա տ մ ա ծ պ ի տ ի լ ի ն ի Ս ո ս ի ու Վ ա ր դ ի թ ե ր ի , Ռ ո մ
եոյի ուՋուլիետի ողբերգական սիրո մասին...
Մղձավանջ։
Մարդ կարող է խելագարվել։
Հիշեց, որ քաղցած է, նայեց ժամացույցին։ Երևան
ումլիներ, կմտներ «Կռունկ)), ուտելու բան կվերցներ,
սուրճ ուկնայեր ապակե պատերից դուրս։ ճարտարապետ
լիներ, աշ խարհի բոլոր պատերը ապակուց կաներ, որ մ
արդիկ ապրեինբաց, մերկ, որ մարդիկ չձևանային, շո
րս պատը պատյանչդարձնեին։ Հիմար միտք։ Կնստեր «
Կռունկում)), Անահիտը
առանց հարցնելու, իրար հետևից՝ կփոխեր սուրճի բաժա
կնե րը ևմիայն հինգերորդի ժամանակ կասեր. «Վերջինն
է » ։ Վ ե ր կ կ ե ն ա ր , դ ո ւ ր ս կ գ ա ր փ ո ղ ո ց ։ « Կ ռ ո ւ ն կ ո ւ մ յ> ն ր ա ն
բոլորը ճա նաչում են, երևի նաև սիրում, միշտ ճիշտ են
հաշվում, հա տուկ սրբում ափսեները և բաժակները, բե
րում, ինչ ուզումէր։ Ամիսներով կարող էր չվճարել, կս
պասեն։ Մի քիչ տունէր զգում այստեղ, թեպկտ պատեր
ն ապակուց էին։ (Հան կարծ հիշեց, մի անգամ շատ էր
խմած, գնաց եղբոր, Վահ–րամենց տուն, որտեղ մայրն
է։ Խմեց էլի մի քանի բաժակ,թթու կերավ, իսկ երբ վեր
պիտի կենար (հետո պատմեցին),մորը կանչեց, թե՝ հաշ
վիր, ի՞նչ պիտի տամ։ Հետո, երրուրիշները պատմում
էին ու ծիծաղում, սրտում ծ ա ն ր ա ն ո ւ մ Էր ք ա ր ի պ ե ս մ ի բ
ան, որ անուն չունի)։
կյուղի փողոցը նման էր գյուղի փողոցի։ Արդեն մթն
ո ւ մ էյչ և ա մ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն չ կ ա ր ։ Ե ր և ո ւ մ է ի ն մ ա ր դ ի կ , սայլե
ր, բեռ նատար մի մեքենա խրվել էր ցեխի մեջ, իսկ մի
էշ կ ա ն գ ն ե լ է ր փ ո ղ ո ց ի կ ե ն տ ր ո ն ո ւ մ ո ւ չ է ր գ ն ո ւ մ ա ռ ա ջ ։ Վ
րայի տղամար դու ոտքերը շատ էին երկար, ու Լևոնը հան
կարծ հիշեց իրենցգյուղացի Օհանեսին, որի ոտքերն էլ
երկար էին և որի տա կից, պատմում են, որ մի անգամ
էշը գնացել է, ինքը չիիմացել...
Օտար գյուղը գիրք չէ օտար լեզվով, այլ ազգական, ո
ր ի ն ե ր բ ե ք չ է ի ր տ ե ս ե լ , տ ե ս ա ր , ու ա ն մ ի ջ ա պ ե ս խ ա ղ ա ց ա
րյունը,Հիշեցիք մյուս ազգականներին, որոնց երկուսդ է
լ գիտեք, ևամեն ինչ իր տեղն ընկավ։ $այց Լևոնը չէ
ր հասկանումիրեն պաշարած զգացումները, նա չարո
ւթյամբ էր նայումշուրջը, ամեն ինչին, մարդկանց, տնե
րին, նույնիսկ երեխա ներին։ Մղձավանջ էր։
Գուցե գնա-գտնի գյուղսովետի նախագահին, խնդրի,
որմեքենա ճարի, հասցնի շրջկենտրոն։ Այլևս ի՞նչ կար
իք կամնալու, ի՞նչ պիտի ստուգի։ Մութը վրա էր տա
լիս, գյուղիփողոցը նմանվում էր իմպրեսիոնիստական
նկարի։ Լևոնըփորձում էր ինչ-որ բան հասկանալ այս
անըմբռնելի պատ մությունից, որին կնախանձեին աշխա
րհի բոլոր սենաիմեն–տալ գրողները, պարզապես նստի
ր գրամեքենայի առաջ ու տ կ տ կ ա ց ր ո ւ ի ն չ պ ե ս եղել է՝ պ
ատրաստ է առնվազն հարյուրհազար ընթերցող, հիմնակ
ա ն ո ւ մ տ ա ս ն վ ե ց ի ց ֊ք ս ա ն տարե–
 կան։ Գրաքննադատներն, իհարկե, կգրեն, որ այդպիսի դ
եպքանհնար է մեր օրերում, հենց իրենց թերթում հոդվ
ած լույսկտեսնի, որը համոզիչ օրինակներով կապացուց
ի, թե հեղի նակը առաջնորդվել է ոչ թե մեր լուսավոր կյ
անքով, այլ զոռէ տվել իր հիվանդ երևակայությանը
և այլն, և այլն։ Չէ,դեռ շատ բան կա հասկանալու այ
ս պատմության մեջ, ոչթե գրելու, այլ սեփական հոգու
համար։ Կքնի գյուղսովետինախագահի տանը, մինչև կե
սգիշեր կխոսեն, լավ մարդ է,
կպատմի իրենց պահեստապետ Փառնակից, որ տեսել է
Էռ նեստ Թելմանին կամ Էռնեստ Հեմինգուեյին, մեկ է,
կուտիտանտիրուհու եփած հավը, նախագահը ցույց կտ
ա քսանա
կան թվերին ստացած իր պատվողտերը, երևի նարդի կ
խա ղան։ Հետո կքնի՝ գլխի տակ տանտիրուհու ասեղ
նագործբարձը, երազում կտեսնի տատին, որ դժգոհ էր իր
բոլոր աղ ջիկներից ու հ ա ր ս ն ե ր ի ց , կամ կթվա ընկերներ
ով հավաքվելեն Սևանում, եկել է նաև Հակոբը, որ վեց
տարի առաջ մե ռավ։ Չէ, չի մնա, հենց հիմա կգնա շր
ջկենտրոն, ոտքովկգնա, մի ճանապարհ է, շի կորցնի,
կքնի հյուրանոցում,պարզ է, սոված կմնա, իսկ առավ
ոտյան՝ հայդա, Երևան։Տների առաջ նստած էին մարդի
կ՝ ինչպես Պռոշյանի վե պերում, Լևոնը քայլում էր դ
անդաղ, ծխում էր։ Չէ, այնու ամենայնիվ, պիտի գտնել
Պապիկյանին, քանի մութը լրիվ
չ ի գ ր ա վ ե լ գ յ ո ւ ղ ը ։ Ու ն ա հ ա ր ց ր ե ց հ ե ն ց ա ռ ա ջ ի ն պ ա տ ա
հա ծին.
— Գյուղսովետի նախագահի տունը ո՞րն է։
— Բենո՞յի։ Ինքը հրեն, աղբյուրի մոտ.,,
Աղբյուրը քիչ այն կողմ էր, իսկ Պապիկյանը դեռ հեռ
վիցընդառաջ եկավ։
— Ե ս էլ մ տ ա ծ ե ց ի , թ ե գ ն ա ց ե լ ե ս ։
— Ուզում եմ։
Ն ր ա ն ք ք ա յ լ ե ց ի ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ո վ , ո ր կ ա մ ա ց ֊կ ա մ ա ս յ դ ո ւ
րս
\ ր ս ո ղ ո ւ մ գ յ ո ւ ղ ի ց , և Լ և ո ն ը հ ա ր ց ր ե ց , թ ե ո ւր է տ ա ն ո ւ մ
ճա~նապարհը։
— Հանգստարան,— ասաց նախագահը։
Հանգստարան, այսինքն՝ գերեզմանատուն։ Գնացին։
Գե րեզմանատունը սկսվեց միանդամից, առաջին տապան
բանից, տապանաքարի տառերի մի մասը ջնջել էր մամա
նա~կը, իսկ մնացածը՝ մութը, ոչինչ չէր կարդացվում։ Լև
ո ն ը հ ա ն կ ա ր ծ տ ե ս ա վ , ո ր ի ր ե ն ք ք ա յ լ ո ւ մ եԼ գ ե ր ե զ մ ա ն ա ք
արերի վրա–յով, ուրիշ ելք չկա։ Քարերն ընկղմված էին
հողի մեջ, մոտե ցած, միացած իրար, մաշված՝ երկանքի պ
ես։ Կային նաև տա պանաքարեր, որոնց սուր ծայրերը դ
եռ չէին ծածկվել հողովև այդ սուր ծայրերն էին միայն հ
իշեցնում քարերի ինչ լինելը։
— Հի՞ն է ձեր գերեզմանատոլնը։
— Հին է,— ասաց Պապիկյանը,— նորը մի քիչ էն կ
ող–մըն է։
— Ո՞ր թվի քար կա, չգիտե՞ս...
— Ասում են հազար չորս հարյուր քառասունի, Փառն
ա կ ն է ա ս ո ւ մ . ..
Դարձյալ Փառնակը՝ գյուղի ակադեմիան, հանրագիտարա
նը, գրբացը, մարգարեն։
— Ցույց կտա՞ս...
— Մ ո ւ թ ա , հ ե տ ո էլ ե ս չ ե մ տ ե ս ե լ ։
Տեղ-տեղ իրար միացած, հողի մեջ ընկղմված տապան
ա քարերը թվում էին պարզապես տուֆաբեկորներ, և
Լևոնըմտածեց, որ երևի այդպես են գոյացել շատ քարհ
ա ն ք ե ր , որ հ ե տ ո կ տ ր ո ւ մ ե ն ն ո ր ի ց , դ ա ր ձ ն ո ւ մ շ ե ն ք ի կա
մ գերեզմանիքար, աստիճան կամ աղբյուր։ Հիմար մտք
եր, որ պարտագիրեն գերեզմանատներում, որ հոհոում
են մարդկանց ա ռ օ ր յ ա հ ո գ ս ե ր ի ու կ ր ք ե ր ի վ ր ա ։ Մ տ ն ա վ ա
նդ հույսերի։ Երևացին նաևնոր շիրմաքարեր՝ իրարից բա
ժանված մետաղյա ցանկապա–տերով։
— Էս ե ն , — ա ս ա ց Պ ա պ ի կ յ ա ն ը ։
— Ի՞նչը,
— Էրեխեքի գերեզմանները։
Լևոնը նայեց կողք-կողքի բարձրացած հողաթմբե
ր ի ն , ո ր ո ն ց տ ա կ Հ ա ս մ ի կ ն ու Ս ե ր ո ց ն ե ն ։ Շ ի ր մ ա ք ա ր ե ր ի ն ծ
աղիկներկան, դաշտային պարզ ծաղիկներ, ուրիշ ոչինչ։
Եկող տարիերևի տապանաքարեր կլինեն, գյուղի քարտաշ
ը տառասխալովկփորագրի «Աստ հանքչի.,.», և կշարու
նակվեն Սերոբի ևՀասմիկի չապրած տարիները, կշար
ունակվեն երկար, կտևենդարեր, մինչև որ այս գերեզմ
անատունն էլ կանցնի գետնիտակ, ու հ ո ղ ր կ ք ա ր ա ն ա ։
Լևոնը քայլեց առաջ։ Նոր գերեգ–
մաններն ավելի շուտ վերջացան, իսկ այն կողմ բաց դա
շտնէր։ Լևոնը հեռվում տեսավ բուլդոզերների մի երկա
ր շարք,հետո ուրիշ մեքենաներ, հետո ֆիննական մի ք
անի տ նա կ֊ներ, որոնց լուսամուտները ողողված էին էլեկ
տրականությամբ։
— Ի՞նչ է։
— Փորում են, ատոմային կայան պիտի սարքեն,— աս
ա ց Պ ա պ ի կ յ ա ն ը ,— մի անգամ ե ս ու նախագահը գնացել
ե ն ք , Ե ր և ա ն ի ց էլ մ ա ր դ ի կ է ի ն ե կ ե լ ։
— Էլեկտրակայան, հա*...
— 2ե՞ռ ես առնում,— նեղացավ Պապիկյանը,— ատոմ
ա-
յին ասացի։
— Ի՞նչ տարբերություն կա, որ.*,
— Եսիմ, մեր ֆիզիկայի դասատուն մի անգամ բացա
տ րեց։ Իբր թե դու չգիտե՞ս։

— Փառնակն ի նչ է ասում։
— Ասում է Գերմանիայում շատ կար..%Պառավները վ
ա խենում են, ասում են ռակը դրանից է։ Ես ի՞նչ իմանա
մ, իսկշրջկոմի քարտուղարն ասում էր, թե մեծ պատիվ
է շրջանիհամար, որ վստահել են։ Դու ի՞նչ կասես...
— Ե ՞ս ,– էևոնը նայեց մութէ մեջ փաթաթված Պ ապ
իկ* – յ ա ն ի ն , հ ե տ և ո ւ մ մ ն ա ց ա ծ գերեզմաններին, հեռվում
շարվածբուլդոզերներին և ոչինչ չասաց։
Ետ ղառան։ նորից անցան գերեզմանների միջով, հե
տո՝գերեզմանների վրայով և լուսավոր պատուհաններով
գ յ ո ւ ղ ը թ վ ա ց մ ի ա մ բ ո ղ ջ մ ո լ ո ր ա կ , ո ր կ ո ր ց ր ե լ է ի ն ու գ տ
ան։ Լևոնըհորանջեց այդ մտքից, իսկ Պապիկյանն աս
աց,
— Հաց ուտենք, քնենք։ նարդին մնաց։

ե .

Առավոտյան, երբ գյուղի բեռնատար ավտոմեքենայի

մեջվարորդի կողքին նստած Լևոնը վերադառնում էր շրջկ
ենտրոն,խնդրեց, որ գնան ատոմային կայանի ճանապարհ
ով։ Առանձ նապես բան չկար. Լևոնը պարզապես մոտիկի
ց տեսավ հողիմեջ խրված բուլդոզերները, տասնյակ ին
քնաթափ մեքենա ներ և մարդկանց։
 — Գ յ ո ւ ղ է ր , ք ո լ ե ց ի ն , — ա ս ա ց վ ա ր ո ր դ ը , — մ ե ն ք էլ ե
րե-
՚վ ի . . . մ ա ր դ ե մ մ ա ն գ ա լ ի ս տ ո ւ ն ս ծ ա խ ե մ ։
— Ո՞վ պիտի տունդ առնի, եթե քոչելու եք։
— Եսիմ, Փառնակն ասում է՝ ինչ քոչել, ինչ բա ն։ Ասում
է՝Գերմանիայոլմ մեծ-մեծ քաղաքներում ատոմային կայա
ններկան, եսիմ։
ճանապարհը մնաց լեռան ետևում, վարորդը դարձյալ ի
նչ-որ բան էր պատմում, Լևոնը ուզում էր հիշել, թե ինչ
գույնիէին Պապիկյանի աչքերը։
Ո չ մ ի բ ա ն էլ չ է ր ուզում հիշել։ Որքան էլ ուրիշ նյո
ւ թ ի ց խ ո ս ե ր , մ տ ա ծ ե ր , մ ե կ է ՝ Ս ե ր ո բ ն ու Հ ա ս մ ի կ ը լ ո ւ ռ գ ա
լիս էին,խլացնելով մնացած աշխարհը, մնացած ձայները,
խլացնելովնույնիսկ լռությամբ։ Ի՞նչ պիտի գրի, ինչպե
ս, ատոմայինկայանի կողքին՝ ինչպե՞ս դնի այս ողբեր
գական, ծիծաղելի,սենտիմենտալ պատմությունը, որ կա
րծես Պռոշյանի վեպե րից է փախել, ո վ կհավատա։
— Գառնիկ,— Գառնիկը բեռնատարի վարորդն էր,— էդ
էրեխեքը ինչի՞ իրենց սպանեցին, հը՞...
— Եսիմ,— Գառնիկը անթարթ նայում էր ճանապ
ար հին,— խելքները շատ էր։
— Դու սիրած կա՞ս...
— Ազգուշի՞ն...
— Ազգոլջն ո՞վ է։
— Անիկս, ո՞վ։
— Դե... թեկուզ Ազգուշին կամ ուրիշիI
, — Զեռ ես առնում։
— Ինչի՞։ ■
— Մ ի ա ն գ ա մ բ ե ռ էի տ ա ր ե լ Կ ր ա ս ն ո գ ա ր ։ Ի ն չ ա ղ ջ ի կ
ներէին։ Եղած կա՞ս–.. Կրասնոգար։ ճաշարանում մեկը կ
պել էր,պոկ չէր գալիս, հետս ռուսերեն էր բլբլացնում
, ես էլ . . . Օ լ յ ա էր ա ն ո ւ ն ը ։ Լավ աղջիկ էր։ Ինձ ասու
մ է նամակ կը–գրես, վայ քո տունը չքանդվի։— Հետո
շուռ եկավ հան կարծ,— օրինակ, ինչո՞ւ ես հարցնում՝
սիրած կամ թե չէ...
— Զրույց ենք անում, էլի նեղացա՞ր...
— Չէ, բայց Սերոբը լավ տղա էր։ Ասենք, ախր բեր
անսմի՞ բացի՝ մեր գյուղը պիտի մառես, ավիոբենգին
լցնես,վառես։

Լ217—
 ԵրրոքԱք ծ ր ա ր ր ր աց է ր է պսւյաոՆէսէ/աք, թ ղ թ ի էքրա ւ
Սա ր դ ար ,

(ր... Բյուրոն սքթ մայիսի 2 ճ ֊ի նիստում, յսե/ով և ք ր ն ֊

նարկեքո,/ ԿԿ /քարտուղար րնկ. ն. ՀակոբքսւնյաՆի Հաւյորղու–
մր Ա. շրքանի Վ. Ա. գյուղում կատարված ինքնասպանության
փասաի մասին, ս։րձտնագրՈՀմ կ հեսւևյաչըւ
Ա/0*Գ Մ ա յ ի ս ի 1 2 - ի ն Ա+ գ յ ո ւ ղ ի լ ր ի վ մ ի ք ն ա կ ա ր դ
պ ր ո ֊ է՛է1 1 0 - ր դ դ ա ս ա ր ա ն ի ա շ ա կ ե ր տ ո ւ հ ի , Հ ա մ ԼԿԵՄ ա ն
դամ Հաս միկ Ա ա ր ո ւ խ ա ն յ ա Նը ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ
Վերջ է փ ա լ ի ս իր կ յ ա ն ք ի ն * Երկա օր անց ի
նքնասպանսւթյուն է գործումնայն դասարանի ա
շ ա կ ե ր տ է Հ ա մ ԼՍԵՄ ա ն դ ա մ Օ է ր ո բ Վ ա ր քքա ն յ ա ն ր է Հետ
ագա ասսւմնասիրաթյունր օլարզէսմ Լէ որ բ ա վ ա կ ա ն
երկար մամաՆսէկ եր կո ւ պ ա տ ա ն ի ն ե ր ի մեք եղեք
4 սիրային կապէ որր* ցավոք սրտի, դարս
է մնացեք եդպրոցի մ (մանկավարժական կ ո լ ե կ տ ի վ ի
և կոմերիտական կազմակերպուիքյան
տեսադաշտից/ Ավելին, նայեիօկ այնբանից հետո,
ե րր ն ր ա ն ց ա ն տ էէողջ հ ա ր ա ր ե ր ք ս թ յ ա ն մ ա ս ի ն խ ո ս ո ւ մ
Լր ա մ ր / պ ջ դ յ ո ւ գ ջ , մանկավարժական կ * *չ ե կ ա ի վ ր և կ ո
մերիտական կազմակերպությանը հարկ չ համարեցի
նմիջամտել և ճիշտ ուղղության փայ պատանիների դ
աստիա րակությանը* Միանգամայն պարգՀ,է/ր եթե դպր
ո ց ո ւ մ կոմե*–
րիաական կագմակերպսէթյոլնը գտնվեր իր բարձրոէթյա
ն >/րաէ ե թ ե հաճախակի հրայրներ, բանավեճե
ր կազմակերպվեին դաստիարակուէյան, բարսյականութ
յան հարցերի վերաբեր–
յալ, պատանիների ընկերությունը կզարգանար աոռդչ
հանովե դպրոցր չէր կանգնի նման խ ա յ ա ա ո ա կ էի ասա
ի առաքէ
Բ յո ւ ր ո ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ մ Լ, ո ր ա յ ս օ ր ե ր ի ն , երր մ ե ր
ե ր կ ր ի կ ո մ ե ր ի տ ա կ ա ն ն ե ր ն ու ա ր տ ա մ ի ո ւ թ ե ն ա կ ա ն հրի
ա սրսա ր դ Նհրր հ ե ր ո ս ա կ ա ն գործեր &Լ ա ն ո ւ մ աշխատան
ք ո ւ մ , ո ւ ս մ ա ն մե ք* Հ ա մ ԼԿԵՄ անդամներ Հ. ՍԽրուխանյ
անի Լ V* Վարդանյա նի ինքնասպանությանը չի կարե
լ ի բ ն ո ւ թ ա գ ր ե ք ա յլ ՝ կ ե ր պ , բ ա ն ի բ ր ե փ ա խ ո ւ ս տ ՝ մ ե ր հ ե ր
ո ս ա կ ա ն ա ո օ ր յ ա յ ի ց է ի բ ր և հ ո գ ե կ ա ն թ ո ւ չ ո է թ յա ն ք փ ո ր ր
ո գ ո է թ յ ա ն նշ ան է
րոցի կո լե կտ ի վ ը (դիրեկտոր Ս, Ո ե գ ո յա ն , կո մե ր ի տ
ա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յա ն քա ր տո էդ ար V՛, Պեփրս ս յ ա ն իէ
2, յՕ-րդ Աս»շ ղա ստ ր ա նի կ ո մ ե ր ի տ ա կ ա ն կա զ մ ա կ ե ր պ ի լ
*ե այ անե Սարա պ ե այ ան ին տզ ա ս։ ել իր պ ար սւակա
նոէթյոէննէ– ր ից ե հայ ա արարն լ խ ի ս տ նկ ա տ ո ղ ո ւթ յա նդ գ ր ա ն
ց ե լ ո վ ա ն ձ նակա ն ք ա ր տ ո ւմ ։
3 , ճ ի շ տ հ ա մ ա ր ե լ ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց հևար դ ի ր
եկցիա֊ յի ձե ռ ն ա ր կ ա ծ միք ո ր ա կ ո ւմ ն ե ր ը , դ ա տ ա պ ա ր տ
ել ալն կոմե րիտականների վարքագիծը, որո նք ,
հւսկաՈակ Ղիք*ե կր իայ ի հր ա հ ա ն գ ի* մ ա ս ն ա կ ր եր ին Հ ա մ
ԼԿԵՄ ա ն դ ա մն եր Հ, Սարու– խ ա ն յ ա ն ի և Ա. Վ ա ր դ ա ն յա
նի թաղմահր։
Սույն որոշո ւ մ ը մ ա ս ս ա յա կ ա ն ա ց ն ե ք հանրապետո
ւթ յա ն ր ոլ ռ ր դպրոցական ււկղրն ա կա ն կ ա զ մ ա կեր պ ու թ
չո ւ նն ե րո ւմ ( մ ի ա յ ն \ Ո 1 – Հ ղասար ան նե ր ո ւմ Հ շ ւ
Վերքու մ «նշվա ծ Հր մի Նախադ ա ս ո ւ թ յո ւ ն ։ ։ ք / / ^ ։ դ ե կ տ
ե մ բ ե ր ա մս ի ն 1*էել սո ւյ ն որոշմա ն կ ա տ ա ր մ ա ն ը ն թ ա ց ր ի
մ ա - սինձէ/
Ա ո ա յի ն էշի վ ր ա , Ն երքևից խ մ բ ա գ ի ր ը մ ա կ ա գ ր ե լ էր.
հթնկ. ^ Շ ահ ին յ ա ն ի ն ։ Հ ո դ վ ա ծ դ վ ե ր ա կ ա ռ ո ւ ց ի ր ա յ
ւքւորոշ -
ման ոգով&ւ
Ոգ ով ւ
Օդո՛վ...

ԺԸ
Աէձհն սէնգսւմ, երր դէաէէէ I /ւ Ա . :: ։/ւ է Ն ա ա ն , ՛ ԼԱոնլւ նա խ
մտ ն ո ւմ էր Ար այ իկ ի սենյակչււ
Ա յս ա ն գ ա մ է ր
- Բարև ձ ե զ , ի նչ րա ն ի ե ր , – հո գնա կի հ ա ր ց ր ե ց , ո ր ո վ -
հետ ե ս ե ն յա կ ո ւմ նա Լ Սևակն էր, Ա ր ա յի կ ի հ ամ այ ո ա րա նա –
կան ըն կե րը է
- Ջ նշո էմ ե ն ր , ^ – ա սա ց Ա ր ա յ ի կ ը 1– րարևւ
— Ա, Գո ւք ե ք . , , , – ա ո պ ց էէնակր լ
— ^ նշ ձբ չ ն ք ա մ , — Լևոնը թ ա ղ վ ե ց հին թ ա ղ կ ա թ , –է։՝<

Աք, ո/ր, ըստ Ա ր ա յի կ ի, պ ա տ կ ա Լ ե լ է Երևանի նա խ ա վ եր չի

ն նա– հան դա պ ետին։–՜– Ձե ր ո ն ք ո ՛ւ ր &1քք
- Ըն կե րդ հ ե ր թա պ ա հ 4 , մ ա մ ա ն կինո քն ա ^ւ
ա
 տոլն, Պապիկյանը շէր ուզում, բա^ց զնարին։ Պատին
Ս ե ֊ ր ք յ բ ի մ ե ծ ա ց ր ա ծ ն ՝կ ա ր ն է ր , ս և շ ր ջ ա ն ա կ ի մ ե ջ , ս ե ղ
անի տակպայուսակը1 դարչնագույն մոմլաթիցէ Լևոնը
ձեռք չտվեց,չհանեց գրքերը, չթերթեց տետրերը, ի՞նչկ
արիք կար։ Հայրը
լուռ ու խոժոռ նստած էր թախտին, մայրը մինչև վերջ
էյ չ ե ր և ա ց ։ Օղ ի խ մ ե ց ի ն մի բաժակ, հայրը նայեց որդու
լու սանկարին, ի ն չ ֊ո ր բան մրմնջաց, Պապիկյանն ասաց
՝ ի՞նչ պիտի անես, ե ղ ա ծ ը ֊ե ղ ա ծ է։ Լևոնը բաո չգտավ,
մի բառ անգամ չգտավ, որ հիմար ու գործածված չլին
եր՝ որպեսռեստորանի սրբիչ, պարզապես կուլ տվեց ս
պիտակ հեղուկըև դրա հետ՝ ամեն ինչ, ո ր մ տ ա ծ ո ւ մ էր
ա ս ե լ ։ Ւ ն չո լ ե կ ա ն , ի ՞ ն չ պիտի պարզի, ի՞նչ պիտի խոսի
այս փշրված մարդու
հետ։ «Չէ, հայրիկ, ի՞նչ խայտառակվել, աստված տա
րշատերը Սերոբի պես տղա ունենային»։ «Սերոբր ոսկ
ի էր,էդ կինոները, գրքերը որ չլինեին, ոսկի էր։ Մի
կինո բացչէր թողնում, երկու անգամ էլ ինձ տարավ։
Աշխարհը շուռեկավ, բալամ, շուռ եկավ ու հ ե ն ց մ ե ր գլ
խին.–.»։ «Սերոբը վատ բան չի արել, հայրիկ, ախր, ի
՞նչ է արել...»։ «Բա կի նոյում էլ է դ ք ա ն ի ր ա ր պաչե՞ն,
բա մենք ջահել չե՞նք եղել։

Մի խոսեցնի»։ Օղի խ մ ե ց ի ն ։ Պապիկյանն ասաց, թե առ

ա վոտը գյուղխորհրդի նիստ ունի, Սերոբի հայրը հ
ոնքերիտակից խոժոռ նայեց նախագահին, Լևոնին մի
բաժակ էլ օ ղ ի լցրեց։ Ահավոր տխրությոլն կար այղ ա
նիմաստ խո սակցության մեջ, Լևոնը հանկարծ զզվան
քով մտածեց իր

գործի, իր կյանքի, թերթի մասին, որտեղ ռ ո ւ բ լ ի ֊ռ ո

ւբլիծախսում է կյանքը, որ, վերջին հաշվով, վիճակ
ախաղովշահած մի գումար է։ Վեր կացավ։ Ուզեց միայն
հիշել այստունը, պատերը, առաստաղը, մահճակալները
՝ ասեղնագործբարձերով, ուրիշ ոչինչ։
Հասմիկենց տուն չգնացին։

Մինչև կեսգիշեր թափառեց գյուղի փողոցներով և

եթեշները կարողանային լռել, կկարծեր գերեզմանոցում
է։ Ահա վոր տխրություն կար գյուղի լռության մեջ, որ Լ
ևոնն այնպեսսիրում էր ընդամենը մեկ օր առաջ։
 — Կսպասեմ^
Ըն՛դունարանի լուսամուտիդ երևում էր բ ն ա կ ե լ ի տա
ն միպատշգամբ, որտեղ երկու տղամարդ նստած նարդի
էին խ ա ֊ղում։ ՝Ըարտոլղարոլհին շատ ջահել աղջիկ էր
և ուզում էրջահել չերևար։ Նա ալքի տակով նայում էր
էևոնին, և Լևոնրդա տեսնում էր։ Լևոնին, չգիտես ինչու
, թվաց, որ նա շատնման պիտի լինի Հասմիկին։

— Շուտ չի" ազատվի ընկեր Ն ա հ ա պ ե տ յ ա ն ը ,— Նահ

ա֊պետյանի վրա մտքում ծիծաղեց, որովհետև դա Ռուբեն
ի ա ղ ֊զանունն էր ,– ես շատ եմ շտապում։

Աղջիկը թոթվեց ուսեր

ը։Այսինքն է ես ի՞նչ ա
նեմ։
— ՝9 ա ն ի տարեկան կլինեք, օրիորդ>
^Աղջիկը թվում է՝ զարմացավ, բայց շատ հանգիստ մր
պ–տաց,
— Ւսկ քանի՞ կլինեմ։
— Տասնյոթ–տասն>ութ։
— Տասնյոթ։
— Լավ տարիք է։
— Բ ո լ ո ր ն էլ տ ա ս ն յ ո թ տ ա ր ե կ ա ն լ ի ն ո ւ մ ե ն ։
Լևոնր հիշեց. «Տասնյոթ տարեկան լինեի, ու ա յ դ տ
ա ր ի ն չ վ ե ր ջ ա ն ա ր » ։ Ո ր տ ե ՞ ղ է լ ս ե լ , թ ե ՞ կ ա ր դ ա ց ե լ է ։ Ւ նշ
մագնիսկա այդ տարիքի մեջ։ Հետո զգաց, որ ձանձրան
ում է ար դեն, բայց պիտի սպասեր, Ռուբենը կնեղանա,
եթե իմանա,որ եկել է ու չ ի հանդիպել։ Ի ն չ ֊ո ր տխրութ
յուն ս ո ղ ո ս կ ե ց ս ի ր տ ը ։ Ո չ, չ հ ի շ ե ց , թ ե ե ր բ էր ի ն ք ը տ ա
սնյոթ տարեկան ուշէր ուզի, իհարկե, որ այդ տարին չ
վերջանար, լավ էր, որվերջացավ։ Ոչ, դա չհիշեց, ոչինչ
չհիշեց, պարզապես տասն յոթ տարեկան աղջկա ներկա
յությունը անսխալ հուշարարէր, որ ինքն արդեն երեսո
ւնչորս տարեկան է։ Երևի այս տա րիքում էլ դ ե ռ կ ա ր ե լ ի
է ա ս ե լ . <ր..* Ե վ ա յ դ տարին չվերջա նար»։ Հետո դարձյ
ալ հիշեց Աերոբին, Հասմիկին։ Հանեց
սիգարեթը։
— Կարելի՞ է։
— Ւ հ ա ր կ ե ,— կարմրեց աղջիկը* երեի նրա թույլտ
վու թյունը առաջին անդամ էին հարցնում,— իհարկե։
 — Ա ն ո ւ ն դ կ ա ր ե լ ի ՞ է ի մ ա ն ա լ , թ ե չ է ա ն հ ա ր մ ա ր է՝
խո սում ենք ու... իմ անունը Լևոն է։
— Հեղինե։
— Հեղինե, դու լսե՞լ ես ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն մասին։
Ի՞նչկասես։
Աղջիկը նայեց Լևոնին, բաց կապույտ աչքեր ուներ
Հ ե ֊զինեն, իսկ այն երկուսը եղան տասնյոթ և այդ տա
րին եր ֊բեք չի վերջանա։ Ի՞նչ տարբերություն ապրած
և չապրածտարիների մեջ, ի՞նչ տարբերություն այս օդ
ի, ծաղիկների,ջրերի, փողոցների ու աշխարհի համար՝
դո՞ւ ես, թե՞ մեկ ոլբիջը։ Հեղինեի բաց կապույտ աչ
քերում հարցականներչկային, նա երևի դեռ չէր սովորել
նայել ստոր բաների, ի նչ֊պես և, նրանք, այն երկուսը չ
սովորեցին։ Հեղինեն կսովորինայել, կսովորի կկոցել ա
չքերը, խոսելիս ուրիշ կողմ նայել,հետո կսովորի նայել
ու ս տ ե լ ։ Կ ս ո վ ո ր ի , ի ս կ ե ր կ ո ւ ս ը , ո ր ո ն ց տ ա ս ն յ ո թ տարին
չի վերջանա, այլևս ոչինչ չեն սովորի։Էևոնը կարծես
մոռացել էր հարցը։
— Լսել ե մ ,— ասաց Հեղինեն,— իսկ Սերոբին ճան
ա չում էի, միասին Երևան ենք գնացել, պարում էինք
նույնխմբում։ Չէի հավատում, ամբողջ գիշեր չքնեցի,,.
— Ինչի՞ն չէիր հավատում։
— Չգիտեմ, չգիտեմ
։Չանգ։
Հեղինեն վեր թռավ տեղից, ուղղեց մազերը։
— Ւ՞նչ ասեմ Ձեր մասին։
— Ասա պարզապես, որ եկել է էևոնը, դպրոցում մ
իա սին ենք սովորել։
«■ .. Տասնյոթ տարեկան լինեի և այդ տարին չվերջանարտ։
Համալսարանի առաջին կուրսում դեռ տասնյոթ տարե
կանէր, կոմերիտմիությունից հեռացրեցին մեկին, որ Ս
տալինինծափահարելիս ոտքի չէր կանգնել։ Ինքը՝ էևոնը,
ևս կոմիտեիանդամ էր, ինքն էլ քվեարկեց։ Տղան, որ
ծափահարելիսչէր կանգնել, մի ոտք չուներ, թայց մյ
ուսը, հո, կա՞ր...Եկավ ինչ-որ մեկը, հավաքեց կոմի
տեն, ներսից փակեցդուռը, զեկուցեց։ Էենդրոշ էր
անունը, նրա, այն տղայի,որին հեռացրին։ Էենդրոշ,
այսինքն լենինյան գրոշ։ Եոմիտեի
անդամները, իր նման ջահել տղանելւ, միայն մեկն էր աղ-
ջիկ, նստել էին դլխահակ, ասես մեղադրյալներ էխն, և
խո~սում էր նա, քաղաքացիական շորերով զինվորականը
։ Էևոնըսիրում էր Ստալինին, բա՛նաստեղծություններ
էր գրում նրամասին, կարդում բեմից, բայց ա՛խր Լ են դ ր
ոշը մի ոտք չու ներ, իսկ այդ օրը շատ անդամ ծափահա
րեցին, ամեն անգամոտքի վրա, երևի տղան պարզապես հ
ո գ ն ե լ է ր ։ Ոչ ո ք չ ք վ ե ա ր կ ե ց ոչ կողմ, ոչ դեմ, ամփոփե
ց նա՝ անծանոթը, «Հաս կանալի է, որ դուք ամենքդ հա
մակարծիք եք, որ նման մար–դիկ տեղ չպիտի ունենան մ
եր փառապանծ կոմերիտմիությանմեջ, մանավանդ, որ ն
րա հայրն էլ 1937 թ վ ա կ ա ն ի ն . , . » ։ Ոչ ոք չքվեարկեց, բ
ա յց և ոչ ոք ծպտուն չհանեց, իսկ միքանի ամիս անց
Լենդրոշին տարան։ Վերադարձավ նա հի
սունչորս թվականին, և էևոնը երբեք չկարողացավ նայել
նր բան, հանդիպել, խոսել։
Ինչո՞ւ է ուշանում Հեղխնեն։
Պատշգամբում այն զույգը դեռ նարդի է շրխկացնու
մ ևսարսափելի տխրություն կար այդ շրխկոցի մեջ,
ինչպեսառաջին անգամ թափվող ձյան։ Էևոնը հանկարծ հ
իշեց երե-վանյան իր սենյակը, ինչո՞ւ հիշեց։ Չէ, սե
նտիմենտալ էդառնում, պիտի շուտ փախչել այստեղի
ց, այս պատմու թյունից, պիտի կրճատել մտածելու ժ
ամանակը։ Կհավաք վեն տղաներով, կծիծաղեն, կվեր
հիշեն, կխմեն, կմո ռանան դիրք, պաշտոն, հաջողու
թյուն, ա ն հ ա ջ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն , բ ո լ ո ր ն էլ կ ա ր ո տ ո ւ մ ե ն բ ն ա կ ա
ն վ ի ճ ա կ ն ե ր ի , ա մ ե ն ք ի ն էլ ե ր և վ ի ճ ն շ ո ւ մ ե ն պ ա յ մ ա ն ա կ
ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , ձ և ա ն ա լ ը ։ Է ա վ կխ1
րտկի կլինի։ Հետո կքնի մի երկու օր։ Հիշեց Հակոբի
խոս քերը. «Խմել և քնել— երկուսն էլ փախուստ են կյանք
ից։ Երկ րորդն ավելի էժան է նստում, դա է տարբերութ
յունը»։ Փի
լիսոփայում են նրանք, որ չեն կարողանում ապրել,
Հա–կոբն այդպիսին էր։ Սենյակի գույները այս տարի
պիտիփոխել, զզվել է։ Երեկոյան տանը կլինի, կքնի։
Ինչո՞ւ է ուշանում Հեղինե
ն։Դուռը աղմուկով բացվե
ց։
— Վա՜յ, ես քո մարդ ասողին,— շեմին Ռուրենն էր,—
ե կ ե լ է ու ն ս տ ե լ , տ ո , դ ո ւ չ ե ՞ ս ա մ ա չ ո ւ մ ,— մոտեցավ, գ
 Հ ե ղ ի ն ե ն մ ե ղ ա վ ո ր կ ա ն գ ն ե լ էր պ ա տ ի տ ա կ ։
— Ինչ կա ո ր ,– ասաց Լևոնը,– Հեգինեի հետ զրու.

ցում էինք, ո նց ես.,.

Ն ե ր ս մ տ ա ն , Ս ե ն յ ա կ ո ւ մ լ ո ր ս ֊հ ի ն գ մարդ կար։ Ռուբենը
ներկայացրեց.
— Դպրոցական ընկերս է, նշանավոր ժուռնալիստ, ա
տա մի տակ չընկնեք, հա,— հետո նստեց իր տեղը,—
հիմա,Լևոն ջան, մի երկու րոպեից։— Հետո դարձավ մյ
ուսներին,
— պ ա ՞ ր զ է ի ն չ պ ի տ ի ա ն ե ք , էէ
Լևոնը Ռուբենի սենյակում մի քանի փոփոխություն
տե–սափ մի հեռախոս էր ավելացել, գրասեղանը նոր է
ր, ավե լի ժամանակակից ձևերով, լուսամուտի տակ
ֆիկուսի մհվիթխարի ծառ կար։ Ռուբենը քիչ գիրացել
էր, հոգնած էրերևում, երէւի խմել էր նախորդ գիշերը։
Քնքշությամբ նա յեց ընկերոջը, ծխել ուզեց, վեր կաց
ափ մոտեցավ լուսա մուտին, այն զոպգը դեռ նարդի է
ր խաղում։ Պատշգամբնայոտեղից ավելի մոտիկ էր, և Լ
ևոնը տեսավ նրանց լարված,ոգևորված դեմքերը։ Նախան
ձեց, հիմա նրանք ոչնչի մասինչեն մտածում, այդպես լ
ավ է։
Ռուբենը ճանապարհեց այն չորսին։
— Ես ա յ ս տ ե ղ չ ե մ , — ա ս ա ց Հ ե ղ ի ն ե ի ն , — երկու բաժ
ակսուրճ ու հանքային ջոկր բեր։— Մոտեցավ, նստեց
Լևոնի մոտ,— նամակդ ստացել եմ։
— Հ ո գ ո ր ծ - բ ա ն չ ո ւ ն ե ս , կ գ ա ՞ ս . •,
— Կարծում եմ, որ կգամ, եթե, ո՞վ գիտե...
— Ոչ մ ի ո վ գ ի տ ե ։ Ո ՞ ն ց ե ս ։
— Է" , — Ռ ո ւ բ ե ն ը հ ո գ ն ա ծ թ ա փ տ վ ե ց ձ ե ռ ք ը , — դ ժ վ ա Ը է *
Դո՞ւ ինչ ես անում, խեր լինի,,.
— Դե ես ինչ, փոքր մարդ եմ, հոդված~րան եմ գր
ում,քեզնից ասա։
— Ինչո՞ւ ես եկել,,.
Ասացէ
— Հա,— Ռուբենը հանկարծ լրջացավ, թե՞ Լևոնին թվաց,
՝— գ ր ե լ ո ՞ ւ ե ս ։
— Չգիտեմ, անհավատալի պատմություն է, դու ի ն
չկասես։ , ՚
— Ինձ զեկուցեցին։ Պիտի գրես, հա՞լ
 - Երևի չեն տպի։ Երևի չկարողանամ էլ գրեր
— Լս Է Ր ՛ Ժ ՞ ս պ ս ա կ վ ե լ , — հանւկարծ հարցրեց Ռոլր
ենր, նա երևի ի ն ՚չ - ո ր բ ա ն ի մասին էր մտածում, որ ոչ
մի կապչուներ այդ հարցի հետ, նա ուզում էր շարունա
կել մտածելայդ ինչ-որ բանի մասին և ուզում էր, որ Լևո
նը խոսի, պատ մի։ Լևոնը դա հասկացավ, քսան տարվ
ա ընկերներ էին.
հասկացավ։
- Չեմ պսակվել, պսակվեի, գոնե կիմանայիր, եղբ
որսգործերը լավ չեն, մի խոսքով։ Ասում եմ, որ հավ
աքվենք,քաղաքից դուրս գանք, զզվել ենք «ԱրմենիաՏ ռ
եստորանից,բոլոր մատուցողների անունները գիտեմ, գ
ուցե էս կողմերըգանք, Սևան կամ մի ուրիշ խուլ տեղ
, ավելի լավ կլինի՛..Ռոլբենը վերջապես ազատվեց իր
գաղտնի մտքերից, ժը–
պիտով նայեց Լևոնին, սիրով նայեց, նայեց՝ ինչպես
փոքրեղբորը, հետո ասաց.
V — Չորս տարով մեծ եմ քեզանից։
- Երեք տարի հինգ ամսով,— ճշտեց Լևոնը,— պար
ծե նալու բան չի։ ՚
- Մեծանում ենք ,—ասաց Ռոլբենը,— ձեր թերթ
ումէիք տպել, չէ". «Ծերանում ենք, Պարույր Սևակ, ծ
երանումենք, սիրելիս, հասակակից կանանց արդեն մենք
նայում ենքեղբոր պես...))։ Գո՞լք էիք տ պ ե լ ։
- Չ է ,– ասաց Լևոնը,— հոպս չունեմ, թե կանանց
գոլերբևէ եղբոր պես նայես, ութսուն տարեկանում, հաս
ա կ ա կ ի ց ն ե ր ի դ , գ ո ւ ց ե .. .
Ծի ծ ա գ ե ց ի ն ։
Հեղինեն սուրճ և հան՛քային ջուր բերեց։ Ռուբենր
սեյ–ֆՒց հանեց կոնյակի կիսատ շիշը, լ ց ր ե ց ե ր կ ո ւ բ ա ժ ա
կ։ Խմե ցին լուռ, Լևոնը նայեց ժամացույցին։
- Ես պիտի գնամ,— ասաց,— կհանդիպենք մի ք
ա նի օր հետո, կխոսենք։ Գնամ։— Մի բաժակ էլ լցրեց,
խմե–
ցին,
— Ինչո՞ւ ես շտապում։
— Սպասող կա, մի աղջիկ։ ավտոբուսում ծանո
թա ցանք։
— Օհո։
 — Իզուր է օհո֊դ, պարզապես միասին եկանք Երևան
ից։,
— Վատ սկիզբ չէ։ Դե, չեմ պահում, եթե այդպես է
,—նայեցին իրար, Ռոլբենը հանկարծ հիշեց,— ասում
ես եղ բորդ գործերը լա՞վ չեն, ի՞նչ է եղել։
— Ո չինչ,– ասաց Լևմնը, — դե նրան դիտես էլի, Վ
ահ րամին։
— Դաս ,— ասաց Ռուբենը,— եթե կարող եմ որևէ բ
ա նով օգնել, ասա՞։
— Շնորհակալ եմ։ Գնամ։ Աշխատիր անպայման գալ
կի րակի օրը։
— Կգամ,— հետո հանկարծ,— պիտի գրես, հա՞,
ա յ դ ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ա ս ի ն . ..
— Չգիտեմ։

Դռների մեջ, կիսախավարում, Vերորի հայրն ասաց,

«Կքոչեմ ես էս գյուղից, կգնամ։ Հերըս Բիթլիսից էր, կքո
չեմ։Մի քիչ անցնի, տարին անեմ, քար դնեմ։ Մնամ՝ որ ի
՞նչ,,.»։Լևոնը սեղմեց նրա ձեռքը, ասես մի կտոր չեչոտ
քար առավմատների մեջ, իսկ սեղանի տակ Սերոբի
պայուսակն էր։
«Հավը տապակած ես սիրում, թե" խաշած»,— արդեն փո
ղո ցում էին, երբ հարցրեք Պապիկյանը։

*♦
Տաթևիկը ոչ մի բաժակ չխմեց։ Տխուր էր։ Իսկ Լևո
նըխմել էր շշի ամբողջ կոնյակը, բայց դրանից առավ
ոտվատխրությունը ավելի էր խտացել։ Տաթևիկի լավ սանր
ված մա զերը, բրդյա գործված զգեստի մեջ սեղմված մ
արմինը միտեսակ օտար էր շրջկենտրոնի ճաշարանի ֆ
ոնին՝ անճաշակսփռոցների, չսափրված մատուցողի և թո
ւրքական մեղրածորերդերի հարևանությամբ, որ անըն
դհատ արտադրվում էրինչ-որ տեղ թաքցրած ռադիոլայի
ց։

Լևոնն արդեն երրորդ անգամ էր հարցնում,

— Ուրիշ երգեր չունե՞ք։
Ու ա ր գ ե ն երրորգ անգամ լսում էր բուֆետապանի
պ ա տ ա ս խ ա ն ը .
.
 — Չ է , ո չ ի ն , — ե ր ր ո ր դ ա ն գ ա մ էլ ա ս ա ց Լ և ո ն ը , — ա ն
ունդի ՞նչէ։ -
— Արմեն, բա յց տղերքը Բարմեն են ասում։
— ք * ա ր մ ե ՞ ն է. .
— հա, անցած աշնանն էր՝ տուրիստներ էին ե
կել,հաց կերան, մեկը մոտեցավ ինձ, թե՝ բարմեն, ու
ձ ե ո ո վ - ո տ ո վ ի ն չ - ո ր բ ա ն էր հ ա ս կ ա ց ն ո ւ մ ։ Գ լ խ ի ը ն կ ա , ո
ր դանակ էուզում, բայց անո՞ւնս որտեղից իմացավ։
Դանակը տվի,ասում եմ իմ անունը Զարմեն չէ, Արմեն է։
Սա ձ ե ռ ն ե ր ը թ ա փ տ վ ե ց , կ ա ն չ ե ց թ ա ր գ մ ա ն ի չ ի ն ։ Մ ի հ ա յ տ
ղա էր, բացատրեցի։Փոխանակ մի բան ասի, սկսեց ծիծա
ղել, հետո իրենց լեզվովինչ-որ բան ասաց էդ տուրիստի
ն, սա էլ ս կ ս ե ց ծիծաղել։Կարմրել եմ, մնացել տեղս։
Մտածում եմ՝ ախր, ես ի՞նչասացի։ Հետո էդ տուրիստ
ը իրենց սեղանին մոտեցավ, երևիպատմեց, ինձ ցույց տ
ալով։ Սրանք էլ ս կ ս ե ց ի ն ծիծաղել։Չհամբերեցի, էդ հ
այ տզին ասում եմ՝ արա, բա դու թասիբչունե՞ս, էդ շո
ւն-շանորդիների մոտ ինձ խայտառակ եյանում, բա
դ ո ւ հ ա յ չ ե ՞ ս ։ Ս ա , թ ե ՝ մ ի ն ե ղ ա ն ա , բ ա ն չ կ ա ։ Ու բ ա ց ա տ ր
եց, որ էդ տուրիստների երկրում, կարծեմ Բելգիա յից
էին եկել, հա, էդ տուրիստների երկրում՝ բուֆետչիկի
նբարմեն են ասում, իսկ ես կարծել էի, թե էդ ղարիբ տ
ղանանունս իմացել էր։ Ւնչ երկարացնեմ, մեր աղերքի
բերանն
ընկավ, հիմի սաղ շրջանն ինձ Բարմեն է ասում։ Մի բա
ժ ա կ չ խ մ ե ՞ ն ք . .,
— Խմենք, Բարմեն ջան, քո մասին գրելու եմ։
— Ե ՞ն չ ե ս գ ր ե լ ո ւ ։
— Թ ե ր թ ո ւ մ , հ ը ՞ ։ Բ*ող հ ի մ ա էլ ա մ բ ո ղ ջ Հ ա յ ա ս տ ա ն ն ի մ
ա նա։ Հը՞...
— Ախպոր պես, կնեղանամ, թե գրես։
— Սատակ եմ անում,— հանգստացրեց Լևոնը,— խմենք։
— Բա ինչի՞ չի խմում, - գլխով Տաթևիկին ցույց տվ
եց,հետո վեր կացավ տեղից, գնաց բուֆետ և ինչ-որ շիշ
առածեկավ,— իտալական գինի է։ Երկու օր առաջ էլի տ
ուրիստներէին եկել, մի լավ աղջիկ կար,— հետո շուռ
եկավ Տ ա թ և ի – կ ի ն ,— ք բ ոջիցս ԼաւԼը ւ լ ի ն ե ր , հ ա , է դ ա ղ ջ կ
ան մի շիշ կոնյակ նվիրեցի, ն ա էլ է ս գ ի ն ի ն ։ Կ ն ե ղ ա ն ա
մ, եթե չխմի...
Լևոնը ձեռքն առավ ուռուցիկ շիշը > որ հ ա գ ց ր ա ծ է ր ծ ղ ո տ ե
պատյանի մեջ, մի ակնթարթ հիշեց Իտալիան, հետո ա
սացՏաթևիկին.
— Շատ թույլ գինի է, կխմե՞ս։
— Չնեղանամ,— համառեց Բարմենը։
— Դե լավ։
Լևոնը լցրեց Տաթևիկի բաժակը։
— Մենք կոնյակ կխմենք,— իրենց բաժակներն էլ լցր
եց։Խմեցին։
— Դ ե տ ա ր պ ա հ ի ր , — ի տ ա լ ա կ ա ն գ ի ն ո ւշ ի շ ը մ ե կ ն ե լ
ովասաց Լևոնը,— շնորհակալ ենք։
— Շ ն ո ր հ ա կ ա լ ե մ ,— ա ս ա ց Տ ա թ և ի կ ը ։
Բարմենը վերցրեց շիշը, գ ն ա ց ։ Թ ո ւ ր ք ա կ ա ն ե ր գ ը վ
եր ջացել էր, ռադիոլան անտեղի դզզում էր, և դա ավե
լի լավթվաց Լևոնին։
— Չ ե մ մ ն ա , — ա ս ա ց Տ ա թ և ի կ ը ,— գ ո լ պ ա տ կ ե ր ա ց ն ո ՞ ւ մ
ես, կինո անգամ չկա, բաղնիք լկա, պիտի ապրեմ ինչ–որ
մե կի տանը, ձմեռը աթար են վառում, էլեկտրականությո
ւն տա լիս են երեկոյան ութից, դիրեկտորի անունը Աղ
աբեկ է։ ,
— Սարսափելի է,— ասաց Լևոնը։
— Ի՞նչը։
— Որ գ ի կ ե ր տ ո ր ի ա ն ո ւ ն ը Ա ղ ա բ ե կ է ։
Տաթևիկը ծիծաղեց% »
— Գ ի տ ե ս ,— ա ս ա ց Լ և ո ն ը , — ե թ ե ք ո զ գ ե ս տ ի ցմ ի թ ե
լ ք ա ն դ ե մ ու ք ա շ ե մ , մ ի ք ա ն ի ր ո պ ե հ ե տ ո կ մ ե ր կ ա ն ա ս , հ
ը՞...
— Ցինիկ։
— Դե ես հեռու կլինեմ, քանի՞ կիլոմետր թել կա վր
ադ։Թելը որ քաշեմ, ես պիտի հեռանամ, չէ՞։ Վտանգ չկա։
ՄնացԲարմենը...
Ծիծաղեցին։ Տաթևիկը հրաշալի ատամներ ուներ և
հա ճույքով էր ծիծաղում։ Երբ տխրում էր, փոքրիկ, խ
ռովկան
աղջկա էր նման, և Լևոնը անբացատրելի շոգ էր զգում
այդպահերին։ Աղջիկն արդեն մի քանի անգամ պատմել
էր, թե ինչպես են իրեն ընդունել դպրոցում, պատմել էր
իր աոաջին
դասի մասին, ինչ-որ ուրախություն էլ կար այգ պատմած
ներիմեջ, Լևոնը դա կռահում էր. առաջին դաս, առաջին
աշակերտ ներ...
 »– Տես գա և հետո՝ ի՞նչ պիտի փոխվի դրանից։
— նեղանում եմ,— կոնյակն արդեն վառվում էր Լև
ոնիներսում, իսկ Տաթևիկը գեղեցկանում էր րոպե առ ր
ոպե,—ուրեմն, իմ դալը ոչ մի նշանակություն չունի, հ
ը * .. .
Գրսում երեկո էր, հարկավոր էր վեր կենալ։ Կգնաս
թ ո ֊ղած այն միամիտ գերեզմանները, Պապիկյանին, մար
մենին,որ իրոք լավ տղա է, Տաթևիկին, որին կյանքը վե
ր ջ ա ց ա ծ է թ վ ո ւ մ , բ ա յ ց ք ի չ ՜ ք ի չ կ ս ո ր ո վ ի և ուշ լ ո ղ ա ն ա լ ո ւ
ն, և աթա
րի ջերմությանը, ամեն ինչին։ Կսովորի։ Չի* սովորի։ Ե
տ կգաքաղաք։ Ոչինչ չի փոխվի դրանից աշխարհում։ Չ
ի փոխվի,միայն ավելի կթանձրանա տխրությունը, ուրի
շ ոչինչ։ Խմեցմի բաժակ էլ։ Գուցե այդպես կարելի էր
խեղդել մենակու
թյունը, որ տանը հավատարիմ սպասում է իրենճ դեղին
պ ա ֊տերի մեջ, հեռախոսի, չհավաքած մահճակալի, մագն
իտոֆո
–նի, աթոռների վրա գ ց ա ծ Հ ոբ ե ր ի տ ե ս ք ո վ ։ Այսքան բարի
ու ջ ե ր մ չ ն ա յ ե ր Տ ա թ և ի կ ը , հ ե շ տ կլիներ, կգնային հյուր
ա ն ո ց , մ ի ք է Լ Էէ կ խ մ ե ի ն , կ յ ա ն ք ը հ ն ա ր ա վ ո ր ու պ ա ր զ կ
դառնար, կհամբուրվեին, կթվար, թե սիրեցին հենց առա
ջին րոպ ենե֊
րին, ավտոբուսում, երբ Շառլը կանչում էր իր Ւզաբելին...
— Ինձ կճանապարհե՞ս, Տաթևիկ։
— Արդե՞ն,— աղջկա ձայնը չկարողացավ քողարկել տ
ա դ ֊ ն ա պ ը –,— ի հ ա ր կ ե կ ճ ա ն ա պ ա ր հ ե մ ։
Էևոնը մոտեցավ րարմենին, վճարեց։
— Ես գ ն ո ւ մ ե մ , — ա ս ա ց , — Տ ա թ և ի կ ը մ ե կ ֊մ ե կ կ գ ա , լ
ավ կնայես։
— Ո՝1քիս վ բ ա >— Ի ա ր մ ե ն ի չ ս ա փ ր վ ա ծ դ ե մ ք ի ն հ պ ա ր տ ո ւ ֊
թյուն թրթռաց,— աչքիս վրա, քրոջս պես կնայեմ, ապա
հովգնա, բայց չգրես.,.
Դրսում Տաթևիկը թևանցուկ արեց Լևոնին։ Ջայլե
ցինդանդաղ, մինչև խաչմերուկ, որը նրանց պիտի բաժ
աներ։
— Շաբաթ օրը որ գամ, կզանգահարեմ,— ասաց Տա ֊
թևիկը։
— Կիրակի տանը չեմ լինի,— ասաց Լևոնը։
 — Իհարկե,— ասաց Լևոնը,— այնտեղ կասկածում
էի,բայց հիմա... Շատ եմ մտածել։ Երիտասարդական
թերթենք. եթե մենք էլ չգրենք, ո՞վ պիտի գրի։
Խմբագիրը ծխում էր, առհասարակ նա շէր ծխում՝ միայն
բարկացած րոպեներին կամ տպարանում։ Նրա դեմքին ն
ույնհոգնությունն էր, և Լևոնը խղճաց նրան։
— Չգրե՞մ...
Խմբագիրը վեր թռավ տեղից վախեցած, ասես մե
կըհանկարծ կարդտց նրա թաքուն մտքերը։
— Ինչո՞ւ, ո՞վ ասաց, էլի մտքո՛վդ անցավ, չէ՞, որ վա
խենում եմ, չեմ տպի։ Միայն դուք եք քաջը։ Ոչ ընտա
նիքունեք, ոչ հոգս, ոչ արյան ճնշում...

— Ի՞նչ կապ ունի արյան ճնշումը...

— Հենց էնպես,— խմբագիրը հաշտված ու անտարբ
երնայեց Լևոնին,— ոչ մի կապ չունի։ Ես ուղղակի մտ
ածումեմ. ախր, ինչպե՞ս կհամատեղվի այդ ինքնասպա
նությունըմեր այսօրվա հետ, մեր երիտասարդության,
որ հրաշքներ
է անում։ Դու էլ պիտի մտածես։ Ինչպե՞ս կհամատեղ
ես,հը՞...

— Կյանքը, ինչպես տեսնում ես՝ համատեղում է,—

չորասաց Լևոնը։

— Կյանքը, կյանքը, ի՞նչ ես հասկանում դու կյանքից..*

— *..Ոչ պատերազմ ես տեսել,— քմծիծաղով շարու
նա կեց Լևոնը,— այս ես ուզում ասել, չէ՞։ Ոչ պատեր
ազմ, ոչսով, ոչ երեսունյոթ թիվ* ոչինչ չեմ տեսել քո
կարծիքով։Տեսել եմ։ Երեսունյոթին եղբորս տարան, տ
ասնութ տարե
կան էր, պատերազմի ժամանակ և սով եմ տեսել, և ա
մենթ ե հետո կիլոմետրերով ոտանավոր եմ դրել Ստալի
նի մա սին, հետո չորս օր լաց եմ եղել, երբ նա մեռա՛վ։
Շատ բանեմ տեսել.,.

Սենյակում մակարդված լռություն էր՝ ինչպես ճակա

տա մարտից առաջ, ինչպես ճակատամարտից հետո։ Լևո
նն ափ սոսաց, որ տաքացավ, հանկարծ թուլություն ի
ջտվ վրան,քներ, մի քանի օր ա ն ը ն դ հ ա տ ք ն ե ր ։ Խ մ բ ա գ ի
րը ի ն չ ֊ո ր բաԱ էր խզմզում ապակու վրա դրված թդթին,
փշրված էր երևում։
— Ախր հասկացիր ինձ,— ի վերջո ասաց նա,— և մի
բորբոքվիր, եկել, ամբողջ գյուղին ես մեղադրում, բ
ոլորուսուցիչներին, այդ դեռ ոչինչ, հերոսներ ես ուզու
մ սարքելայդ թողամորթն երից։ Երեսունյոթ թիվ, Ստա
լին։ Փ ո շ մ ա – ն ե ՞ լ ե ս , ո ր հ ա վ ա տ ա ց ե լ ե ս , հ ը •••
— Հավատը պարտք տված փող չի, որ փոշմանեմ։
— Տեսնո՞ւմ ես։ Հիմա ինչի՞ն ես հավատում, հիմա։
— Հիմա՞, երկրին, ժողովրդին, արդարությանը,— Լ
ևոնըզզվեց իր վերամբարձ տոնից, զզվեց իրար սիրտ թա
փանցե լու այս ծիծաղելի ճիդերից, բա յց մեջն արդեն ա
ր թ ն ա ց ե լ էր դ և ը , — դ ո ւ , ա հ ա , պ ա ր ծ ե ն ո ւ մ ե ս , ո ր պ ա տ ե
րազմ ես տեսել,քո սերնդով ես պարծենում։ Շատերը
տուն չեկան, գիտեմ,
շատերը եկան՝ կորցրած ոտք, ձեռք, առողջություն,
իսկմենք, մեր սերունդն ահա՝ բոլորս առողջ ենք, կուշ
տ։ Բայցնայեցի՞ք մեր ներսը, փորձեցի՞ք հասկանալ, թ
ե մենք ի՞նչ
կորցրինք։ Չի երևում, դա կտրված ոտք չի, դրա հա
մարթոշակ չեն տալիս, տրամվայում տեղ չեն զիջում։ Է ..
. , — էե– վ ո ն ը ձեռքը թափ տվեց, հանկարծ հիշեց Տաթև
իկին, որինինքն էր փ ո ր ձ ո ւ մ դ ա ս տ ի ա ր ա կ ե լ մ ի օ ր ա ռ ա
ջ, գավառականսրճարանում,— շեղվեցինք։ Հիմա ի՞նչ ես
ասում։
— Ինչ պիտի ասեմ, գրիր. Տեսնենք։ Համենայն դեպս,
գոնե մեկ-երկոլ բառով ասա, որ դա թուլություն էր,
որնրանք չպիտի անեին, որ...
— Մայակովսկին, օրինակ, թո ւյլ մարդ էր։
— Մայակովսկի՞ն, ցնդե՞լ ես, ի՞նչ է...
— Նա էլ ինքնասպան եղավ, կարող ես կարդալ ռ
ուսդրականության ուզած դասագրքում։
— Հետո ինչ,
— Թուլություն բառի համար ասացի։ Ո ւր իշ օրինակ
ն ե ր էլ կ ա ր ո ղ ե մ բ ե ր ե լ ։
Խմբագիրը ոչինչ չասաց։ Մի քանի վայրկյան նրանք
լուռնայում էին իրար։ Խմբագրին ամեն ինչ հոգնեցրել
էր ա ր դ ե ն ։ Լ և ո ն ն էլ ո ւ զ ա ծ տ ե ղ ո ւ մ կ ա ր ո ղ էր վերջակետ
դնել։ Նա այսխոսակցությունը գիտեր դեռևս այնտեղ, գյ
ուղում, մտքի մեջկրկնում էր ճանապարհին, ոչինչ նոր
չէր։ Ասես շախմատիհայտնի պարտիա, որի բոլոր քա
յլերը գիտեր նախօրոք։Ի՞նչ է ուզում այս մարդուց, ո
ր սմքել է բազկաթոռին։ Նա չ է ՞ ո ր ի ր դերն է խաղում
զապես շատ է երկար, ուրիշ ոչինչ։ Ձյուն լիներ1 արձա
կ ու1 փ ա փ ո ւ կ լ ռ ո ւ թ յ ո ւ ն , չ լ ի ն ե ր ա ս լ ր ա ծ տ ա ր ի ն ե ր ի բ ե ռ ը ,
չզգար
Չզգար։ Էևոնին հաճախ թվում էր, որ մարդը կենդանինե
րիցտարբերվում է ոչ թե մտածելու, այլ զգալու ընդու
նակու թյա մբ։ Չզգալ այսինքն, չսիրել, չսպասել, չատել
, չտխրել,չհուսահատվել, չափսոսալ։ Սարսափելի կլին
եր։ Ով գիտե,շատ կենդանիներ գուցե և մտածում են, օ
ր ի ն ա կ , դ ե լ ֆ ի ն ն ե– ր ը , բ ա յ ց իսկապես զգալ միայն մարդ
ն է ընդունակ։ Լևոնըհոգնեց այս տարօրինակ փիլիսո
փայությունից, հիշեց, որերեկոյան խոստացել է զանգ
ահարել Տաթևիկը, հիշեց, որայդ օրն հինգշաբթի է, իսկ
կիրակի առավոտյան պիտի հան դիպեն տղաներով։ նայե
ց խմբագրին՝ ինչպես կնայեր ինքնիրեն, խղճաց, ինչպե
ս կխղճար ինքն իրեն։ Մենք նույն կա տակերգության գո
րծող անձեր ենք,— մտածեց,— ձս էլ, դու էլ։Այդ միտքը տհ
աճ էր, ավելի լավ էր կռվել, հայհոյել։ Երկուտարի առ
աջ, Սիբիրում, ծանոթացավ մի ռուս տղայի, ոտա նավոր
ներ էր գրում, զարմանալի տողեր կային, ((Մ ա ր դ ի կ ո ւ
սերով պահում են երկինքը, որ չփլչի> ես ինչպե՞ս հեռա
ց նեմ ուսերս))։ Մոտավորապես է հիշում, բայց ինչ-ո
ր լավբան կարճ միամիտ ու զարմացած, երևի դա հենց
հավատնէ։ Չկռվել, հաշտվել նույնպես նշանակում է հ
անել ուսերդայդ երկնքի տակից, որի ավելի պարզ անո
ւնը, հավանորեն,կյանք է։

— ^ ՝ ը ի Ր >— ի վ ե ր ջ ո ասաց խմբագիրը,— տեսնենք

ոնց կստացվի, էն կոնյակից ունե՞ս։

— Ֆրանսիակա՞ն։
— Հա։ Լավն էր, Նապոլեոնի նկարով, հիշում եմ։
— Չկա։ Վիսկի ունեմ, շոտլանդականէ
— Մենակ չխմես։
— Դե լավ, գնացի։
Նախասենյակում քարտուղարուհին ասաց.

— Տուն զանգահարեք։
— Տո՞ւն։
— Ջեր եղբոր կինն էր, ասաց, որ անմիջապես զան
գա հարեք։

Հավաքեց համարը,
 — Հասմի՞կ։
— Լևոն, Վահրամին հիվանդանոց տարանք։ Կարո՞ղ
ես
դա լ,

Երեկոյան զանգահարեց Տաթևիկը։ Ասաց, որ շաբաթ

օրըկգա, որ երկու անգամ ճաշել է Թարմենի մոտ, կար
ոտել է
«Կռունկն սրճարանին։ Խոսակցությունը ընդհատեցին,
կի սատ մնաց, հետո եկավ Աշոտը։ Ալինան արգեն հան
ձնել էփիլիսոփայության մինիմումը և Աշոտին առժամա
նակ ազա տել երեկոյան հոգսերից։ Խոսեցին Վահրամի
հիվանդությանմասին, Աշոտը բժիշկ է, նույն հիվանդանո
ց ո ւ մ , ո ր տ ե ղ Վահ<* ր ա մ ն է ։ Դ ե ռ ո չ ի ն չ պ ա ր զ չ է , վ ա ղ ը , մ
յուս օրը։ Խմեցին մի–մԱ^բաժակ վիսկի։ Լևոնը հիշեց խմ
բագրին։
— ն ա խ ա ն ձ ո ւ մ ե մ ք ե ղ , —■ ա ս ա ց Ա շ ո տ ը ։
Թ ո լո ր ա մ ո ւ ս ն ա ց ա ծ ն ե ր ի ն թ վ ո ւ մ է , թ ե չ ա մ ո ւ ս ն ա ց ա ծ ն
երըերջանիկ են։
— Թաժանվիր,— հանգիստ ասաց Լևոնը։
— Գժվե՞լ ես...
— Ուրիշ ի՞նչ։
— Կամուսնանաս, հետո կտեսնենք։
— Չեմ ամուսնանա։
Խմեցին։
Հանկարծ վախեցավ Վահրամի համար։ Մի օր առ
աջ,հենց երեկ, այգ զգացումն անծանոթ էր, ապրում էրճ
ամիս ներով չտեսնելով եղբորը, մորը, մյուս ազգակ
աններին։Թվում էրճ կարող է այդպես ապրել ամբողջ կյան
քը։

— Լսիր, վախենում եմ Վահրամի համար, հը*..,

Աշոտը ոչինչ չասաց, նա դանդաղ խմում էր վիսկի

ն ևուրախ էր ինչ-որ բանից։ Վիսկին դառն էր ու անս
ովոր։

— Չէ, բան չկա։ Իսկ շաբաթ օրը ավելի որոշակի կի

մա նանք վիճակը։ Սիրտը ինչպես է, չէ՞ր բողոքում։
— Թ ո ղ ո ք ո ւ մ է ր մ ե կ - մ ե կ ։ — Հ ի ջ ն ց , ո ր մ ե կ ֊մ ե կ է տ ե
 — Գիտեմ, պատմել ես։ Լսիրէ բան էիր գրում չէ* բմ
իշէլԱրմենյանի մասին։ Երեկ հարցնում էր։
— Գր եց ի > չտպեցին։ Առհասարակ իմ գրածները չ
են տպվում։
— Սերունդները կտպեն,— ծիծաղեց Աշոտը,— իսկ
ին
չո՞ւ չտպեցին։
— Երկար պատմություն է։
Նորից զանգահարեց Տաթևիկը։
— Հանկարծ անջատվեց,— Տաթևիկի ձայնը ծղրտուն
էր,մանկական, նա երևի գոռում էր խոսափողի ականջ
ին, որԼևոնը կարողանա էոել։ Լևոնը հանկարծ մտած
եց, որ նաայլևս բան չունի ասելու, տխրեց աղջկա հ
ամար, որ բանչունի ասելու, բայց երևի ահագին կռվել
է հ ե ռ ա խ ո ս ա վ ա ր ո ւ հ ու հ ե տ մ ի ն չ և մ ի ա ց ր ե լ ե ն ն ո ր ի ց ։
— Եարոտել եմ,— ասաց Լևոնը։
— Ո ՞ վ է , — շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ էր զ զ վ ե ց ն ե լ Ա շ ո տ ը ։
— Իսկապե՞ս,— այնտեղից, իր հեռվից ծղրտաց Տա
թե-
վիկը։— Իսկապե՞ս կարոտել ես...
Լևոնը տխրեց Տաթևիկի համար։ Չի կաթելի կատ
ակիտալ կարոտ բառը, աղջիկը հեռվում է, մենակ, նա
գուցեևարդեն պատրաստ է ինչ-որ ջերմության, նույնիս
կ ս ի ր ո ։ Նա կ ա ր ո ղ է հ ե ք ի ա թ ն ե ր հ ո ր ի ն ե լ հ ե ն ց ա յ ս գ ի շ ե
ր և անմիջապես՝խղմզել ապագայի կապույտ մի նախագի
ծ, սպասել։ Չի կա–
րելի, -
— Ո՞վ է ,– շարունակում էր ղզվեցնել Աշոտը։
— Դ ե կ գ ա ս , կ խ ո ս ե ն ք , Տ ա թ և ի կ ,— ա ս ա ց Լ և ո ն ը ։
Ա շ ո տ ի ա չ ք ե ր ն ա յ դ պ ա հ ի ն կ ա ր ե լ ի էր լ ա վ ռ ե կ լ ա մ ս
ա ր ք ե լ հ ե տ ա ք ր ք ր ա ս ե ր ն ե ր ի ա կ ո ւ մ բ ի հ ա մ ա ր , ու Լ և ո ն ը պ
ատաս խանեց միանգամից.
— Ջահել աղջիկ է, ծանոթացանք ավտոբուսում, գ
յու
ղում ֆրանսերենի դաս պիտի տա։ Շաբաթ օրը գալո
ւ է։.
Ուրիշ հ ա ր ց ե ր չ ո ւ ն ե ՞ ս ։
— Ունեմ։ Հարց չունեմ, խորհուրդ, կարելի՞ է...
— Հը։
— Պսակվիր, լավ աղջիկ է։
— Քիչ առաջ նախանձում էիր չպսակվածներին։
 Ծիծաղեցինւ խմեցին մի բաժակ է լ ։ Բ ո լ ո ր ն էլ ո ւ զ ո ւ
մ ե ն ա չն ք ի ն չ կ ո ր ց ր ե լ ե ն կ ա մ լ ե ն ո ւ ն ե ց ե լ ։ Ի ն չ ո ր ո ւ ն ե ն
կամ չեն կորցրել ձանձրալի է։ Սարսափելի նման են բոլ
որ աղամար- դիկ, և Լևոնը մտածեց, թե երբ պիտի գնա
Աշոտը, որ այդ քան անսքող երջանիկ է իր մի երեկոյի
ազատությամբ։ Հե–աո մտածեց, որ նրա գնալուց հետ
ո մենակ կմնա, երևի կխմի մնացած վիսկին, կփորձի
գրել։ Հիմա չի ուզում, չի հարող, բոլոր բառերը, որով
ուզում է սկսել, տասը տարի գործածած խաղաթղթերի ե
ն նման։ Պիտի գտնել զուսպ բա
ռ ե ր , ք ի չ ու խ ի տ ։ ք ի չ ։ Լևոնի համար գրելը նման էր հե
ռու ճանապարհ գնալուն, երբ փոքր ճամպրուկ ես
վերցնում%միայն ամենահարկավոր բաները տանելու հ
ամար։ Գտնելամենահարկավոր բառերը, սեղմել դրանք նա
խադասություն-
ճամպրուկների մեջ, բայց չաափակացնել շպրոտ ձկան
պա հածոյի նման, կկարողանա՞։ Երբեք չի կարողացել, բ
ա յց այս
^անգամ ուզում է, ուրիշ կերպ չի կարող գրել, ուրիշ կերպ
կդառնա սրտաճմլիկ մի պատմություն հայկական Ռոմ
եոյիև Ջուլիետի մասին, որ զոհ գնացին գյուղի խավար
ին։ Գա,իհարկե, կա, բա յց միայն դա չէ, և, երևի, ամեն
ագլխավորըչէ։ Այդ ողբերգությունը՝ 2 0 ֊ր դ դարի երկրո
րդ կեսի ֆոնին,մի ժողովրդի մեջ, որ 2000 տարի առաջ
թատրոն է ունեցել,
որ նույն այդ գյուղի մոտ հիմա ատոմային էլեկտրակայ
ան էկառուցում,— սա է մեխը, միայն թե այն ոչ թե պ
ետք էխփել պատի մեջ, այլ դուրս քաշել պատից, գոնե
կեսը, գո նե մի մասը։ Դժվար է։
— ք ն ե ց ի ՞ ր , — Ա շ ո տ ն է , ո ւ ր ե մ ն , դ ե ռ շի գ ն ա ց ե լ , լ ա վ է ։
— Չէ, սուրճ կուզե՞ս։
— Չեմ քնի։
— Դ ու ա յ ս օ ր չ ե ս ք ն ի ե ր ջ ա ն կ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ։
— քաղցր չանես։
Գոնե Ալինան զանգեր։ Կարծում էր, որ կհրաժարվի
սուր ճից։ Կսկսի հավանորեն հին գ ե ր ե զ մ ա ն ն ե ր ի ց ։ Որ
ի՞նչ։ Չե ղավ։ Գուցե Գառնիկի հետ ունեցած դթույժի*$ ։
Ալարկոտ վերկացա՛վ, գնաց խոհանոց։ Պապիկյանը պա
տմեց, որ հարևան
կացիր, տրամաբանական կապեր հայտնաբերիր։ Հիշեց
ամենագետ ու ամենատես Փառնակին, որ Գերմանիայից ե
ր ֊ կու ճամպրուկ լուսանկարներ է բերել, երևի հիմնակ
ա ն ո ւ մ % կ ա ն ա ն ց , ո ւ ա պ ր ո ւ մ է ն ո ւ յ ն գ յ ո ւ ղ ո ւ մ ։ Կ ա մ ա ց ֊կ ա մ
ա ց ս տ ա ց ֊ յ՚Լ ո ւ մ է հ ա վ ա ս ա ր ո ւ մ ՝ հ ա զ ա ր ա ն հ ա յ տ ո վ » կ ա ր ո *
ղ ես, լուծիր։ Սուրճը թափվեց, գազը կարմր
ավուն դարձավ ու թշշաց։Գուցե Հեղինեից սկսի* Հիջեց
Չ ա ր ե ն ց ի ն ՝ (րԼ ո ւ ս ա մ փ ո փ ի պ ե ս ա ղ ջ ի կ , ա ս տ վ ա ծ ա մ ո ր ա չ ք
երով.Ա ստ վա ծա մո*ր, հազիվ թե*պարզապես տասնյոթ տ
արեկան է։ «Բոլորն էլ լինում ենտասնյոթ տարեկան»։
Հեղինեն ասաց։ Իսկ Վահրամին տ ա ս֊ նըյոթ տարեկանում
ուղարկեցին աքսոր. ապրեց, բայց չ ե ֊ ղավ ոչ տասնյոթ,
ոչ տասնինը, որովհետև մարդու հասակըտարիների գում
ար չէ միայն, այլ հայացք՝ աշխարհին, մա րդ֊ կանց, պատր
աստակամություն՝ ամեն ինչ մերժելու կամ ամեն
ինչ ընդունելու։ Վահրամը դրանցից ոչինչ չունեցավ։
Սուրճը խմելիս Աշոտը լուռ էր։
Ծխեցին։ -
— Դե գնա,— ասաց Լևոնը,— մի քիչ քնեմ։
— Գնամ,— ասաց Աշոտը,— արձակուրդս վերջաց
ավ,ասել էր տասնմեկին կգաս, հետո էլ, տեսնում եմ զ
զվել եսինձնից։
Ծիծաղեցին։
Հիմա կմնա մենակ։ .
Մենակ։ Շաբաթ օրը կգա Տաթևիկը։ Գուցե Լիլիթին զ
ան գահարի։ Լիլիթը տասնյոթ տարեկան ՝ո՞վ գիտե երբ
է եղելու սարսափում է անգամ մի օրով ծերանալոլց, թե
պետ ծախ սում է կյանքը՝ իբրև գտած փող։ Աշոտն արդ
են գնացել է,
,քիչ հետո նա տանը կլինի, թեյ կխմի վարդի մուրաբայ
ով,կհագնի զոլավոր պիժաման, կքնի մեջքը կնոջն արա
ծ՛. Ինքնինչո՞ւ ընտրեց մենակությունը, մի՞թե մարդն
ընտրում էինչ-որ բան։ Հավաքեց Լիլիթի հեռախոսի հա
մարը։

֊ ԱԺ՞թ՛
— Հա, Լևոն, ի՞նչ կա, կորել ես։
— Ի՞նչ ես անում, քաղաքում չէի։ Գյուղում մի տղա
ուաղջիկ ինքնասպանություն էին գործել, ծանր պատմությ
ո ւ ն էւ;
 Լիլիթը երկար լռեք։ Երևի նստած է մահճակալին, հե
ռա խոսը բարձին գցած, անփույթ հագաձ տնային խա
լաթը,մոխրամանի մեջ կիսատ սիգարեթներ։ Տանը Լիլ
իթը շատհոգնած է երևում, դրսում շարժուն է, շատ
ախոս, տանըսմքում է, սսկվում, ասես վերադառնում է
ներկայացումից,որի բոլոր գործողություններում դեր ո
ւներ։ Լևոնը սպասեց,որ նա լռի, վերջացնի։ Մենք շա
տ-շատ սպասում ենք, որմարդ խոսի-վերջացնի, չգիտե
նք, որ կա նաև լռել-վերջաք-նել, որ հաճախ ավելի է հ
արկավոր մարդուն։
— Ասում ես սիրե՞լ են,— Լիլի$Ը խ ՈԱե ց , — ուրեմն,
մարդկությունը դեռ իրավունք ունի ապրելու, եթե թե
կուզերկուսը կարող են մեռնել սիրո համար։ ՝9 ա ն ի ՞
տարե կան էին։
— Տասնյոթ-տասնութ։
էխ*,, Ուրիշ ի՞նչ կա, մամը քանի՞սն է։
— Տասնմեկն է։
— Շատ է ուշ, հանված եմ արդեն։
— Ավելի լավ,— փորձեց կատակել Լևոնը։
— Ուշ է ,– 1իլի$Ը Դա Ր ^ յ ա Լ հետո,— ասում
ե ս տ ա ս ն յ ո թ ֊տ ա ս ն ո ւ թ տարեկան էին,— նորից լռությո
ւնւ–* Ուզո՞ւմ ես, վաղը։
— Այսօր։ Հիմա։
— Հոգնած եմ,— ասաց Լ ի լ ի թ ը >— և դեռ հավելյալ
ար ժեք ունեմ կուտակելու,— Լիէի^Ը մեքենագրուհի է,
երբեմնգործ է վերցնում նաև տանն անելու ու դրան է
ասում հա վելյալ արժեք,— մի նեղանա, լա ՞վ,,,
— Ի՞նչ ես մեքենագրում։
— Ո տ ա ն ա վ ո ր ն ե ր ե ն , էջը քսան կոպեկ, եթե իման
այի այսքան անհամ են, երեսուն կուզեի։
Ծիծաղեցին։
— Ոարի գիշեր,— ասաց Լիլիթըէ— կհանդիպենք, կպ
ատ մես նրանց մասին։
— Ոարի գիշեր։
Պատկերացրեց Լիլիթի սենյակը՝ փոքրիկ ու տաք։
ՄիսենյակՀ և՞ ննջարան է, և՞ ընդունարան, և՞ բուդուար
- ինչ պես տխուր քմծիծաղով կոչում է Լիլիթն այն անկ
յունը, որ
տեղ հայելին էճ ստրուկի պես բեռնավորված զան ագան օծա–
մելիքներով, ներկերով, դանակներով, մկրատներով։ Պ
ատ*/կերացրեց հին բազմոցը, տխրեց։ ՝Չ ա ն ի ֊ ք ա ն ի մեն
ակ ան** կ յ ո ւ ն ն ե ր կան աշխարհում. էիէիթի պես, իր պե
ս։ Խմեց միբաժակ էլ, սենտիմենտալ եմ դառնում, մտա
ծեց, լավ նշանչի։ Միացրեց մագնիտոֆոնը. 20-րդ դարը
ամեն ինչ ստեղ ծում է, որ մարդ չհասկանա իր մենակ
ությունը։ ժպտ աց•երգում էր մի կույր աշուղ, որին եր
կու տարի առաջ գնաց քում ձայնագրեց։ Գնացքի աղմու
կը միանգամից լցվեց սեն յակ։ Ւս կ էիէիթը հիմա երևի
մեքենագրում է այն անհամոտանավորները։ Կույր աշու
ղից հետո գալիս էր էդիտ Պիա–ֆը։ կդիտի խանձված,
տղամարդկային ձայնը կրկնվեց միքանի ան՜գամ։ Ետ
տվեց ժապավենը, նորից լսեց։ Թերթեցգյուղում արած ն
շումները, սուրճ խմեց։ Նստեց գրամեքենա յի առաջ, սկ
սեց տկտկացնել։ Տարօրինակ էր տկտկոցը՝ գի շերվա հա
նգիստ շնչառության մեջ։ Էիլիթն էլ հիմա տկտկաց նում
է։ Տղաները չզանգահարեցին։ Չէ, ոչինչ չի ստացվում։Դո
ւրս եկավ պատշգամբ, որ մարդիկ հնարել են լուսամուտ
ները չբացելու համար։ Կարելի է շնչել, հետո ներս
գալ*էիլիթը չիներ, կավելացներ, որ ինքը շատ տղամ
արդկանցհամար պատշգամբ է, ազատ օդ շնչելու հնար
ավորություն։Դժվար կյանքով է ապրում էիլիթը։ Ամեն ի
նչ սկսվեց տաս նութ տարեկանում, երբ մեկը նրան մի
քանի անգամ համ
բուրելու համար՝ երդվեց, թե սիրում է։ Մինչ այդ սիրում ե
մ
բայը նա խոնարհել էր քերականական վարժությունների
մեջև կարդացել էր վեպերում։ Հավատաց։ Այսինքն, չհա
սցրեցմտածել հավատա՞լ, թե* ոչ, իսկ երկու շաբաթ անց
հասկա ցավ, որ շուտով մայր է լինելու։ Չուզեցավ։ Չուզ
եցավ, մա նավանդ որ նա, ով երդվում էր, արդեն չէր եր
ևում։ Այսպեսսկսվեց։
Ինչո՞ւ հիշեց էիլիթին։ Ի՞նչ նոր բան կա այս պատմու
թյան մեջ, ինչ կապ ունի Սերոցի և Հասմիկի հետ։ &
այցմի՞թե կարիք կա մի քանի անգամ համբուրելու
համարասել, թե սիրում ես, երդվել։ Չէ, ոչինչ լի ստաց
վում։ Հար կավոր է քնել։
Հանգցրեց լուլսց։
 «*♦

— Ստ ե փ ա ն չ ա ն ը կ ա ն չ ո ւ մ է,— ասաց խմբագիրը, գ

ն ա պ ա տ մ ի ր , ա վ ե լ ֊պ ա կ ա ս բ ա ն ե ր չ ա ս ե ս ։
Վարդան Ստեփանյանը։ Լևոնը տհաճությամբ մտածեց,
որ պ ի տ ի հ ա ն դ ի պ ի ն ր ա ն ։ Ա վ ե լ ի լ ա վ է ր օ տ ա ր մ ե կ ը լ ի ն ե
ր։ Հա մալսարանում նրան Վարգանիկ էին ասում, հիմա՝
ՎարգանՄամբրեիչ։
— Դեռ չեմ գրել, գնամ ինչ անեմ։
— Ինքը զանգահարեց, պիտի քննեն, ուզում է կարծ
իքդիմանալ։— Հետո ավելացրեց,— տպարան գալո՞ւ ես։
—■ Ս ա ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է ՝ վ ի ս կ ի ն խ մ ե լ ո ՞ ւ ե ն ք ։
— Կգամ, իհարկե
։Խմբագիրը փայլե
ց։
— Էսօր ի՞նչ օր է։ Ուրբա՞թ։ Չորեքշաբթի օրը գնում
եմէ
— VՈ ՞ւ ր ։
— Հեռու,— հետո մոտեցավ սեյֆին, ի ն չ ֊ո ր բան հ
ա նեց,— որ իմանաս ինչ է,— ց ոէ֊Ա ) տվեց. փոքրիկ ծ
ոցա տետր էր, կապույտ կազմով։
Լևոնը զարմանքով թոթվեց ուսերը։
Խմբագիրը սկսեց թերթել ծոցատետրը։ Լևոնը նրան հ
ազ վադեպ էր այդպես ուրախ տեսնում։ Ի՞նչ է պատահ
ել։
— Չիմացա՞ր, թե ինչ կ ա ,– հարցրեց խ մբա գիրը,– ա
յ,քեզ ինչ ասեմ, ընկեր Ռեմարկ։ Հեռախոսների համա
րներեն, հասցեներ, հասկացա՞ր։
Հասկացավ, ծանոթ կանանց, աղջիկների հեռախոսն
երիհամարներ են։
— Սեյֆո՞ւմ ես պահում։
— 9ա ո*նց, ՉԷ, ախպեր ջան, ես հետախույզ եմ ե
ղել։Հանկարծ հիջեց, թե ինչքան է տանջվում խմբագի
րը գի
շերով մածուն ճարելու համար։ Հիշեց ուրիշ բաներ, ո
ւզեցվեր կենալ։
— Իսկ սեյֆի բանալին գրպանո՞ւմդ ես պահում։ Վտ
ան գավոր է...
Խմբագիրը լրջացավ։
— ճի՞շտ։
 Խմբագիրը մռայլվեց։ Հետո փոքրիկ ձոցատետրը նո
րիցսեյֆը դրեց, փակեց, ինչ-որ բան էր մտածում եր
ևի, միքանի րոպե լուռ էր։
— Գնամ,— ասաց Առ նը։— Սատակ եմ անում։ Ե րբ է
կանչել Ստեփանյանը։
— Հիմա գնա։— Հետո ձեռքը թափ տվեց,— է, դու ի
նչես հասկանում, ագատ մարդ ես, քո գլխի տերը։ Տպար
անիցչուշանաս։

Աշ ո տ ը զ ա ն գ ա հ ա ր ե ց ու ա ս ա ց , ո ր մ ի ժ ա մ ի ց կ ո ն ս ի լ ի
ումկլինի, հավանորեն Վահրամին պետք է վիրահատել
, բայցհիմա վտանգավոր է, շատ է արյուն կորցրել։ Նա
խ ճ հի վ ա ն ֊ դ ա ն ո ց կ գ ն ա ։ Հ ի շ ե ց խ մ բ ա գ ր ի ծ ո ց ա տ ե տ ր ը ։ Խ ե
ղճ մարդ։ Իսկնրա կնոջը երևի երջանիկ են համարում*
ամուսինը խ մբա գիր, մածուն է առնում, գնում է շուկա
, հո ուրիշների պ ե ս չ ի * ։ Տ խ ր ե ց ։ Իր կ ն ո ջ ը ե ր բ ե ք ե ր ջ ա ն
իկ չեն համարի. ոչ շուկակգնա, ոչ երեխային մանկապա
րտեզից տուն կտանի, մածունչի ճարի նույնիսկ ցերեկվ
ա ժամերին, երբ բոլոր խանութնե րում լիքն է, իսկ ծան
ոթ աղջիկների հեռախոսների համար-ները կգրի ընդհա
նուր հեռախոսագրքում։ Խե ղճ ապագ
ակին...
Վարդան Ստեփանյանը վեր կացավ տեղից, բարևեց
,հարցրեց ինչպես են գործերը, տնեցիներն ինչպես են
, չի՛՝ պ ս ա կ վ ե լ ։ Առնն ասաց, որ ամեն ինչ լավ է։ Ստեփ
անյանըբարի ժպտաց, այսինքն, լավ է, որ լավ է։ Խոս
ակցությաննախանվագն ավարտվեցէ Ստեփանյանը
հազաց, ուղղեցփողկապը։
— Գե պատմիր,— ասաց,— ինքնասպանության գծով
մասնագետ ես, ասում են։
— Չես փոխվել,— սառը ասաց Լևոնը։
— Ինչո՞ւ,
— Սրամտության գծով։
Ստեփանյանը հայրաբար ժպտաց։
— Վերջին հոդվածը ուժեղ էր։
-- Ի՞նչ է ձեզ հետաքրքրոլմ։
— Դ ա ՜ ա , — Ս տ ե փ ա ն յ ա ն ը փ ո ք ր ֊ի ն չ լ ռ ե ց , բ ա յ ց հ ա վ ա
-
նորեն հաճույքով անցավ պաշտոնական տոնի, այստեղ
նա,
 իհարկե, ուժեղ է Լևոնից,— մենք երևի կքննենք այդ դե
պքը,դրա համար ուզեցի կարծիքդ իմանալ։
— Ես դ ե ռ չ ե մ գ ր ե լ ։
— Գրե՞լ։ Իսկ հարմա՞ր է, արդյոք, գրել։
— Հարցնո՞ւմ եք, թե՞ ցուցում համարեմ։
— Հարցնում եմ։
— Անհրաժեշտ է։
— Դ ա ՜ ա , — Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը մ ռ ա յ լ վ ե ց , — ինքնասպանո
լ– թ յ ո ւ ն , հասկանո՞ւմ ես, թե դա ինչ է նշանակում մեր
օրե րում։ Կարիք կա՞ այդ փաստը մասսայականացնել։ Ի՞
նչ ենքխրախուսում, հոգու թուլությո՞ւնը։
Լևոնը հանկարծ հիշեց, որ երրորդ կուրսում Վարդ
անինմի անգամ բռնում են Ղուկասյանի զբոսայգում, աղջ
կա հետ։Այսինքն, ինչբռնել։ Երկու դիմակավոր տղա մոտ
ե ն ո լ մ ե ն , թ ե ա յ ս ա ղ ջ կ ա ն մ ե ն ք էլ պ ի տ ի հ ա մ բ ո ւ ր ե ն ք ։ Ե վ
Վարդանը աղջ կան թողած փախչում է։ Երկրորդ օրը
համալսարանումամենքը գիտեին այս պատմությունը, ո
րովհետև «ավազակ ները» նույն Վարդանենց կուրսից էին
։
— Հոգու թուլությո՞ւն, ասում եք։
— Ուրիշ ի՞նչ։
— Ինձ այս ողբերգությունը ուրիշ առումով է հոպում։
— Մենք կքննենք, կպա/յղենք ինչպես է տեղի ուն
եցելդեպքը, ով է մեղավոր։ Հետո կմտածենք։ Ի դեպ, ես
գրավորբողոք եմ ստացել դպրոցի դիրեկտորից։ Խմբագր
իդ չասացի,բա յց...
— Ես չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ եք ինձ կանչել։ Ասա
ցիք՝ իմ կարծիքն էր հետաքրքրոլմ։
— Իհարկե։
Խե՜ղճ, մի ամի տ գերեզմաններ, կարծում եք դուք ինչ
-որբա՞ն ապացուցեցիք աշխարհին, ծիծաղելի գերեզմ
աններ։Սովորական կամ մի քիչ անսովոր դեպք էր պարզ
ապես, կա տարված ս)թ մայիսի 4-ին, հետո դա կդառն
ա օրակարգիհարց, կքննեն, ի ցույց կդնեն դիրեկտորին,
ավագ ջոկատա վարին, կգատապարտեն (ետմահու) Համէ
ԿԵՄ անդամ Սե – ր ո բ Վարդանյանի և Հասմիկ Մարտիրո
սյանի հոգեկան թու լությունը, միջոցառումներ կմշակեն.
..
— Երևի, ավելի լավ է, որ ես գրեմ։
• -241-
 — Բայց հաշվի աո՝ ինչ ասում ենք։ Ջեր թերթից քա
նի՛՝օրինակ է արտասահման գնում։
— Չեմ հետաքրքրվել։
•— Տ ե ս ն ո ՞ ւ մ ե ս , լ ա վ չ է , մ ի ն չ դ ե ռ հ ա ր կ ա վ ո ր է ի մ ա ն
ալ։ Մի խոսքով, չմտածես, որ մենք քեզ կաշկանդում են
ք ։ Բ ա յ ց մ ե ն ք էլ մեր կարծիքը կարող ենք ունենալ, չ
ե՞ս գտնում...Խեղճ, միամիտ գերեզմաններ, դուք ծիծա
ղելի եք ատո
մային կայանի հարևանությամբ, բա յց դա ոչինչ, կոմու
նիզ մի Ժամանակ էլ երևի մարդիկ ինքնասպանություն
կգործենհանուն սիրո, և դրա համար մի օր արձան կդ
նեն՝ ինչպեսդնում են Անհայտ զինվորին։ Կդնեն հուշ
արձանՀ Անհայտսիրահարին։ Դա կլինի աշխարհի ամեն
ալավ հուշարձաններրից ,մեկը, և եթե Վարդան Ստեփա
նյանն ապրի մինչև այդօրըք սրտառուչ ճառ կասի անհ
այտ սիրահարների հիշատա կին, գուցե ձեր օրինակն
էլ մտաբերի։ Իսկ հ ի մ ա .. . Հիմադուք պարզապես կատա
րված փաստ եք, որ ուսումնասիր վում եք, կքննվեք։ Հ
ամբերություն ունեցեք, գերեզմաննե
ր։
ներս մտավ քարտուղարուհին։
— Դ ո ւ ք ն ա խ ա ճ ա շ ե լ ո ՞ ւ ե ք , — ^*ա ք թ ք ե ց ։
— Իհարկե,— ասաց Ստեփանյանը,— Էևոն, թեյ կխմե
՞ս,թե սուրճ։
— Սուրճ|— ասաց էևոնը։
Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը վ ե ր կ ա ց ա վ տ ե ղ ի ց , ն ս տ ե ց ա ն կ յ ո ւ ն ի ց
ա ծ ր ի կ ս ե ղ ա ն ի մ ո տ ։ Լ և ո ն ն էլ գ ն ա ց ։ Ս ո ւ ր ճ ը լ ո ւ ռ խ մ ե ց ի
ն։ Վար–դանն առաջվա պես ֆսֆսացնում էր խմելիս։ Լ
ևոնն ուրա խացավ։ Ցածրիկ սեղանի մոտ նա ավելի էր ն
ման այն Վար–դանիկին, ավելացել էր միայն երկար մ
ուշտուկը, որի մեջնա խոթում էր սիգարեթը, և ստացվ
ում էր կրկնակի մուշ տուկ։
— Պ ա տ մ ի ր , ի ՞ ն չ կ ա , — ա ս ա ց Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը ։
— Դ ե ես ա ս ա ց ի , մ ն ա ց ա ծ ը կ գ ր ե մ ։
— Դրա մասին լէ,— նեղսրտեց Ստեփանյանը,— ո՞ւմ
ես տ ե ս ն ո ւ մ տղաներից, ի՞նչ եք անում։ Ժամանակ չի լ
ինում,թե հավաքվենք։— Տխուր նայեց պատուհանից դու
րս, նայեցգրապահարանում շարված դրքերին,— կարդա
լու ժ ա մ ա ն ա կ էլ չ կ ա , վ ե ր ջ ի ն գ ի ր ք դ էլ չ ե մ կ ա ր դ ա ց ե լ , ն ե
րիր։
 Էր, թե մարդ կյանքում հինգ֊վե ց գիրք պիտի կարդա։
Լավգրող է Բաբելը։
՚ — Հինգ-վեցը քիչ է,— ասաց Ստեփանչանը։
- Չվերջա ցրի,– ասաց էևոնը,– ...բա յց այդ հինգ-վե
ցըընտրելու համար պիտի առնվազն քսան-քսանհինգ
հազաքկտոր կարդա։ Բացելն էր ասում...
— Շատ է,— ասաց Ստեփանյանը։— Ինչո՞ւ չես պսակ
վում։
— Չգիտեմ։ Ասում ես դիրեկտորը նամա՞կ է գրել։
— Բանի տեղ մի գիր։ գցել եմ մի կողմ։ Տխուր պ
ատ մություն է։

— Ո ւ է ասել տխուր։
— Պատմիր,— Ստեփանյանը ընկղմվել էր ցածրիկ բա
զ կաթոռի մեջ, ասես փոքրիկ տղա էր, ճլորթի էր խա
ղում,էսրևից փակել էր աչքերը։ Նրա պապը էրզրումց
ի է եղել,յոթ եղբայրներից ազատվել է միայն ինքը, հ
ասել Հայաս տան։— Պատմիր։
Էևոնը հանկարծ գտավ հարկավոր բառերը, հիշեց զ
ար մանալի մանրամասներ, պատմեց երկար, կրքով.
ասեսգրում էր բարձրաձայն։ Հանկարծ նա իրեն դատապ
ա շ տ պ ա ն զ գ ա ց Հ ա ս մ ի կ ի ու Ս ե ր ո բ ի հ ա մ ա ր , թ ե պ ե տ ն ր ա ն
ց ի ն չ ի ՞ ն էր հ ա ր կ ա վ ո ր դատապաշտպան։ Ստեփանյանը լ
սում էր ուշա դիր, երևի տխրեց, նույնիսկ մոռացավ հա
ց ու կ ա ր ա գ ո ւ տ ե լ , ի ս կ թ ե յ ը ս ա ռ ե ց ։ Մ ի ա յ ն մ ի ա ն գ ա մ ը ն
դմիջեց.
— Ասում ես աղջկա դիակը եկեղեցո՞ւմ են դրել։
— Սկզբում թույլ լեն տվել, երբ որ բամբասում է
ին։Հետո, երբ բժիշկները եկել, քննել են, այն ժաման
ակ։ Միգիշեր մնացել է եկեղեցում։

— Դա՜ա...
— Թաղմանը երկու աշակերտ է գնացել, ոչ մի ուսուցիչ։
— Դա ա...
Պատուհանը բաց էր, և գարնան քամին առանց անցաթո
ւղթմտնում էր ներս, մի քիչ ցուրտ էր։ Ստեփանյանը բա
ց ե լ էր ա չ ք ե ր ը և ա ռ ա ջ վ ա փ ո ք ր ի կ տ ղ ա ն չ է ր , ի ն չ - ո ր բ ա
ն էր մտա ծում։ Էևոնը վերջացրել ու լուռ նայում էր
դուրս։ Կարծեսզղջացել էր պատմածների համար, մի
տեսակ քամված էէ՛
 թվում, լիմոնի պես, որի հյութը մզել են բաժակի մեջ։ ձա
րիքկա*ր այս ամենն ասելու։
— Մի խոսքով,— Ստեփանյանը վեր կացավ բազկաթ
ո - ռ ի ց , Հ ա Ա ե9 գրասեղանը. դանդաղ ու հիմնավոր,
հե տո նստեց աթոռին, տրորեց ճակատը,— որ քննենքէ
դ ո ւ էլ կ գ ա ս , կ խ ո ս ե ս ։
— Ե րբ եք քննելու։
— Տեսնենք, ուսումնասիրում են,— մ ե կ ն ե ցձ ե ռ ք ը , –
*մեկ՜մեկ անցիր, խոսենք, տղաներին բարևիր։
Ւս կ դ ր ս ո ւ մ ա ն ե ր ե ս ա ր և է ր ։

Վահրամի մոտ բարձրանալ թույլ չտվեցին։ Աշոտն ի

նքըներքև իջավ։
— Հավանորեն կվիրահատեն,— ասաց,— երեքշաբթի-
չորեքշաբթի, սիրտը կանոնավորվում է կարծես։ ՝&իչ ա
ռաջ քեզ էր հարցնում։
— Ւ*նչ ասաց։ ՞
— Հարցրեց պարզապես։ Մայրդ մոտն է։
Էևոնը նայեց Մշոտին դատավորի նման, դահճի նման։
— Լսիր, մարդավարի բան ասա, մի թաքցնի։
— ^1ՔԸ վ ի ր ա հ ա տ ե լ ն է , հ ա վ ա տ ա ։

Տաթևիկի հետ գնացին սրճարան։

— Ւնչպե՞ս է Աղաբեկը։
— Լ ա վ Է, — ծ ի ծ ա ղ ե ց Տ ա թ և ի կ ը , — Բ ա ր մ ե ն ը բ ա ր և ո ւ մ
էր։Վաղը կհավաքվեն, տեսնես ո վ չի գա։ Լևոնը մտ
ազբաղ
նայում էր ապակե պատերից այն կողմ, որովհետև «Կռունկ»
սրճարանում էին։ Վահրամին, ուրեմն, պիտի վիրահատ
են*Անահիտը առանց հարցնելու սեղանին շարում էր ին
չ. պետքէ, ալքի տակով նայում Տաթևիկին։ Լևոնին այս
տեղ սիրումէին, ահա հեռվից տեսավ սրճարանի վարիչ
ը կամ, ինչպեսԼևոնն էր ասում՝ սրճարանի տիրուհին։
Լայն ժպիտով մո տեցավ, տնավարի մոտ քաշեց աթոռը,
նստեց։ Լևոնը ներ կայացրեց Տաթևիկին։

– 244–
 — Ի՞նչ պիտի խմեք,— հարցրեց Անահիտը։
— Ի՞նչ կխմես,— հարցրեց Լևոնը Տաթևիկին։
— Շամպայն բեր,— ասաց սրճարանի տիրուհի
նտխուր ես, Լևոն, ի՞նչ է եղել։
— Եղբայրս հիվանդ է։
Խմեցին մի բաժակ, սրճարանի տիրուհին գնաց/
— Ծա՞նր է վիճակը,— հարցրեց Տաթևիկը։
— Պիտի վիրահատեն։ Չգիտեմ։
— Քե ռիս պրոֆեսոր է, ուզո ւմ ես...
— Շնորհակալ եմ։ .
Ոչ, տխրությունը միայն Վահրամի համար չէր։ Լև
ոնըզդում էր, որ սարսափելի հոգնել է վերջին օրերին
, ուղեղըլարվել է, մենակության զգացումը դարձել է սր
տի մեջ կախ-ված կշռաքար, գլխում կարծես գրամեքե
նա էր տկտկում,որի վրա մեքենագրվում են անհամ բա
նաստեղծություններ։
^Տաթևիկը զգուշությամբ, դանդաղ ուտում էր սալաթ
ը ու ս պ ա ս ո ւ մ ի ն չ ֊ո ր բանի, ինչի՞։ Մի՞թե ծերանում է։
Երեսուն- չորս տարին քիչ չէ։
— ներիր ինձ, Տաթևիկ։
Տաթևիկը ոչինչ չի ասում, ժպտում է՝ հազար տա
րվաբարեկամի պես։
Կողքի չ ո ր ս ֊հ ի ն գ սեղանը միացրել էին իրար և ա
սես թռչունների շուկա լիներ, կչկչում էին աղջիկները,
տղաներըձիգ էին ու կարմրած* Կատակում էին, երգում ի
րենց համար։Լավ էր։
— Ուզո՞ւմ ես, գնանք,— ասաց Տաթևիկը։
Լևոնը անձայն բռնեց նրա ձեռքը։ նայեցին իրար։ Ո՞
վ էայս աղջիկը, որտեղի՞ց մտավ իր կյանքի մեջ, ինչո՞ւ
է տեղուզում ներքին կոչվող աշխարհում, որ պարզա
պես ամենմարդու տնամերձն է, մենակության թագավո
րությունը։ ԻսկՏաթևիկը ոչինչ չէր ուզում, նա նայում
էր պարզ ու բարի՝ինչպես նայում են ջրին, հացին, ին
չպես նայում են լռու թյանը։

— Մնանք մի քիչ,— ասաց Լևոնը,— պարեն

ք։Պարեցին։
Պարեցին լուռ։ Թվիսթ էին պարում բոլորը, իսկ նրանք՝

֊ 245– .,
տանգո։ Լևոնը տեսավ, որ ուշադիր, ժպիտով իրենց են
հե տևում սրճարանի տիրուհին, Անահիտը, նայում ե
ն, երևիմտածում, որ այգ աղջիկը շուտով կխլի իրենց մ
շտական հա ճախորդին։ Լևոնը ժպտաց նրանց, հետո ն
այեց հաթևիկինվերևից, տեսավ շագանակագույն մազեր
ը, ձեռքերն զգացինաղջկա ձիգ մարմինը։ Ի՞նչ է ուղո
ւմ ինքը կյանքից կամ,ինչպես Լիլիթը կասեր՝ մեռնելո
ւց առաջ մարդկանց տրվածայս կարճատև արձակուրդի
ց, որ կյանք է կոչվում։ նայումէր պարողներին, նախա
նձում էր, թեպետ միամիտ չէր այն քան, որ պարով որո
շեր ամեն ինչ։ Ոայց նրանք երևի ավելիքիշ են մենակ,
քան ինքը, քան իր սերունդը։ Շատերը երևի
ծիծաղում են իրենց հնաոճ պարին նայելով, թող ծիծա
ղենք.Ե՞րբ սովորեին պարել իրե
նք, պատերազմի տարիների՞ն
,պատերազմից հետո՞, երբ շարքը դառնություն էր, եր
բ ո չ թ ե բ ո ւ ժ վ ո ւ մ , ա յ լ ն ո ր - ն ո ր յ ո դ էր ք ս վ ո ւ մ բ ա ց վ ե ր ք ե
րին, ո՞վ
սովորեցներ։ Համալսարանական կյանքի ամենաերջանիկ
հի շողությունները ժողովների հետ են կապված. քանի ծ
ամ իրսերունդն անցկացրեց ժողովն երում, քանի ժամ*
կանգնածծափահարելով։ Երևի, եթե իրար գումարես, ամ
իսներ կդառ նան, տարի, իսկ դա կյանք է կոչվում, ապ
րած կյանք, այդօրերն արդեն դուրս են գրվել նրանց
կենսագրությունից։Կհասկանա՞ն սրանք։ Թվիսթը համակ
ել էր բոլորին, և նրանքգույնզգույն, լարած խաղալիքներ
ի էին նման։ Երևի ս ր ա ն ք էլ վշտեր ունեն, անքուն գի
շերներ, ցերեկներ, երբ ուզում
ես քնել չմտածելու, չհասկանալու համար։ Ունեն։ Հաս
կ ա – ն ո ՝ւ մ է ի ն ք ը ս ր ա ն ց ։ Ծ ա ն ր է լ ի ն ե լ մ ի ջ ա ն կ յ ա լ ս ե ր ո
ւնդ, լի նել կամուրջ՝ շատ նեղ առվի, որի վրայով անցնու
մ են միայնթոշակառուները, ջահելները թռչում են, չ
նկատելով կամարհամարհելով կամուրջը։ Ձյուն գար,
աշխարհում ծ ա ծ կ ե ր ա մ ե ն ի ն չ ու չ հ ա լ վ ե ր ու դ ր ա վ ր ա կ
առուցվեր կյանքը, ձյուն գար, ծածկեր բոլոր չապրած
տարիները, սխալները, ՚ ան կումները, ետ վերադառնայ
ին չապրած տարիները։ Ո՝վ իս թ լ , մ ո լ ե գ ն ո ւ մ է ր , գ ո ւ յ ն զ գ ո
ւյն խաղալիքները խառնվել էին իրար,Տաթևիկը ոչինչ չէր
ասում։
— Չես խոսում, Տաթևիկ։
մից կանգ առան, հետո շարվեցին սեղանների շուրջ, դ
առանաղաներ, աղջիկն եր։
— Գնանք, Տաթևիկ։
— Գնանք։
« Կ ռ ո ւ ն կ ը » դ ք ս ի ց վ ի ^ Ւ յ ա Բի ա կ վ ա ր ի ո ւ մ ի էր նման—
ջրի տեղ՝ օդ, ձկների տեղ մարդիկ։ Լևոնը թևանցուկ ա
րեց Տա–թևիկին,

— Միայն հինգ րոպեով,— ասաց հերթապահ Բժիշ

կը*Վազեց վեր։
Առաջինը մայրն զգաց ներս մտնելը։ Վահրամը երևի ք
նածէր, աղմուկից բացեց աչքերը։ Նայեց եղբորը։
■— Լուրջ բան չկա,— ասաց Լևոնը,— նոր Աշոտի հետ
խ ո ս ե ց ի , ե ր և ի հ ա ր կ ա վ ո ր կ լ ի ն ի վ ի ր ա հ ա տ ե լ , ի ն չ ես ա ս ո
ւմ։
— Ինչ ասեմ, եթե պետք է...
Տխուր էին Վահրամի աչքերը, դատարկ ոլ հաշտված։
— Մի մտածիր, ամեն բան լավ կէինի։
— Է — Վահրամը փակեց աչքերը, մայրը աղաչակ
աննայեց Լևոնին, ո՞ւմ նայեր Լևոնը,— Վահրամը նորից
բացեցաչքերը,— պրոֆեսորի հետ խոսե՞լ ես, ի նչ ասա
ց *► ,
— նույնը, Վահրամ, նույնը։
Սուտ է, արյունը գլխավորն է մարդու մեջ, բախտ
որոշրոպեներին արյունն է քվեարկում. մի շաբաթ առա
ջ կարողէր մտածել, թե կյանքը հնարավոր է առանց արյ
ունակիցներրիՀ կան ռեստորաններ, ընկերներ, աղջիկն
եր, գրքեր, մագ նիտոֆոն, կա լռություն։ Մի շաբաթ առ
ա ջ կ ա ր ո ղ էր մ տ ա ծ ե լ , թ ե պ ա յ մ ա ն ա կ ա ն բ ա ն ե ր ե ն բ ո լ ո ր
այս հարաբերություն ները՝ քսաներորդ խելագար դարում
, որ հեռացնում է մարդ կանց իրարից, նրանց մեջ քաշե
լով պատեր, վարագույրներ,միջնորմներ, նրանց արանք
ում սառնարաններ դնելով։ Վեր ջին տարիներին այնքա
ն քիշ են հանդիպել Վահրամի հետ,նոր տարուց Նոր տ
արի և ի՞նչ կանգնած է հիմա ողորմելի ու անուժ, բնակ
ան բնազդներով, հոգին մերկ՝ ինչպես Ադամիմարմինը, կ
ա ն գ ն ա ծ է ու չ գ ի տ ի ի ե չ ա ն ե ր ։ Գե օ գ ն ի ր , ք ս ա ն ե ր ո ր դ դա
ր, բթացրու տխրության նյարդը, ուրախության հա բեր հ
նարիր և թող կուլ տան մարդիկ, երբ ցավը դառնում էհ
աղի պես անդիմադր ելի։ Լևոնը նայեց Վահրամի գուն
 համ ՜րյա կանացի ձեռքին, որ թղթի կտորի պես ընկած
էրհնամաշ վերմակի վրա ու մտածեց, որ մարդիկ ծեր
ա ն ո ւ մ ե ն ա յ ս պ ե ս ։ Ւս կ մ ա յ ր ը լ ո ւ ռ ն ա յ ո ւ մ է ր հ ի վ ա ն դ ի ո
րդուն, որընրա համար աշխարհի կենտրոնն էր այդ
պահին, մ ա յ ր ը ո ւ ր ի շ ո ւր կ ա ր ո ղ է ր ն ա յ ե լ . . .

-* Ւնչպե՞ս էր,— հարցրեց Տաթևիկը։

— Մնա ինձ հետ,— ասաց Լևոնը։
Փողոցում կյանքն էր, մարդիկ։ նրանք խառնվեցին
փո ղոցին, և փողոցը կերավ նրանց որպես հաց, որպես
պաղ պաղակ, կուլ տվեց որպես ծխախոտի ծուխ։

Անցած կյանքը նման է հին ջրաղացի. կա հոսող ջ

ուր,կան ջրաղացներ, իսկ տարիները ցորեն են կուտակ
ելճ ինչ քան ուզես։ Բավական է հասարակ մի հանդիպու
մ , որ ի ր ա ր ա ռ ն ե ն ծանոթ հայացքները, և ջրաղացաքա
րերը կսկսենպտտվել. ցորենն ալյուր կդառնա, կյանքը
կլցվի անցած օրե րի աղմուկներով։
Տղաների հետևում դպրոցն էր՝ հին ջրաղացը, նրանք նըս–
տոտել էին բակում թափված քարերին, մի քիշ տխուր է
ին,մՒ ք Ւլ ուրախ, մի քիլ ուզում էին տխուր երևալ,
մի ք ի չ ո ւր ա խ ։
— Ես ա յ դ պ ե ս է լ դ ի տ ե ի , — ա ս ա ց Լևոնը,— գոնե զ
ան գահարեին։
— Տասը րոպե էլ սպասենք,— ասաց Ռուբենը։
Եկել էին հինգը։ Տասնյոթից* հինգը։ Երկուսը չէին կ
արողգալ Հակոբն ու Վահիկը, ուրեմն տասնհինգից հին
գ ը ։ Ռ ո ւ– բ ե ն ի ս պ ի տ ա կ ( ( Վ ո լ գ ա ն ) ) կ ա ն գ ն ա ծ է ր մ ա յ թ ի մ
ոտ, վարորդըթաց շորով սրբում էր դիմացի ապակին։
Տղաներից մեկըՀԿարոն, պսակվել էր մի ամիս առաջ, և,
բնականաբար, խո սակցության առաջին զոհն էր։
— Կարո, ո՞նց են գործերդ, հը՞։
— ք***>— հառաչում է Կարոն,— ստիպում է, որ ամ
ե ն օր ա տ ա մ ն ե ր ս մ ա ք ր ե մ ։
— Շ ա լ վ ա ր դ էլ ա ր դ ո ւ կ ա ծ է ե ր և ո ւ մ ։
– 248 –
 — Ե ո շ ի կ ի դ թ ե լ ե ր ն Լլ կ ա պ ա ձ ե ն ։
— Կ ա ր ո , — հ ա ն կ ա ր ծ լ ր ջ ա ն ո ւ մ է Լև ո ն ց , — ք ս ա ն տ ա
րի էուզում եմ հարցնեմ* դպրոցում քո կոշիկները, շալվ
արը միշացեխոտ էին, նույնիսկ շոգ օրերին, ո՞նց էիր հ
աջողացնում...
— Մի անգամ...,— սկսում է Արտակը, ու պտտվում են
հին ջրաղացի քարերը, օդը լցվում է հիշողությունների բ
արակալյուրով,— մի անգամ Աարոն...
Հրանտը սկսում է գոռգոռալ. գործարանի դիրեկտո
ր է,սովոր էլ
— Որ ա ս ո ւ մ ե մ մ ա ր դ չ ե ք , — ն ա յ ո ւ մ է ժ ա մ ա ց ո ւ յ ց ի ն , –
մի գործի գլուխ, որ Լևոն Շահինյանը լինի»
— Դու լինեիր, ընկեր դիրեկտորէ
-- 9ա ազգին ո՞վ ղեկավարի, այ կմեէէնեմ, անտեր կմ
նաք,լավ պահեք ինձ։
Ծիծաղում են։
— էլ չենք սպասում,— ասում է Ռուրենը,— որոշենք
ու ր ե ն ք դ ն ո ւ մ ։
— Լակոբի մոտ, հը*,*.
Լցվում են ավտոմեքենան։
— Կարո, քանի՞ ժամվա թույլտվություն ունես նո
րա ֊հարսից։
— Ռոլբ, երգիր, հա՞***
Ռուբենը նայում է տղաներին, հետո իր վարորդին,
ձ ի ֊ ծ ա գ ո ւ մ է*
— Ժամանակը չի,— հետո հանկարծ լրջանում է,— գ ի ֊
տ ե ՞ ք , տ ղ ե ր ք , ո չ մ ե կ ս չ ի փ ո խ վ ե լ , ն ո ւ յ ն ն ե նք է
Մյուսներն էլ ե ն լ ր ջ ա ն ո ւ մ , նայում են իրար, ամեն
մ ե կ ն ի ն չ ֊ո ր խ ո հ է ծ ա մ ո ւ մ , մ ի ք ի չ տ խ ր ո ւ մ ե ն , ա ր դ ե ն ՝ ի ս կ
ականից։
Ահա և գերեզմանատունը,
Ւջնում են։ Լևոնն ու Արտակը ծաղիկ են առնում։
Խո սակցության թելը բարակում է, աննշմար դառնում։
Միայնմի քանի րոպե։
— Հակոբը մեր դասարանի առաջին դեսպանն է էն ա ղ֊
խարհում,— ասում է Կարոն։
— Երկրորդը դու կլինես,— ասում է Արտակը,—
Ռու բենը, դե ղեկավար ընկեր է, վերևից կմիջնորդեն, ո
ւշ կ մ ե ռ ֊ ն ի , հ ե տ ո է լ ՝ ն ր ա ն պ ա ն թ ե ո ն ո ւ մ կ թ ա դ ե ն ։
 — Ի ն ձ վ ր ա էլ հ ո ւ յ ս չ դ ն ե ք , — ա ս ո ւ մ է Հ ր ա ն ա ր ,–—
ինձ առաջ են քաշելու, Լևոնն էլ մեծ գրող կդառնա։
Վատ չէւչէ , մի դասարանիդ պանթեոնի երեք թեկնածու։
— Հ ա ս ա ր ա կ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ մ ն ա ց ի ն ք ե ս ու դ ո ւ , Ա ր տ ա կ ,
ասում է Կարոն։

— Գ ե ր ե զ մ ա ն ա փ ո ր էլ պ ի տ ի լ ի ն ի , չ է ՞ * * *
— 0( Հ ա մ լ ե տ ձ կինոյից կկանչենք,— ասում է էևոնը։
Ծիծաղում են։ Շուրջը գերեզմանաքարեր են, մա
հար–ձաններ, ցանկապատեր, շուրջը մեռած մի ամբող
ջ քաղաքէ, նաև ծանոթ անուններ* առաջ այդ անուն
ները աչքերունեին, հեռախոսի համար, հասցե, երևի
նաև պարտքեր,բնավորություն... Հիմա պարզապես քա
րեր են, որովհետև
ով պիտի ստուգի՝ նրա՞նք են այդ քարերի տակ, թե՞**»
— Ավելի լավ արձաններ կան, քան քաղաքում,— աս
ումէ Ռուբենը։
— Եվ ավելի ամուր պատեր։
— Պատկերացնում եք, ասենք, հարյուր տարի հետո
, —* Կ ա ր ո ն մտքում ի ն չ ֊ո ր հաշվումներ է անում,— ք
աղաքի այսօրվա բնակչությունից, յոթ հարյուր հազարից,
ոչ ոք կեն~
դանի չի լինի։ Ուրեմն, յոթ հարյուր հազար գերեզման։
Միրոպե կ ո ղ ք ֊կ ո ղ ք ի դրեք այդ ցեմ ենտաբա զալտային
զանգ վածը* սոսկալի կլինի։ Ինչքան հող է կորչում։

— Հ ն ր ջ տ վ ն ք >— ա ս ա ց է և ո ն ը , — ն յ ո ւ թ գ տ ա վ ։
— ... Եվ չհանդուրժեց հոգին բանա ստեղծի,— պաթե
տիկարտասանեց Կա րոն,– ես լուրջ բան եմ սսոլմ։

Հակոբը ութ տարի առաջ մեռավյ Սրտի կաթված և վն

րջ։Ո՞վ կմտածեր։ Հանդարտ ու բ ա ր ի տղա էր, մակա
նունըՄեղր էին դրել, կ ա ր մ ր ո ւ մ էր հայհոյանք լսելիս,
դասատու ները միշտ նրա օրինակն էին բերում, երբ պե
՛տ ք է ր ս ա ն ձ ե լ մ յ ո ւ ս ն ե ր ի ն ։ Ոչ ոք չիմացավ, թե ինչ կա
տարվեց դպրոցիցհետո, բայց նա ուրիշ մարդ դառավ.
սկսեց խմել, հայհոյել,գժտվեց տնեցիների հետ, գնաց
Հայաստանից, հետո նորից
ետ եկավ, փոխադրվեց ի ն չ ֊ո ր գյոլդ։ Փակվեց ինքն իր
մեջ և մի օր էլ*** Գաղտնիք մնաց բոլորի համար։ Մեռնե
լ ո ւց մ ի ա մ ի ս ա ռ ա ջ Կ ա ր ո յ ի ն է ր հ ա ն դ ի պ ե լ , մ ի ա ս ի ն խ մ ե
լ էին, Հ ա ֊կորը հարբել էր, լաց եղել։ Թաղումն անշոլ
 «— ճ ա շ ա կ ո վ գ ե ր ե զ մ ա ն է , — ա ս ա ց Ռ ո լ բ ե ն ը , ց ո ւ յ ց
ա%
լո Վ մի հուշարձանն
-- Վաղը ֆուտբոլ գալո՞ւ եք,— հաբ9Ր՝^9 Արաակը
։.
Ահա և Հակոբի գերեզմանը#
Օացի մետաղե տախտակից՝ ուրիշ ոչի
նչ։Մետաղը ժանգոտվել էր; քայքայվել։
Տառերը մի կերպ էին կարդացվում* Մեհրարյան Հա
կոր
Սարգսիտ 1930—59։
Լևո ն ը ծաղիկները հողին։ Մի տեսակ անտեղ
ի երևացին ծաղիկները մոռացված, անշուք հողաթմբի վ
րա։

— Փող հավաքենք տղաներով, քար դնենք,– ասաց Ռ

ու֊
բենը։

֊ Մի անգամ էլ ենք որոշել,— ասաց Լևոնը,— հի

նգտարի առաջ;
նայեցին իրար։

Հի1տ՝ ամեն մեկը նայեց ինքն իր մեջ, ինչ

պեսկռանում են ջրհորի վրա։ նայո,լմ ներքև, մթությա
նը։ Հետոնայեցին Հակոբի գերեզմանին։ Մեծացան...
— Չէ, մի բան պիտի անել,— խոսեց Հրանտը,—
ամոթ է։
Լևռնը մ տ ա ծ ե ց > որ ո չ ի ն չ էլ չ ե ն անի, բոլորն էլ ուզ
ում են, պատրաստ են, բայց չեն անի, հիմա կգնան գե
րեզմա֊նատնից, կիրակին կանցնի; կմոռանան։ Նստոտեց
ին՝ ով որ֊
տեղ պատահի։ Ամեն մեկը մտքում երևի հիշում էր Հակոբինճ
ի ն չ ֊ որ դ ե պ ք ։ ի ն չ ֊ո ր խ ո ս ք ։
— Ւ ն չ ո ՞է թ թ վ ե ց ի ր , — ա ս ա ց Ա ա ր ո ն , — ո ր ի մ գ ե ր ե զ
մա֊
նին գաք, անեկդոտ կպատմեք, թույլ եմ տալիս։

— Աղաբեկի անեկդոտը,— ասաց Հրանտը* գա Կա (յ

ո յ ի ս ի ր ա ծ ա ն ե կ դ ո տ ն է ր , որ ն ա տ ղ ա ն ե ր ի ն պ ա տ մ ե լ է ր ե
րևի միհարյուր անգամ։
Լևոնը հիշեց Տաթևիկի դիրեկտոր Աղաբեկին, ժպտա
ց։
 — Հ ե տ ո էլ դ ի տ մ ա մ բ կ մ ե ռ ն ի , ո ր փ ո Ղ^Ր& &տ 1 տէ**> —
Կարոն էր։
Ծիծաղեցին
։Լրջացան։
Հետո վեր կացան, գնացին։ Հակոբը մնաց։ նա այս
տեղ
կսպասի, գնալու տեղ չունի։ Հերթով տղաները կգան. փ
ոխ՜ված կլինեն, ծերացած, դժվար կլինի ճանաչել, բ այց
ո է Ւ ^ է ք կ ճ ա ն ա չ ի ։ Կ հ ա վ ա ք վ ե ն դ ա ս ա ր ա ն ո վ ու ա ռ ա ջ ի ն ա
նգամ լռու թյուն կլինի։ Լևոնը կնճռոտվեց իրեն պաշա
րած անհեթեթպատկերից, որ, իհարկե, լինելու էր։ Կա
րոն ինչ-որ անեկ դոտ էր պատմում, և տղաները ծ
իծաղում էին։ Մեծանումեն, ե՞րբ մեծացան։ Ռուբենն
արդեն գիրանալու տվյալներունի, Արտ ակը լրիվ սպիտա
կել է, Կարոն է, Հրանտը դեռ ձիգէ, բա յց դեմքին, աչքեր
ի մեջ հոգնածություն կա, հոդս։ Այդե՞րբ էր՝ դասամիջ
ոցներին, դասերից հետո կոճակ էին խա ղում, մանր դր
ամով պիտի խաղային, որտեղի՞ց դրամ, կո ճակներով է
ին խաղում։ Տանը կոճակ չթողեց, շալվարը
գնդասեղով էր ամրացնում, ծակում էր։ Այդ ե՞րբ էր. գն
ում
էին շուկա, մի մարդ կար, կախարդական արկղ ուներ՝ եր
կու կողմից նայելու անցքեր, հեռադիտակների պես։
Հինդկոպեկ տալիս էին։ երկու րոպե աչքերը հպում ա
յդ ապա կուն և տեսնում գույնզգույն պատկերներ, լսո
ւմ տ ղ ա մ ա ր դ ո ւ խ զ վ ա ծ ձ ա յ ն ը . տԱ ռ ա ջ ի ն ը Լ ո ն դ ո ն , Անդ
լիայի մայրաքա
ղ ա ք– երկրորդը Բաղդադ խուրմայի հայրենիք.*.»։ Չոր
րոր դը, հինգերորդը և, ի վերջո՝ «,,, Հունաստանի մա
րալ աղ ջիկները տանցի կպարեն, ձեզ փեշքաշ»։ Նրանք
չգիտեին ինչեն Հունաստանի աղջիկները և ինչ է «փեշքա
շը», նրանք ավե լի շատ խուրմա կուզեին, քան « մարալ
ա ղ ջ ի կ ն ե ր ի ն » , Բ ա 1Տ ն ո ւ յ ն ի ս կ դ ր ա համար չէ, որ զոհու
մ էին իրենց հինդ կո պեկները։ Լևոնը հետո շատ երկ
րներում եղավ, նույն այդԱնգլիայում, Հունաստանում,
թայց ամենալավը երևի այնհինգկոպեկանոց ճանապար
հորդությունն էր։ Երևի։ Հուջերըկանչեցին — ձգեցին ն
որից նայեց։ Ռուբենն ու Հրանտըքայլում էին միաս
ին, ինչ-որ բանի շուրջ վիճելով, Կ ա ր ո ն ու Ա ր տ ա կ ը ծ ի
 Գերեզմանատան մուտքի մոտ, ցայտաղբյուրից ջու
րխմեցին ։
— 8ը , Լակորէ

— Սովից մեռնում եմ,— ասաց Կարոն,— Սինս աս

աց,որ քսան ռուբլի տանում ես, ինչ հաց, ինչ բանէ
— Մի տեղ մի կտոր բան ուտենք,— ասաց Արտակըլ
— Գնում ենք Սևան, — ասաց Ռ ոլբենը , — «Ախթամա–
ր ո ւմ »։ ՝
Լցվեցին մեքենան։
— Ռ ո ՜ լ բ , ե ր գ ի , է ն ե ր գ ը , — ու Ս ա բ ո ն տ ա լ ի ս է ա յ ն
ե ր գ ի ա ն ո ւ ն ը , որ Ռ ո ւ ր ե ն ը ե ր գ ո ւ մ է ր , — շ ա տ եմ խնդրու
մ, հա",.,
— Անեկդոտ պա տմենք,— ասում է Ռուրենը,— ե
րգը՝Սևանում։
Հետո սկսեցին խոսել հինգով միաժամանակ, երևի ու
զումէին ազատվել գերեզմանատան տխրությունից, որ
դ ե ռ գ ա լ ի ս էր ն ր ա ն ց հ ե տ , ե ր և ի ։
— Ս և ա ն ո ւ մ գ ն ա ն ք Վ ա հ ի կ ի ն էլ տ ե ս ն ե ն ք , — ա ս ա ց Ս ա
բ ո ն , — հը . . . ,
Վահիկը Սևանի հոգեբուժական հիվանդանոցում էր։
— Ասում են բուժվել է, բա յց տնտեսվար է աշխատո
ւմ$Վահիկը։ Ի՞նչ պատահեց այդ տղային։
Միակն էր, որ կուշտ անցկա
ցրեց պատերազմի տարիները, հայրը զինվո րական ճաշ
արանի հաշվապա՛հ էր, մայրը՝ խոհարար։ Միակնէր, որ
վերարկու ուներ, կովերկոտից կոստյում։ Միակն էր,որ
թշերը կարմիր էին։ Ի՞նչ պատահեց, ի՞նչ։ Ինչպե՞ս իրենք
, որ կիսաքաղց, կիսամերկ ապրեցին այդ տարիները, դի
մա
ցան, իսկ նա... Ինչեր ասես չէին բերում Վահիկի գլ
խին,թանաք էին թափում շորերին, թռցնում էին տնի
ց բերածնախաճաշը, տետրերը։
— Տղերք,— ասաց Ս ա բ ո ՛ն , — հիշո՞ւմ եք, որ գնացինք
Վահիկենց տուն, կերա՛նք, հը՞...
Հիշո՞ւմ են...
Ուրեմն, կարելի է նաև մոռանա՞լ...
Տասը-տասներկու հոգով էին։ Վահիկն ասաց, որ ծնող
նե րը տանը չեն, մի կերպ համոզեցին, գնացին։ Ներս
մտանթե չէ, Վահիկին մտցրին զուգարան, դուռը փա
 ընկան անկյունները։ Թացեցին բոլոր դարակները, պ
ահա րանները, կերան ինչ պատահեց։ Կերան կատաղ
ությամբ,մոլուցքի մեջ, դառնությամբ, որ այղ պահին
երևի չէին էչ հ ա ս կ ա ն ո ւ մ ։ Կերան*** Կարոն մի վիթխար
ի աման մուրաբախժռել, Արտակը մի կիլոգր
ամ յուղ էր կ ե ր ե լ մի կտոր
հացով, սարսափելի էր։ Կ ե րա ն ք քրտնեցին, ոչինչ չթո
ղին,ոչինչ չտարան, միայն կ ե ր ա ն Տ ի ն չ որ կար։ Հետո,
մի շա բաթ շարունակ՝ բոլորի փորը ցավում էր, Արտ
ակին նույ նիսկ սուր վարակիչ հիվանդանոց տարան։
Երբ բաց արինզուգարանի դուռը, Վահիկը անկյունում
նստած լաց էր լ ի ն ո ւ մ , Կարոն նրան մի կտոր հաց ու
մուրաբա տվեց, լաց լինելով .կերավ։ Վահիկի ծնողներ
ը դպրոց եկան, բողոքե ցին, Լևոնին, Հրան տին, Կարոյ
ին երկու շաբաթով հեռացրիս

դպրո9Ւ$։
* , * Ւս կ Վ ա հ ի կ ը հ ի մ ա հոգեբուժարանում է. ո՞վ կկարդա
ա յ ս ս ե պ ա գ ի ր հ ա ն ե լ ո ւ կ ը , ո վ * **
ճանապարհը թաց էր, որովհետև անձրև էր ե
կել։Տղաները խմբով ինչ-որ երգ էին դնդնում
։
— Լևոն,— ասաց Ռոլբենը,—
— Ի՞նչլո
— Մեր ինքնասպանների մասին։
— Օ հ ո , ի ն ք ն ա ս պ ա ն ն ե ՞ ր էլ ո ւ ն ե ք , — փ ո ր ձ ե ց կ ա տ
ակելԿարոն,— շբջաևը լավ ես ղեկավարում։
— Սպասիր,— կոպիտ ընդմիջեց Ռուբենը,— քո խելքի
բանը չէ։
֊ չէ զանգ կտանք, կինդ կ գ ա »— ավելացրեց
Ար տակը, հետո դաոավ Լևոնին,— ի նչ ինքնասպանու
թյուն։
— Վերջ տվեք,— ամփոփեց Հ ր ա ն տ ը , —- հո սգո նի
ստի չե՞նք հավաքվել. գերեզմանատուն, հետո էլ ի ն ք ն ա ս
պանու թյուն։ Չգնա՞նք անատոմիկում ճաշելու***
— Գեռ չեմ գրել,— ասաց Լևոնը Ռուբենին,— Բա
$9 կ գ ր ե մ ։
- Դա՜ա,— ասաց Ռ ո ւ բ ե ն ը ե ս էլ հետաքրքրվեցի,
տխուր պատմություն է, դա պատկերացնո՞ւմ ես, այդ
գյու ղում ոչ մի անգամ չէի եղել։
- Հանի՞ տարի է այստեղ ես։
 — Զ ա բ մ ա ն ՚ս ւ ի էէ
-— Ո ւ ր ե մ ն , գ ր ե լ ո ՞ ւ ե ս ։
— Դու, երևի, չես ուզում, հա՞...
֊ Չ Է , ի ն չ ես ա ս ո ւ մ , հ ա ր ց ը դ ր ա ն ո ւ մ չ ի ։ ,
Տղաներն աղմկեցին։
«— Վ ե ր ջ տ վ ե ք ։
— Այսօր ոչ մի լուրջ բանի մասին շենք խոսելու։
— ճիշտ է, զզվելի ենք. ամեն տեղ նուքեր՝ ժ
ողովում,հարսանիքում, թաղման ժամանակ, հերիք է։
— Ուրեմն, որոջում ենք,— ամփոփեց Հրանտը,— շենք
խ ո ս ո ւ մ ո չ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , ո չ ա շ խ ա տ ա ն ք ի ց •••
— ... Ոչ հայոց պատմությունից,— Ա*ա Տ Բ ^ Օ էեոնը։
— Ոչ կանանցից, — ասաց Կարոն, այսինքն, մերՀ
սե փական կանանցից...
— Իսկապես, հոգնել ենք,— ասաց Ռուբենը,— ուրա
խա նանք։ Ախր հազվադեպ ենք լինում բնական վ
իճակում,

Էևոնը նայեց ընկերներին, նայեց աչքի տակով։ Ամե

նա տարիքովը Ռուբենն է, երեսունյոթ տարեկան, հոգ
նել են,ե՞րբ հոգնեցին, ինչո՞ւ։ Կարոն սկսեց ինչ-որ
բան երգել,ինչպես միշտՀ սխալ։ Հրանտը ծխում էր,
Ռուբենը... Ռոլ–
բենը հանկարծ սկսեց երգել•

Թաշկինակը թափանարեց,
Դարպասի մոտ իմ սիրելին...

Այն օրերի երգ էր, պատերազմի օրերի, Ռուբենը սի

րումէր երգել, տղաները լսում էին։ Ռուբենը նրանցից
մեծ էր ե ր ե ք տարով, իններորդում արդեն սիրած ազ
ջիկ ուներ
հարևան դ սլ բ ո ց ի ց > ի ս՚կ երգը սիրո մ ասին էր։ Ռուբեն
ը ն ր ա ն ց (րլ ո ւ ս ա վ ո ր ի չ ն » էր նաև, սովորեցնում էր ինչւդ
ես մո տենալ աղջիկներին, ինչի մասին զրուցել, ինչ հա
րցնել։ Այնտարիներին առանձին էին դպրոցները, և տղա
ները մեծանումէին վայրենիների պես, դպրոցում պ
ակասում էր աղջիկ
ների քնքշությունը, իսկ Ռուբենը այդ մասին էր պատմ
ում,նաև երգում։ Է և ո ն ը փափկել է ր ա չ ք ե ր ը , երգը նրա
ն էշ ե տ տ ա ր ա վ տասնհինգ-քսան տարով, թեպետ արդե
 էլերը, հնարում էր, ջանի տարի է չի երգել։ Աղջիկները
չկ ա ֊յին դպրոցում։ Շենքը կիսեցին փայտե միջնորմով
, դա րձ֊րին երկու դպրոց և բաժանեցին նրանց։ Վեցերոր
դ դասարա֊նում էին. աղջիկները լաց էին լինում, տ
ղաները մռայլշարվել էին պ ա տ ե ր ի տ ա կ ։ Ու ա յ դ պ ե ս շ
արունակվեց։ Ամեն շաբաթ նորոգում էին միջնորմները,
որովհետև տղաներըտախտակների արանքով անցքեր է
ին բացում, դասամիջոց֊ներին նայում այն կողմ, որտե
ղ աղջիկներն էին։ Բարձրդասարաններում արդեն ա
չդ արանքներից նամակներ է ի ն դ ն ո ւ մ ֊դ ա լ ի ս , այդ նեղլ
իկ լուսամուտների օգնությամբ ժ ա ֊ մադրվում էին, տխ
րում, ուրախանում։
Ռուբենը երդում էր, երևի միայն իր համար, մ ե կ ը ֊մ
եկի հետևից, ինչ շուտ անցան տարիները։ Ւս կ մ ե ք ե ն ա ն
տանումէր նրանց, ճանապարհի փոշուն խառնելով շատ
բան՝ ապ րած օրերից, հույսերից, հուսախաբությունն
երից։

Առաջին բաժակը խմեցին լուռ, Հակոբի հիշատակին։

- Ուրեմն, պայմանը պայման էճ ոչ մի լուրջ բանի
մ ա ֊սին չենք խոսում,— Զիջեցրեց Հրանտը,— պա՞րզ
է։
ԾԱխթամարի» մեծ սրահում հազիվ գտան աղատ
ս ե ֊ղան, լիքն էին հիմնականում երիտասարդներ, իսկ
լուսա ֊մուտից այն կողմ, ներքևում, Սևանն էր։
Մի քիչ հետո, ե ր բ չ ո ր ս ֊հ ի ն դ բաժակ խմած լինեի
ն, էևոնը կնայեր դուրս, ձեռքը թափ կտար։
- Սեղծ է,— կասեր։
- Ի՞նչը։
- Ս և ա ն ը , ի Ոն չ ը ։ Բ ա շ ի ն ջ ա ղ յ ա ն ն է ն կ ա ր ե լ ։
Աա հետո, հիմա լուռ էին, կենտրոնացած։ Ուտում է
ին, ուտելիքի հետ ծամում չասված խոսքերը։ Հանդի
պեցին,կխմեն, ձեո կառնեն իրար, կվերհիշեն հազար
ու մի բ ա ն , ե ր ե կ ո ն կ ծ ա խ ս վ ի ֊կ դ ն ա ։ Մ ե կ է լ , ո վ գ ի տ ե , ե ր
բ կհանդիպեն, երևի դարձյալ մի քանի ժամով, և մի անգ
ամ կբացեն իրենցհոգիների օդանցքը, շուտ կփակեն, երկ
ար չի կարելի, վտ ա ն֊գավոր է։
֊ Մի բան ա սեք,– Սաբոն է։
- Զենդ,— ասաց Ռուբեն
ը։Իսկ դահլիճում պարում
 . նվագախումբը ճչում էր սկոնակ հռետորի նման, զ
ուլ»գերը կարծես անզեն մենամարտ էին խաղում, մո
տենումհին, հեռանում, գտնում էին իրար, կորցնում։ Դ
եմքերը՝ դի մակներ, ուրիշներից վերցրած մի երեկոյով
կամ մի կ յ ա ն ք ի հ ա մ ա ր , մ ե կ է , ձ ե ռ ք ե ր ը ֊ո տ ք ե ր ը ասես հ
ազիվ կցված իրար։Լևոնն էր հնարում, սովորական տղ
աներ ու աղջիկներ էին, իսկ թվիսթի ռիթմը պարզապե
ս բռնում էր նրանց արյանշրջանառությանը։ Դեմքերը.
.. դեմքը ե՞րբ է եղել բաց ա յ բ բ ե ն ա ր ա ն , ո ր ն ա յ ե ս ու կ
արդաս հոգին՝ ա -բ-գ-դ-ե... Դեմքը միշտ էլ պատահաբա
ր ստացած նվեր է։ Լևոնը զզվեց այդմտքերից, իսկ Ռ
ոլբենը վեր կացավ տեղից, մոտեցավհարևան սեղա
նին, երևի պարի հրավիրելոլ մենակ նստածաղջկան։
Աղջիկը սկզբում կարծես թե զարմացավ, բայցՌոլբեն
ը կռացավ, ինչ-որ բան ասաց, նա ծիծաղեց ո։ վերկայ
էավ։ երբ անցան տղաների սեղանի մոտով, Ռուբենհ
աննկատ աչքով արեց։
— Տեսա՞ք,— ասաց Սաբոն։
— Ա ՚Ա .Ւ հ Ը պ ե պ ե ն ո տ է ր , — ն կ ա տ ե ց Ա ր տ ա կ ը ։
— Մարդ դառեք,— ասաց Հրանտը,— ի նշ կասես,
ազ դի հույս։
— Ծերանում ենք,— պատասխանեց Լևոնը։
Արտակը հառաչեց, որովհետև երկար-երկար ոտք
երընրան երբեք պետք չեկան պարելու համար ու պետք չ
են դա։Նայեց լուսամուտից դուրս։
— Ինչ են գտնում պարելու մեջ,— ասաց։
— Եսիմ,— ասաց Կարոն։
Երիտասարդ զույգերի մեջ համառորեն խարխափում
էիներկուսը, տղամարդը կլիներ վաթսուն, կինը՝ հիսան
-հիսոլն–հինդ տարեկան։ Տանգո էին պարում, երանու
թյամբ ն ա յ ե լ ո վ ի ր ա ր , բ ա յ ց մ ե կ էվ՝ խ ե լ ք ն ե ր ի ն փ չ ո ւ մ է
ր ռիթմը փոխել, Ոչինչ չէր ստացվում, խանգարում էին
մյուսներին։ Ծիծա–ղելի էր. տղամարդը լայն շալվար
էր հագել, ինչպես քա ռասնական թվերին, կինը շար
ունակ նայում էր ոտքերիտակ, երևի սխալվելուց էր
վախենում։ Տխուր պատկեր էր։Լևոնը իրար հետևից եր
եք բաժակ օղի խմեց, հետո հան կարծ վեր կացավ, աչ
քերով որոնեց ազատ աղջիկ՝ ինչպեսազատ աթոռ են ո
րոնում։ Գտավ։ Կանգնած էր պատի տակ,

֊ 257 –
 երևի ընկերուհուն էր սպասում։ Ոչ, չհիշեր Տաթևիկին։
Մո տեցավ։ Խաոնվեցին շրջապտույտին։ Լևոնն ընդհատ
վեց իրխոհերից, հարցականներից. թվիսթը ի ն չ ֊ո ր մոլ
եգին բան ունի իր մեջ, խենթացնում է անմիջապես, մո
ռացնել տալիսկյանքի հազար անհայտով հավասարում
ները, քեզ դարձ նում բնական արարած,
որ շարժումներ է անում, ապրումմիայն մարմնով։
Ոչ, թվիսթը ամենևին էլ չի մոռացնո
ւմ
աշխարհը։ Լևոնը տեսավ հասակավոր զույգին։ Պարելով
մո տեցան, ուզում էր որսալ նրանց խոսքերը՝ ինչպես
թենիսիգնդակն են որսում։ Սրահում աղմուկ էր, հրմ
շտոց։ Կինըզարմանալի թափանցիկ դեմք ուներ, երեսն
ական թվական
ների փոստային բացիկներից փոխ առած, ու ժպտում
էր,ոտքերին նայելով։ Տղամարդը իրեն ձիդ էր պահում,
կար ծես բանակում էր, շարքի մեջ, զսպված, հ
ամազգեստով,ուսադիրների աստղերի թվով, հրամանն
երով։ Ո ա յ ց մ ե կ է՝ ն ա յ ո ւ մ է ր մ ի տ ե ս ա կ վ ա խ վ ո ր ա ծ , ա ն
օգնական, հատկապեսայն պահերին, երբ երիտասարդ զ
ույգը դիպչում էր նրանց։
— Իմ անունը Լևոն է,— ասաց Լևոնը, հայացքը պա
րող
զույգի կողմն էր,— երեսունչորս տարեկան եմ, չամու
սնա ցած...
Աղջիկը ժ պ տ ա ց ,
— Իմը՝ Մարինե։ Ասե՞մ քանի տարեկան եմ։
— Կարելի է։ Առայժմ կարելի է։
Հասակավոր զույգը նման էր փոթորկի բերանն ընկ
ածտաշեղի կտորների։ Մի քիչ խղճալի էր, ի՞նչ են մ
եջտեղընկել, տանը հեռուստացույց կնայեին, մուրաբ
այով թեյկխմեին հարևանների հետ, կքնեցնեին թոռնի
կներին, սուտ սուտ հեքիաթներ պատմելով։ Երևի թո
շակ են ստանում,երևի սկսել են ուշադիր նայել քաղա
քային թերթի չորրորդէջը, որտեղ մահազդներ են տպվ
ում, տարիք է։ Երիտասարդզույգը նորից դիպավ նրան
ց, տղամարդը նայեց խեղճ-խեղճ, ինչ-որ բան ասաց։
— Մարինե, իսկապես քանի՞ տարեկան եք։
— թսանմեկ,— ասաց աղջիկը,— քսանմեկ>
— Տ ե ս ն ո ՞ ւ մ ե ք ն ր ա ն ց , — ու ց ո ւ յ ց տվեց տարեց զո
 Զ ա հ ե լ տ զ ա ն ի ն չ ֊ո ր բան ասաց տղամարդուն, կի
նը հանկարծ թողեց տղամարդու թևը և արագ գնաց դեպ
ի սե ղանը, իսկ նվագախումբն արդեն լռել էր։ Լևոնը
հանկարծիրեն տեսավ տղամարդու և երիտասարդի ար
անքում, ի ս կ Մ ա ր ի ն ե ն ք ա շ ո ւ մ էր թ և ի ց ։
- Ի՞նչ ասացիր մարդուն։
- Գա ո՞վ ես, — երիտասարդը նալում էր էևոնին, ի
նչ պես ակվարիումի միջի ձկներին,– տղա՞ն ես, թե՞
թոռը։
- Պետք շ ի ,— ասաց տղամարդը,— պետք չի, տղերք։
- թ՛ոռն եմ,— թունոտ ասաց Լևոնը։
- Օհո,— երիւոասարդը քմծիծաղ տվեց։
Հեռվից ձեռքով էին անում տղաները, որ հավաք
վել–նստել էին սեղանի շուրջը, հատկապես՝ Ռոլբենը
։ Լևոնըտեսավ, որ պարահրապարակը դատարկ էր, մ
իայն իրենք էին*֊ կենտրոնում, ասես ամայության մեջ։
Տղամարդը փը–շըրված-սսկված մնացեյ էր ի ր տեղում՝
նա նման էր խաչ
քարի, խոլլհամրի, սառնարանի։

- Կրկնիր։
- Մի գոռա,— երիտասարդը նայեր շատ հանգիստ, ի
նչ֊պես նայում են կինոյի տոմսին՝ իմանալու համար,
թե որ կ ա ր գ ի , որ աթոռն է, ինչպես նայում
են անցած տարվաա ֆիշին,– հետաքր
քրասերն ես երևում, քեռի։ Անեկդոտպատմեցի պապի
դ, Երևի լսած կլինես, էն, որ մեկն ա ս ո ւ մ է , թ ե որ դ ո ւ
ք քառասունմեկ թվին կռվում էիք, ձեզ խանգա րո՞ւմ էի
նք, հիմա էլ դ ո ւ ք մ ի խ ա ն գ ա ր ե ք , Գիտես, չէ՞...
Տղամարդը նույն խուլհամրն էր, Լևոնը հանկարծ պ
ատ–կերացրեց, որ նա կռվել է Կերչոլմ, տեսել հարյոլ
ր ֊հ ա զ ա – ր ա վ ո ր դ ի ա կ ն ե ր , ո ր դ ա ր ս վ ե լ ե ն ի ր ա ր վ ր ա ա վ
ազի պարկե րի նման և որից նեղուցի ջրերը բարձրացել
են, հեղեղել հո ղը, և մարդը նայել է այդ ամենին խելագ
ար աչքերով, Ինչո՞ւ,ինչո՞ւ հենց դա պատկերացրեց, ի
սկ երիտասարդը նայում
էր նույն անտարբեր հայացքով։

— Ուրիշ բան ունե՞ս ասելու։

- Ունեմ,– հանգիստ ասաց Լ և ո ն ն ու ա պ տ ա կ ե ց ,
Մինչ երիտասարդը վեր կբարձրանար ընկած
 - Խելքդ գլխէ՞դ է ։— Ռուբենն Էր,— բ ոԼոՐԸ մեզ են ն ա ֊
յո ւ մ ։
— Չկպցնեիր ,— Լևոնը նայեց Ռուբենի դեպուտատական
նշանին ,— չկպցնեիր, հո սեսիա չէի՞ր դալիս։

— ն ե ր ի ր , — ես գ ո հ ե մ ի ն ձ ն ի ց , կ յ ա ն ք ո ւ մ ս ե ր և ի ա
վելիլավ բան չէի արել,— Ռուբենի հետ գնացին դեպի
իրենցսեղանը,— ներիր։
Ռ ո ւ բ ե ն ը ն ա յ ո ւ մ է ր ց ր վ ա ծ ու չ զ ա ր մ ա ց ա ծ ։
— Ի՞նչ ասաց քեզ։
— Ւ ն ձ չ է , ն ր ա ն ց , — ու պ ա տ մ ե ց մ ի ք ա ն ի բ ա ռ ո վ ։
Ռուբենը նայեց Լևոնին։ թարմացած, մտասևեռ։ Հ
ե տ /ք լ ց ր ե ց բ ա ժ ա կ ն ե ր ը , խ մ ե ց ի ն ։
— Կենացդ,— ասաց Ռուբենը։
Դառնություն՝ ինչպես եթե խինին խմես, դեղին զզվ
ան քը ծամես ատամներիդ տակ, ջուր չխմես հետևից, դ
առնու թյուն։ Որոշել էին ուրախանալ, չլրջանալ, չխոսե
լ քաղաքա կանությունից, կյանքից։ Անասուններ են, ի
՞նչ է։ Ուտեն,խմեն, ծամեն, նույնը չե՞ն անում անասո
ւնները։ Տարբերու թյուն կ ա ՞ , որ ն ր ա ն ք խ ո տ են ուտու
մ, իսկ իբենք իշխանձուկ կամ ռոկֆոր պանիր։ Երևի ա
ն ա ս ո ւ ն ն ե ր ն էլ ի ր ե ն ց լ ե զ վ ո վ զրույց են անում այդ նու
յն խոտի խտացրած կերի մա սին, ուրեմն, ի՞նչ տարբերո
ւթյուն։
Տղաները մոտեցան* Արտակը, Կարոն, Լրանալ։։
Ծերակը։
Ե ր ի տ ա ս ա ր դ ը , ո ր ն ա յ ո ւ մ է ր շ փ ո թ վ ա ծ ու կ ա ս կ ա ծ ո վ ։
Ինչո՞ւ տաքացավ, գուցե պետք չէր, հը՞*** Ո չ, արյ
ունըսրբություն է, ավելի՝ քան կիսաքանդ վանքերը, քա
ն մագա ղաթները։ Ծիծաղել արյա՞ն վրա, ո՞չ։ Պատմ
ում են, որԿերչի նեղուցում ծովի ջուրը ամիսներով կո
րցրեց իր գույնը,կարմիր էրճ սկզբում, հետո, կա մա ց֊կա
մաց պարզվեց։ •Չա նի երիտասարդ կյանք խառնվեց ծո
վին, լուծվեց, անհետա ցավ։ նրանք թվիոթ պարել չգիտ
եին, չհասցրին սովորել ու չ ե ն սովորի արդեն, երևի շ
ատերը տանգո էլ չ է ի ն պարում։
Եվ ահա այս մեկը, որ ն ր ա ն ց հետ էր, սխալմամբ կենդ
ա ն ի է մ ն ա ց ե լ ու ի ր տ ե ղ ը չ ի գ տ ն ո ւ մ , շ փ ո թ վ ա ծ պտտում
է աչ– քերը ինչպես երկանքը առանց ձավարի։ Ծիծաղել
րայց ամիսներ շարունակ Կերչի նեղուցն արնագույն էր.
գուցե դա՞ էլ է արդեն ծիծաղել
ի։Նստեցին սեղանի շուրջ։
- Շնորհակալ ե մ ,– վերջապես խոսեց տղամարդը,
ուրեմն, խուլհամր չէ ր ,– բայց ի՞նչ կարիք կար...
- Մի բաժակ բան խմեք, հա յրիկ,– ասաց Ռուբենը։
- Դու գնա ,– ասաց էևոնը երիտասարդին,– մե
նքգործ ունենք, իսկ եթե ինձ հետ ուզում ես շարունակե
լ, գրիրհեռախոսիս համարը։
- Գիտեմ,— ասաց երիտասարդը,— նոր իմացա, թե ով
եք, ձեր դրածները կարդացել եմ։
- Նույնի՞սկ,– էևոնը հիշեց Հասմիկին ու Սերոը
ին, նրանց գերեզմանները,– սրանից հետո չկարդաս,
Գնալուդ
ժամանակն է։
Երիտասարդը վեր կացավ։
՝*֊ - էևոնի կենացը,— ասաց Հրա նտ ը,– ես միշտ կար
՛ծում է ի ...,– երիտասարդը դեռ կանգնած էր սեղ
անիմ ո տ ,– քո աղջիկը սպասում է, գնա ,– երիտասար
դը ան խոս հեռա ցա վ,– ես միշտ կարծում էի... Կենա
ցդ, էևոն,

Խմեցին,
- Որտե՞ղ եք վիրավորվել,– հարցրեց Լռոնը,
- Գոմելի մոտ, Բելոռուսիայում, - ասաց տղամ
ար դը, - ի՞նչ իմացաք, որ վիրավորվել եմ։
- Չգիտ եմ։ ^
Չգիտեմ, չգիտեմ, իսկապես, ո՞ւմ հետ են իրենք՝ հնե
րի ,նորերի՞, Կամուրջ են երևի, երբ մեջտեղում այլևս
գետ չկա,շաղկապ են, երբ հաջորդ բառը կամ նախա
դասությունըսկսվել է նոր տողից, պարարտանյութ են
երևի՝ ապագաբերքի համար։ Բայց մի՞թե նորը այս լա
կոտն է, որ կար դացել է իր գրածները, Չի գրի, այլ
ևս ոչինչ չի գրի, եթեդրանց նմանների համար է։ Հիմ
արություն, Իսկ Սերոբն ու
Հասմի՞կը։ Հիմարություն։
- Խ մենք,– ասաց Ռուբենը ու հանկարծ համբուր
եցԼևոնին,— մեր տխրության կենացը... ^
Տխրության, որից ուզում են ազատվել, Ինչպե՞ս, Տըխ-
րոլթյունը մատուցող չէ, որ գա կամ գնա մատի շարժու
 Ւսկ զույգերը շարունակում էին պտտվել։ Սևանը կ
եղծէր, երևի նկարել է ինքնուս մի նկարիչ, նկարել է,
մոռացելև ա նցել֊ գնացել։ Էևոնը զվարթացավ այդ մտքի
ց, Արտակըկուրախանա, եթե ասի, իսկ Ռուբենը դնդնո
ւմ էր քթի տակ։Գոմելի մոտ վիրավորված մարդը գնացե
լ էր։ Սրբություններկան, արյունը սրբություն է, միաս
ին ապրած տարիները
,միասին լռած րոպեները սրբություն են, մի հատ մսով
կ ա ր կ ա ն դ ա կ ը , որ դ ժ վ ա ր օ ր ե ր ի ն կ ի ս ո ւ մ է ի ն հ ի ն դ հ ո դ ո
վ , ս ր բ ո ւ թ յ ո ւ ն է ։ Սա ն Երևի իզուր տաքացավ։ Գուցե ա
յդ լակոտն էլվատ տղա չէր, գուցե հենց նրա հայրն էլ
մնացել է Սե ր չ ի
ջրերում, պ ա պ ը ՝ Ղ^արսի պարիսպների տակ, իսկ պապի
պապը թաղված է ձին Զուզայի գերեզմանատանը, որ շ
ու–տով ջրամբարի հատակ կդառնա։ Սա մ գուցե նրա
հ ա յ՛ ր ը ո ղ ջ - ա ռ ո ղ ջ հ ի մ ա ն ա ր դ ի է խ ա ղ ո ւ մ հ ա ր և ա ն ի հ ե տ
, իսկ պա պը հանրապետական կարգի թոշակ է ստանու
մ՝ թամանլուիկամուրջը դաշնակներից պաշտպանելու
համար։ Երևի իս կապես վատ տղա չէր, պարզապես աքլ
որացավ, փորձեց կարտակ անել։ Երևի։ Ւ՞նշ է փոխվու
մ դ ր ա ն ի ց . ա շ խ ա որ հ ը , Սե – ր ո բ ի և Հ ա ս մ ի կ ի գերեզմանն
ե ՞ ր ը , Սե ր չ ի ն ե ղ ո ւ ց ի գո՞ւյնը։
— Լավ հասցրիր,— ասաց Սարոն,— կարծում էի, թե
աջով միայն ինքնահոս բռնել գիտես։
֊Մ ե կ էլ ջահել աղջկա թև,— լրացրեց Արտակը։
— Գուցե կրկնես,— առաջարկեց Հրանտը,— ինչ
պա կաս մռութ է,— ու ց ո ւ յ ց տ վ ե ց Սարոյին,— նոր պս
ակված,ատամները մաքրած, կուշտ։
Ծիծաղեցին։
Ո չ ։ Ս և ա ն ը կ ե ղ ծ շէրէ Հ ի մ ա , գ ի շ ե ր ո վ , ջ ր ե ր ը մ ո ւ գ է ի
ն ու ա ն շ ա ր ժ , իոկ թերակղզու վրա, հեռվում, մոմեր
ի նմանհանգչում էին վանքերը։
— Լավ են լուսավորել,— ասաց Սարլենը։
Խ մ ե ց ի ն լո ւռ
քԼուռ։
Լ ո ւռ ։
Աշխարհի ամենալավ դրամաները չեն գրվի* Չեն գր
վի»որովհետև բեմի վ(*ա դերասանները չեն կարող ն
ստել ու լ ռ ե լ ։
Սյանքում՝ մարդիկ կարող են։
 — Կարդացի,— ասաց խմբագիրը,— ուզում ես թեր
թըփակեին։
- Ոպում ե մ ,– Լևոնը լուրջ, հանգիստ նայեց իր դիմաց
նստած մարդու
նէ
Խմբագիրը ծիծաղեց։
— Կատակ եմ անում։
— Էս էչ։— ասաց Լևոնը։
— Երեկոյան, բյուրոյում քննում են։ Տեսնենք։ Ստեփ
ա ն – յ ա ն ն ա ս ա ց , որ դու էլ լինես, ժամը յոթին։ Շատ բա
ն պի տի փոխես, եթե ուզում ես տպենք։
— Ե՞րր ես գնալու։
— Է...,— խմբագիրը խոր հոգոց քաշեց։— Ստեփ
ան–յանն ասաց բյուրոյից հետո։ Հիմի պիտի որտե ղ լ
ինեի,—լընց, նայեց լուսամուտից դուրս, հայացքը երև
ի շատ ավելիհեոոլն գնաց, բացեց ինչ-որ գուռ, իջեցր
եց ինչ-որ վարա գույր,— հույս չունեմ, թե թողնի։ Չգի
տեմ։
— Ասում ես շա՞տ բան պիտի փոխեմ։
— Ախր, հասկացիր, այ Լևոն, այ հոգիս,– խմբագի
րըհանկարծ կծկվեց,– հոդվածդ Արմայի համար էլ կա րդա
ցի,–Արման խմբագրի կինն է ր ,– լաց եղավ, սիրտը վա
տացավ,հարևաններին էր պատմել, տնային կառավարչ
ին։
Լեռնի մեջ նորից զարթնեց դևը. հանկա րծ անտա
նելիդարձավ այս սենյակը, այս քաղցր-մեղցր զրոլ1ցը
՝ թեթևխայթոցներով։ Ոայց զսպեց իրեն, փորձեց զսպ
ել, միայնասաց.
— Իսկ մանիկյուրի վարպետին չի՞ պատմել, նա" ինչ

կարծիքի է։
— Ձ ե ռ ես ա ռնում,– խմբագիրը նայեց փոքր-ինչ դա
ռ նացած, ասես հանքային ջրի փոխարեն օղի խմեց,
հետոարագ ուշքի եկավ, սրբեց բերանը, սրբեց նաև դա
ռնությու նը, հանգցրեց ինչ-որ թրթիռ, գտավ ինչ-որ դ
իմակ,— դ ո ։ պ ի տ ի ոչ թ ե մ ե ղ մ ո տ , ա յ լ « Ո զ ն ո ւ մ » ա շ խ ա տ
եիր, ընկեր Հ ա ֊
կոբ Պարոնյան։
— Չէին ընդունի։
 հ ո Ր 9 Բ ^ Տ Դ1"^ա հը> զ ա ր թ ն ե ց ն ո ւ յ ն այն թրթիռը,— ի^շ
ի* չէին ընդունի.,.
։ «Ոզնին» ամենալուրջ ժուռնալն է, կարդում ես
և ու զում ես լաց լինել, իսկ Պարոնյանն ուրախ բաներ
էր դ ր ո ւ մ ։
Խմբագիրը ծիծաղեց։
Դե, ես գնացի,— ասաց Լևոնը,— երեկոյան կհ
ան դիպենք։

Դ ո ւ գ ի տ ե ս , — խ մ բ ա գ ի ր ը ն ա յ ե ց ի ն չ ֊ո ր բանի կար
ո տած աչքերով,— երեկոյան ա վ ե լ ֊պ ա կ ա ս չխ ոսես, գ ո ր
ծ չ ո ւ ն ե ս , ա ռ ա ն ց ա յ ն էլ Ս տ ե փ ա ն յ ա ն ը . . .
Լեոնը հանկարծ ետ դառավ,
- Գիտե ս դու որտեղ հարմար կլինեիր։
- Որտե՞ղ։

Պայթուցիկ նյութերի պահեստապետի պաշտոնո

ւ մ ։ Ա յ թ ե կ գ ն ա հ ա տ ե ի ն զ գ ո ւ շ ո ւ թ յ ո ւ ն դ ։ Ես գ ն ա ց ի ։
Առանձնասենյակի կաշեպատ դուռը նոլյն գույնի
էր,ինչ չհրկիզվող պահարանը, որ ծանր հաստատված է
ր ան կյունում։ Հսկա պահարանում խմբա դիրը պահու
մ էր կլորկնիքը և մեկ էլ... ծոցատետրը՝ հեռավոր ծ
անոթուհիներիհեռախոսների համարներով։ ■
Ո աջ ես խաղում,— թոլԱ ասաց խմբագիրը։
- Դեռ շեմ սովորել խաղալ։
- Կսովորես։
Երևի։ Քեզ նման ռեժիսոր ունեմ, գրիմ էլ՝ ինչքան
ուզես։

Չհրկիզվող պահարանը մետաղից էր՝ սառը, սենյ

ակիդուռը փափուկ էր, մոմլաթի տակ բամբակի շերտ կ
ար։ Հի մա արդեն սպունգի շերտ են գնում, սինթետի
կ սպունգի,բամբակից էժան է, հետո էյ՝ փայտոջիլները
բուն լեն դնում։
լավ է։
— . Գնացի,— արդեն չգիտես որերորդ անգամ կրկ
նեցԼևոնը, հանկարծ գլխի ընկավ, որ չի ուզում գնալ,
որ դեռտրամադիր է խոսելու փափուկ աթոռին նստած
այդ մար դու հետ։ Հանկարծ հասկացավ, որ բ ո լ ո ր ո վ ի ն
էլ չի ատումնրան, չի ուզում կռվել, ապացուցել ինչ-որ
ճշմարտություն։Չի ուզում, Հոգնել է, Հետո հիշեց, որ
մ ե կ ֊ե ր կ ո լ ժամից Վահրամին պիտի վիրահատեն, ներսո
մյուս բոլոր հարցերը դարձան չորրորդական, դարձա
ն դ ո ւ յ ն զ գ ո ւ յ ն փ ո ւ չ ի կ ն ե ր , որ մ ի ա ն գ ա մ ի ց օ դ թ ռ ա ն ու հ ե
տզհե-տե փ ո ք ր ա ն ա լ ո Վ ֊փ ո ք բ ա ն ա / ո վ , լուծվեցին երկնք
ի դույնիմեջ։
- Կհանդիպենք։

Հիվանդանոցի բակում մայրն էր, եղբոր կինը և ակ

նո ցավոր մի տղաճ Արամբ ( եղբոր տեղակալն է, մի ա
նդամտեսել է նրան տանը)։
Մայրը անխոս նայեց։
Կուրացուցիչ արևի մեջ մայրը նման էր էբոնիտե ար
ձա նի* մուգ էր, կարծես էլեկտրական լարին նստած սև,
ծերա ցած արծիվ էր, որ հոսանքը կուլ է տալիս ոտքեր
ով, մար սում է ու սպասում, ինչի՞ է սպասում։ Էևոնը
նստեց մորկողքին։
— Ւ՞նչ են ասում, խոսեցի՞ր։
— Ուրիշ ճար չկա, մայրիկ։
— Տեսա՞ր։
— Պրոֆեսորի՞ն։ Երեկ եմ տեսել։
— Նոր եկավ, մեկ էլ դնա խոսիր, տես ինչ ենք անո
ւմ,տուններս քանդվում է։
— Գնամ, իսկ դու հանգստացիր, կվիրահատեն,
Լավ կ լ ի ն ի ։
Գնաց, բարձրացավ երկար, մաշված աստիճաններո
վ։Հիվանդանոցի պահակը գիտեր նրան. Լևոնը միշտ ձեռ
ք ո վ էր բ ա ր և ո ւ մ , ի ս կ ձ ե ռ ք ի մ ե ջ թ ղ թ ա դ ր ա մ էր լ ի ն ո ւ մ , լ
ա վ գ ի տ ե ր ։ Պ ա հ ա կ ը Լ և ո ն ի ն հ ա ս ց ր ե լ էր պ ա տ մ ե լ , ո ր չ ո
րս երեխա ունի(«երեք ա ղ ջ ի կ , մ ի հ ա տ էլ փ ո ք ր ա ղ ջ ի կ »
, ամաչեց ասի չորսաղջիկ), թեպետ կարող է և չունի,
ո՞ւմ է դա հ ե տ ա ք ր ք ի ր ։ Ա ս տ ի ճ ա ն ն ե ր ը ե ր կ ա ր է ի ն ու մ ա
շված՝ ինչպես վանքի սալա հատակը, ինչպես դատարան
ի աստիճանները։ Լևոնը հիշեց,որ Սևանից վերադառնա
լիս արդեն գիշերվա մեկն էր, զբո սայգի մտան։ Երկար
ժամանակ ազատ նստարան որոնեցին։Այգում մութ էր,
ռադիոբարձրախոսը չէր ճչում, ծառուղի ներում մոռաց
ել էին ծառերի նկարներ դնել, ասենք, գա րունը նոր
էր գալիս, կգնեն, բարձրախոս էլ կլ^Ււ լույսերէլ յ
ուրաքանչյուր նստարանի վերևում։ Գտան։ նստեցին
,
 Լռեցին։ <րԾ ե ր ա ն ո ւ մ ե ն ք » , – – Հարյուրերորդ անգամ
ա սացՌոլբենը։ Սողքի նստ
արանի զ ույգը կարծես «Համբույր
»քանդակն էր խաղում ե հանկարծ անձայն ծիծաղեց։ «
Մ ե զ վ ր ա ե ն ծի ծ ա ղ ո ւ մ , — ա ս ա ց Հ ր ա ն ա լ 1, — ա խ ր , ի ՞ ն չ գ ո ր
ծ ունենքէս նստարաններին»։ Հետո երևի բոլորն էլ հի
շեցին, որ ի ր ե ն ց ջ ա հ ե լ ո ւ թ յ ա ն օրերին քաղաքում մի կ
արգին զբօսայ-գի էլ չկար և միակ փրկությունը կիսակա
ռույց շենքերի պ ա տ ե ր ն է ի ն ։ Լ ռ ե ց ի ն ։ Հ ե տ ո Ար տ ա կ ն ա
սաց* «Բան շեմ ուզում,գոնե մի անգամ սրանց նման այ
գի գայինք», ((Սրանց նմանչէինք գա,— փիլիսոփայեց
Ռուբենը,— մենք որևէ ազատբնակարան կգտնեինք,
բ ա զ մ ո ց ո վ ֊բ ա ն ո վ ; Ծերացել ենք***»։
Ու ք թ ի տ ա կ սկսեց դնդալ։ «՝9աղաքի կենտրոնում ինչ
քանհող է՜ կորչում այգիների համար,— ասաց Հրանար,
— ո՞ւմէ պետք, իսկ գործարանները տանում, սար ու
չոլում ենսարքում»։ «Հիմար բաներ ես ասում,— երգ
ն ընդհատեցՌոլբենը,— պարզապես ծերանում ենք»։

— ... Ի՞նչ հույս կա, պրոֆեսոր։

— Շատ եք ուշացրել։ Կփորձենք։
Պրոֆեսորն արմունկները հենել էր գրասեղանի հ
աստապակուն, մատներն ուղիղ էին, երկար ու չէին
դողում,բացարձակ անշարժ էին։ Լևոնը հանկարծ նկատ
եց ա յ դ չ դ ո – ղ ա լ ը , և դ ա ի ն չ ֊ո ր հավատ ներարկեց նրա
մեջ, վստահու թյուն։

— ... Երեք օր շարունակ ներքինարյունահոսությո

ւն։Բարդ է։
Հիշեց Վահրամի դեմքը, երբ ինքը հայտնեց վիրահա
տու֊թյան մասին։ «Ղու ի նշ ե ս կարծում,
վիրահատե՞ն***»։
«Երեխաներին, Հասմիկին քեզ եմ թողնում»։ Լևոնը փորձեց
կ ա տ ա կ ի տ ա լ . « Ի ս կ բ ա ն կ ո ւ մ փ ո ղ ֊բ ա ն շ ո ւ ն ե ՞ ս * * * » ։ « Պ ա
ր տ ք ե ր ո ւ ն ե մ » , — ու տ խ ո ւ ր ն ա յ ե ց ա ռ ա ս տ ա ղ ի ն ։

— Պրոֆեսոր, գուցե չվիրահատեք, արյուն շատ

է կ ո ր ց ր ե լ , կ դ ի մ ա ն ա ՞ ***
— Վիրահատելը միակ ելքն է։
— Միա՞կ։
 ֊ Մ ի ՞ ա կ , ա ս ո ւ մ եքէ
— Պիտի փորձել։

...Զբոսա յգում երկար մնացին։ Միայն նորապսակ

Կա – ր ո ն շտապեց, ծաղրեցին, բաց թողին։ «Տարվա ո՞ր
ամիսնես սիրում, Կարո»։ «Մեղրամ
իսը»,— կարողացավ տակիցդո
ւրս գալ Կարոն։ Ծիծաղեցին, լռեցին։ «Քսան տարեկա
նլինեինք» ասաց Լևոնը։ «Զիերը քսան տարեկանում
ծերեն արդեն, - ա սաց Հրանտը,— նրանց համար ք
սան տարինամեն ինչի վերջն է»։ «Քսան տարեկան Լինե
ի և այդ տարինչվերջանար,— հիշեց Լևոնը, հետո հիշ
եց ոչ թե քսան, այլ
տասնյոթ, բայց ինչ տարբերություն, տարբերությունը
հ ե֊աո է սկսվում,— չվերջանար*,,»։ Վախեցավ բարձր
աձայնասել, Հրանտը ձեռ կառներ։ քէույգերը կամաց–կ
ամաց ց ր ց վ ո ւ մ է ի ն ՝ ի ր ա ր ձ ո ւ լ վ ա ծ կ ա մ ձ ե ռ ք ֊ձ ե ռ ք ի , ի ս
կ Հասմիկն ու ս ե ր ո բ ը միայն մի անգամ համբուրվեցի
ն և դրա համարվճարեցին՝ երկու կյանք։

— է.. Պ ր ո ֆ ե ս ո ր , եղբայրս ծանր կյանք է ունեցե

լ, տասնութ տարեկանում։
— Մեզ համար մարդը մարդ է, հավատացեք, ամեն
ինչկարվի։ Տա աստված»**
Աստված։
((Ա ռ ա վ ո տ լուսո, արեգակն արդար,*,»։ ներսես Շնոր
հա– լու շարականը զնդաց ներսում, հետո խմբագրի հա
շտված,ամեն ինչի հետ հաշտված բասը, հետո հիշեց, ո
ր զբոսայ
գուց, Ռուլշենի հետ միասին գնացին Լիէի
թի մոտ սուրճխմելու, իսկ այսօր եր
եկոյան, քիչ հետո՝ «քննելու» են Սերո-բի ու Հասմիկի «
հարցը»։ Վաղուց հնարել են գրքեր կար դացող մեքենա։
Իսկ կչի՞նի մտքեր կարդացող մեքենա։ Կամ*զգացմունքն
եր, ուրիշի ներքին ապրումները կարդացող մե քենա։ Ե
րևի դա էլ՝ կհնարեն մ ի օր ո ւ * * * ու կ կոր
ծանէէիմարդկությունը։ Մայրը կարծես առավոտից չի փ
ոխել դիր քըէ աԼթեըը կիսաբաց են, շբթունքները շարժ
վում են։ Երևիաղոթում է։ Ի՞նչ։ «Առավոտ լուսո, արեգ
ակն ա րդար.,,»հ
 — Ուրեմն, փակ չէին աչքերը,
— Երևանի ամենահայտնի պրոֆեսորն է, մայրիկ,
ավե–լի լավը չկա՝ ինչ մինիստր որ հիվանդանա, ինքն
^ վ ի ր ա հ ա տ ո ւ մ , հ ր ա շ ք ֊ձ ե ռ ք ո ւ ն ի , — հիշեց պրոֆեսորի
մ ա տ ն ե ր ը , ո1՝ չ է ի ն դ ո ղ ո ւ մ , հ ա վ ա տ ա ց լ ա վ կլինի, մայր
իկ։
— Աստված տա։
Երրորդ հարկի լոլսամուտում երևաց Աշոտը, ու
րեմն,սկսվեց։
Երեք Ժամ տևող լռություն։
Երեք Ժամ, երբ չգիտես ինչ անել։ Երբ թ ո Լո ր բառ
երը թվում են ավելորդ։ Երբ ժամանակը շարժվում է
դանդաղկամ չի շարժվում։ Երեք ժամ։

Դռների մեջ հայտնվեց Աշոտը։

- Վերջացրին, լավ անցավ։
Լևոնը հանկարծ հ ի շ ե ց , որ ա ռ ա վ ո տ ի ց ոժ նւ ժ կե
նույնիսկ սուրճ չի խմել , հետո մ տ ա ծ ե ց , որ մինչև
ր եւ>
բյուրոյի սկսվելը, ճանապարհին կհասցնի ուտել բո
ւտերբրոդից-
բանից,
- Ասքո ւ մ եսճ լա՞վ անցավ,— Աշոտին նայեց կա
սկա– ծ ա ն ք ո վ ։
— Ս ի գ ա ր ե թ ո ւ ն ե ՞ ս ,•- հարցրե9 Ա շ ո տ ը ։
— Ունեմ, ֆիլտրով չի։
# ա ս եց ի ն ։
— Վիրահատումը փայլուն էր, չեմ խաբում, երեխա չ
ե ս ։, Հ ի մ ա մ ն ա ց սրտին, կդիմանա՞։ Արյուն շատ է կորցր
ել։
— Կարդիոգրամմա արի՞ք,— հիմար, անհեթեթ միտք*
Լևոնը շփոթված նայեց Աշոտին, բա յց ախր մի բան պ
իտիհարցներ։ .
^ Կանեն,— հանգիստ պատասխանեց Աշոտը,— հիմա
չէ, մի քանի ժամից
։Անձրև չէր զ ա լ ի
ս։
Գարնանային կարոտած արև էր՝ մերկ ու կոկետ, ինչ
պես բնորդուհին երիտասարդ նկարչի առաջ։ «Արեգակն
արդար,,.»։
Էլ տ ո ւ ն գնացեք, հանգստացեք, ի ն ի ն ֊տ ա ս ի ն նոր կար
ող եք գալ, նարկոզից դուրս եկած կլինի, կտեսնեք,,»
Մ ա յ ր ն ա ս ա ց , ո ր ո չ մ ի տ ե ղ էլ շի գ ն ա ։
,.,Ոլշ գիշերով, ավելի շուտ լուսաբացին մոտ, երբ
բա ժանվում էին, Ռուբենն ասաց. «Տխրեցի, ավելի լ
ավ էր չհանդիպեինք»։ Գնաց, օրորվելով փողոցի դեղի
ն դատար կության մեջ, իսկ էևոնը վերադարձավ Լիլիթի
մոտ։

0 ^ 0Ւ *

Գլխի փոխարեն Լևոնը ուսերին գրամեքենա էր զգ

ում,գրամեքենան տկտկում էր անձրևի նման՝ նյարդա
յին ու ա ն ը ն դ մ ե ջ , ապակե կտուրներին թափվող անձր
ևի նման։Փողոցում երեկո էր, գույնզգույն լույսեր, մ
արդիկ, գ ա ր ո ւ ն է ր ։ Ն ա էլ բոլորի նման գարնանային թե
թև անձրևանոց էր հ ա գ ե լ , պատահական հայացքը նրա դ
եմքին էլ մ ի ք ի չ հ ո գ ս կ բ ո ֆ լ ե ր , մ ի ք ի չ հ ո ւ յ ս , մի քիշ Ժ
պիտ, մի քիշ անտարբերու թյուն։

Գրամեքենան տկտկում էր։

Գրվում էին էջեր, որ չէին գրվելու, որ ոչ ոք չէր կա
րդա լու, գրվում էին էևոնի գլխի, սրտի, լռության մեջ<
«...Ես տեսել էի նրանց գերեզմանները, խոսել էի նր
անցընկերների, ուսուցիչների, ծնողների հետ։ Ւս
կ հիմա
«քննում)) են նրանց «հարցը))։ Երկար, ^խնամքով փայլե
ցրածսեղանի շուրջ նստած են ջահել մար
դիկ, շատ են ուզումլուրջ երևալ։ Ստե
փանյանն ինձ գլխով է անում։ Պատի տակդասավորված
աթոռներին դասավորված նստել են գյուղ
իդպրոցի դ ի ր ե կ տ ո ր ը ,9 ե ն ո Պ ա պ ի կ յ ա ն ը ( ն ՛ա ինձ իսկույ
ննկատում է, ժպտում), հետո՝ շատ ջահել մի աղջիկ՝
աշա կերտական շորերով, երկար մաղերով։ Հիշում եմ
դեմքը,Սերոբենց դասարանում եմ տեսել։ Հետո ուրիշն
եր են նըս–
տած, բոլորին էլ ճ ա ն ա չ ո ւ մ ե մ ։ Ս տ ե փ ա ն յ ա ն ը հայտնու
մ էօրակարգը, ապա ձայնը տալիս Նվարդ Անտոնյանին։
<րՊ ա տ մ ե ք , ը ն կ ե ր Անտոնյան,— ասում է Ստեփանյանը
,— պ ա տ մ ե ք ի ն չ պ ե ս է ե ղ ե լ ) ) ։ Ես զ ա ր մ ա ն ո ւ մ ե մ ՝ ի ՞ ն չ
պիտի պատմի
 դին ես վաղուց եմ ճանաչում, սենտիմենտալ աղջիկ է,
միքանի ամիս առաջ ընտրեցին քարտուղար։
Լավ է, որ նրան են հանձնարարել զեկուցումը»։
Փողոցնէ այնուամենայնիվ, փողոց է՝ իր աղմուկ
ով,օրենքներով, տրամաբանությամբ։ Փողոցը գործ չու
նի քՈ ա յ դ րոպեի տրամադրության, մտքերի, հուսահ
ա տ ո ւ թ յ ա ն հ ե տ ։ Փ ո ղ ո ց ը բ ռ ն ա կ ա լ է ու պ ի տ ի ե ն թ ա ր կ վ ե ս ։
— Ծխելու բան կա* մոտդ։
— Կա,— ասաց Լևոնը*
— Կ ր ա կ էլ տ ո ւ ր ։
էեոնը վառեց լուցկին, քամի էր, պաշտպանեց ձեռք
երիափերով, մոտեցրեց անծանոթի դեմքին։ Մի պահ
թվաց,որ անծանոթի դեմքը խորովվում է լուցկու դեղի
ն օջախիվրա* Զ ահել դեմք էր, աչքերը՝ քնովի տիկնիկ
ների աչքերինման փ ա կ վ ո ւ մ ֊բ ա ց վ ո ւ մ էին* խմած է եր
ևի։ Լևոնը
խանձեց նրան*
— Շնորհակալ ե մ ,– ասաց ու գնա
ց։հնաց՝ օրորվելով։
Ահա և տաքսաֆոն*
— Աշո*տ*
— Ամեն ինչ լավ է կարծես,,»
— Գա՞մ։
— Հիմա չէ։ Մ ե կ ֊ե ր կ ո ւ մ ա մ ի ց ։
— Հոգնած եմ։
— Տանը եղիր, զանգ կտամ, ես եմ հերթապահում։
֊Լ ա վ *
<ր... Ն վ ա ր դ ը ե ր կ ա ր խ ո ս ե ց ։ Ե ս ն ս տ ա ծ է ի ա յ ն պ ե ս ՝ ի
ն չ֊ պես երեխան կրկեսում։ Պարզվեց, որ Սերոբն ու Հ
ասմիկըհոգեկան թուլության օրինակ են, որ Կրասնոդ
ոնի երիտ ա ֊սարդգվարդիականներըկկարմրեին ն ր
անց համար, որդա հավանորեն արտասահմանյան վ
ատ կինոնկարներիազդեցությամբ է (խե՜ղճ երեխան
երի։ Ես անընդհատ փ որ֊ձում էի որսալ Նվարդի հայա
ցքը, չէի կարողանում. նախոսում էր՝ կ ա ր ծ ե ս ի ն չ ֊ո ր
դատարկության նայելով։ Նույն այդ աչքերով էր, որ նա
լաց եղավ մի քանի օր ա ռ ա ջ , մ ի ֊ ջ ա ն ց ք ո ւ մ ։ Հիշում եմ
նրա խոսքերը. «Ռոլ պատկերացնո ւմես, Լ և ո ն , ի նշ ո ւ մ
է եղել այդ երեխաների մեջ, ի նչ մա ք ֊
րոլթյուն։ նախանձում եմ։ Մի անգամ գնանք նրանց գյու
ղը, լա՞վ։ Մեխակներ կտանենք»։ Ի՞նչ անեմ
ես, ընդհատե՞մնրան, հիշեցնե՞մ այդ խոսքերը։ Չգիտեմ։
Հետս Նվարդն ա–սոլմ է, որ ինքնասպանությունը հետ
ևանք է քաղաքական–դաստիարակչական անբավ
արար աշխատանքի, որ դպրո ցում բարոյական թ եման
երով զեկուցումներ չեն լինում
էՍարսափելի էր։ «Ես պաշտպանում եմ դպրոցի դիրեկց
իայիքա յլերը,– ամփոփեց Նվա րդը,– իհարկե,
դասարանը,
դպրոցը չպՒտՒ մ ա ս ն ա կ ց ե ի ն ն ր ա ն ց թ ա ղ մ ա ն ը է Կ ն ե ր ե ք ,
բայց պատանիների մահը մի քիչ նման է դավաճանությ
ան,իսկ մեղ չեն սովորեցրել փառքով թաղել դավաճա
ն ն ե ր ի ն > Ես ա յ ս պ ե ս եմ կարծում»։ նվարդը նստեց, դար
ձյալ նայե լով նույն դատարկությանը։ Ստեփանյանը դ
չխով արեց ու թ ե թ և ժպտաց։ «Գուցե դիրեկտո՞րին
էլ լսենք, հ ե տ ո . . . » ։ Ես դ ե ռ փորձ
ում էի բռնել Նվարդի հայացքը, իսկ դիրեկ տորը խոսո
ւմ էր արդեն։ Ես լ ս ե լ էի նրան, ոչինչ նոր չէր,Վերջու
մ ինձ էլ ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ա վ , «օրինակ, ընկեր Շահին–յանն
էլ, խոսք չունեմ, մեկ-մեկ լավ բաներ է դրում, կար դու
մ ենք, բայց եկավ մեր գյուղ, սխալ ուղղության վ
րադրեց մեր ջահելներին.,.»։

... Սուրճը շատ դառն էին արել, Լևոնը չխմեց։ Մի

բա ժակ կոնյակ ուզեց։ Նստած էր «Արաքս» սրճար
անում,բարձր, պտտվող աթոռին, դիմացը հայելի էր, ո
ր կրկնակիէր դարձնում մարդկանց, շշերը, քաղցրավեն
իները, լույսե րը, ծուխը։ Վահրամն, ուրեմն, դեռ չի
արթնացել, հետա–քըրքիր է։ զգո՞ւմ է հիմա որևէ բա
ն, ի՞նչ է զդում։ Երեկգիշեր Ռոլբենը զանգահարեց, քի
չ անց՝ Հրանտը։ Լսել էինՎահրամի հիվանդության մ
ասին։ «Ի՞նչ կարող ենք ա–նել»,— ասացին։ Ինչ պիտ
ի անեն որ, բայց լավ էր, որ զան գահարեցին> Տաթևիկը
այսօր եկած պիտի լինի, երևի տունէ զանգահարում։ Լա
վ աղջիկ է։
— Մի բաժակ էլ։
Տեսավ կնոջ ձեռքը միայն, որ շշից կ ա ր մ ր ա վ ո ւ ն հ ե ղ
ուկ էր լցնում իր բաժակը։ Ի՞նչ է զգում Տաթևիկի նկա
տմամբ,դժվար է ասել։ Զարմանալի աղջիկ է։ Կոնյակը խ
 Ւսկ գլխում գրամեքենան շարունակում էր տկտկալ։
<ր... Ե ս կ ա ր ծ ո ւ մ ե մ , — շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ էր դիրեկտորը
, —■ ա յ ս տ ե ղ ընկեր Շահէնյանի մասին էլ խոսք պ ի^լ
ւՒնՒ> ք ա ն ի ո ր ն ա հ ո դ վ ա ծ է գրելու և վախենում եմ
հիմա Էէ
թյուրիմացության մեջ գցի մեր ամբողջ փառապանծ ե
րի~տասարդությա նը»։ «Դա արդեն Չեզ չի վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ
ը ն դ –հատեց Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը , — ասացեք, որտե՞ղ էիք դո
ւք, ձերմանկավարժները, կոմերիտական կա
զմակերպոլթյունը, ինչպե՞ս կարող էր դա տեղի ունենալ
մեր օրերում,— հետո
հանկարծ նկատեց դիրեկտորի կողքին կուչ եկած ա ղ ջ կ ա ն ■
գոլ ինչ կասես ընկեր...,— նայեց առջևը դրած թղթին*
երևի կանչվածների ազգանուններն էին,— ընկեր Կարա
պետյան))։ Աղջիկը շփոթված ոտքի կանգնեց. «Ի՞նչ աս
ե մ ) ) ։, ն ա յ ե ց հավաքվածներին։ Ստեփանյանը վրա տվեց
. «Չգի տե՞ս ինչ ասես։ Տարիներ շարունակ կ ո ղ ք ֊կ ո ղ ք
ի սովորել եք, ընկերություն եք արել ու չ ե ք ճ ա ն
աչել նրանց* Գոնեչէի՞ք նկատում նրանց կա
պը, չէի՞ք տեսնում ո՞ւր են գնում
դասերից հետո, ի՞նչ են անում։ Իսկ ինչո՞ւ երկու կոմ
երի տական գնացին նրանց թաղմանը, զբաղվե լ եք
նրանցհարցով*.,»։

Աղջիկը լուո նայում էր Ստեփանյանին, զարմացած

էր,երևի բառեր էր որոնում։ «Խոսիր, Գայան ջան,—
բարձրասաց Պապիկյանը,— քեզ են սպասում, ի՞նչ ե
ս բերանդջուր առել»։ «Սպասում ենք, օրիորդիկ»,—
սառը ասացնվարդ Անտոնյանը։
Ոչ, ես չէի կարող լռել։ .
— Գայա նե,— բարձր ասացի ես,— ի՞նչ մի դժվար բ
անէ դատապարտել ընկերներին, մանավանդ որ նրանք
մե ռած են,,. Համարձակ կեղծիր, համարձակ։
Ստեփանյանը ինչ-որ բան ասաց, երևի իմ հասցե
ին,Նվարդը վերջապես նայեց ինձ, ես տեսա, որ նրա
աչքերըբաց կանաչ են, Պապիկյանը գլխով արեց, իսկ դ
պրոցի դի րեկտորը սկսեց հազալ։ «Երգիծանքը թողեք,
ընկեր Շա–հինյա ն,– չոր ասաց Ստեփանյանը,— սր
ամտելու տեղըդա, մենք էլ կսրամտենք, հիմա լոլրջ
Հ* ա ր $ Ինք քննում»։
" ա շ խ ա ր հ ո ւ մ չ կ ա ր ։ Ես ա մ ե ն օ ր ծ ա ղ ի կ ն ե ր ե մ տ ա ն ո ւ մ ն ր
անՑգերեզմանին,— բարձրացրեց հայացքը, նայեց մե
ծա վա ֊րՒ >– անիծում եմ ինձ, որ թաղմանը չգնացիք Մ
այրս մերդպրոցում դասատու է, չթոՂ^9։ ^ր չեմ գնաց
ել, դրա հա.մար պիտի պատմեք՝ միայն դրա համար»
։ «Եվ կպատ մենք,— նստած տեղից ճչաց Նվարդը,
Նվարդ Անտոնյա–նը,— այդպես մտածողը չի կարող ղե
կ ա վ ա ր ե լ ո ւ ր ի շ ն ե ր ի ն յ»>
Ոչ, ես չէի կարող լռել։
— Հենց այդպես մտածողն է, որ կարող է։
Մեր աչքերը վերջապես հանդիպեցին։ Ոչ, նրա աչք
երըկանաչ չէին, ոչ էլ բաց կանաչ, ինձ թվացել էր, ս
ովորա կան նշաձև աչքեր էին՝ կարճ թարթիչներով, հ
անգիստ ու ո չ մ ի բ ա ն ի ց չ զ ա ր մ ա ց ա ծ ։
— Լ և ո ն , մ ի իւ ա ն գ ա ր ի ր , — մ ե ղ մ ա ս ա ց Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը , —*
քեզ ձայն կտամ, ուզո ՝ւմ ես։
— Չեմ ուզում։
Գայանեն նստեց։ Մի քանի րոպե սենյակում աղմ
ուկէր, հետո իրար հետևից խոսեցին մի քանի ուրիշը,
ասացիննույնը, ինչ Նվարդ Անտոնյանը։ Գայանեն նստե
լ էր գլխա–հակ, Պապիկյանը նրա ականջին ինչ-որ բ
ան էր ասում*երկար.բարակ, սենյակում կարծես օդ չկա
ր։
... Խե՜ղճ, միամի՜տ գերեզմաններ, դուք, իհարկե, ծի
ծաղելի եք ատոմային կայանի հարևանությամբ, բա յց
դաոչինչ, կոմունիզմի մամանակ էլ երևի մարդիկ
կմեռնենհանուն սիրո և մի օր երևի արձան կ
դնեն։ Անհայտ սիրա հարներին, ինչպես Անհայտ զին
վորին են դնում։ Եթե մինչևայդ օրն ապրեն, Վարդան
Ստեփանյանն էլ, Նվարդ Անտոն–յանն էլ սրտամորմոք
ճառ կասեն հուշարձանի բացմանժամանակ
, ծաղկեպսակ կդնեն։ Ոչինչ, որ ճառի տեքստ
ըուրիշը գրած կլինի, նրանք վարժ կարդում են, երբ ո
ր լավէ մեքենագրված, կկարդան և գուցե նույնիսկ ձեր
օրինակն
էլ մտաբերեն՝ իբրև սիրո բարձր արտահայտություն։
Այդհետո, իսկ հիմա... Հիմա դուք օրակարգի սովորակա
ն հարըեք, քննարկվում եք ըստ կարգի, ձեր մասին երկո
ւ օր առաջարդեն որոշման նախագիծ է գրված, որ Ստ ե
փանյանը նա յել է, ուղղումներ արել կարմիր մատիտով
ճի՞շտ եք արել, որ սիրել եք իրար, իրավունք ունեի՞ք
մեռ նելու, երբ արդեն անհնար էր սիրել> նրանք կորոշե
ն, նրանքբոլոր հարցերի պատասխանները գիտեն, միայ
ն համբերու թյուն ունեցեք, գերեզմաններ, ի՞նչ ունեք
շտ ապելու^
Ոչ, ես չէի կարող լռել։
— Տեսնում եմ, որ շատերը շտապում են, երևի կին
ոյիտոմս ունեն, ֆրանսիական նոր նկար է, կարճ կկա
պեմ։—Այս խոսքերից հետո Ստեփանյանը սառը նայեց
ինձ, ուզեցինչ-որ բան ասել, կուլ տվեց,— կարճ կկա
պեմ՝ ահա թեինչ եմ առաջարկում. Հասմիկին և Սերո
բին ետմահու հե ռացնել կոմերիտմիությունից, իսկ դ
պրոցի դիրեկտորին,ընկեր Բեգոյանին ներկայացնել
վաստակավոր ուսուցչիկոչման, եթե դեռ չունի այդ կոչ
ումը։
՜— Զե՞ռ ես առնում այսքան մարդուն,— խ ոլլ ասաց
Ստ ե փ ա ն յ ա ն ը ։
— Տրամաբանության բոլոր կանոններին համապա
տասխան՝ ամփոփում եմ ձեր քննարկումը,— ու նստ
եցիք
— Ես կ ա մ փ ո փ ե մ . . .
Խե՜ղճ, միամի՜տ գերեզմաններ, դուք ինչ-որ բա՞ն
էիքուզում ապացուցել աշխարհին։
Սենյակում մութ էր, միայն մագնիտոֆոնի կանաչ ա
չքնէր վառվում։ Չզզվեր համեմատություններից, կմտած
եր, թենման է կիկլոպի աչքի, խորհրդավոր՝ ինչպես
անհայտու թյունը։ Գրամեքենան գլխում հանդարտվել է
ր, իսկ մինչևհիմա գրված էջերը ջնջվում էին, կարծես
ինքնահոսով գըր-ված թղթերին անձրև էր գալիս, հ
անդարտ աշնանայինանձրև, որ մանուշակագույն թանա
քը փոքրիկ առվակներովխառնում էր իրար։ Ինչ-որ մե
կը թղթերի վրա կարծես լացէր եղել մանուշակագույն
արցունքներով։ Միացրեց ռադիոն,վերջին լուրեր էին հ
աղորդում, մագնիտոֆոնի պատարագըխառնվեց վերջին
լուրերին. «Սոլրր-սուրբ...» և «Ամասիայիշրջանի անա
սնապահները պատվով են կատարում...»։Փորձեց քն
ել, փորձեց ոչինչ չմտածել։ Մայրը եկավ աչքերիառաջ՝
նույն դիրքով, ինչ հիվանդանոցի բակում։ Մարդկանցթվ
ում է, թե լավ գիտեն իրենց հարազատներին։ Ծխեց։
Ինչ գիտի մոր մասին։ Մանկության դժվար օրերին,
 ՞մենակության հետ՝ պահում էր իրեն ու Վահրամին, ի
նքըհամարյա ոչինչ շէր հասկանում։ Հետո, երբ տարա
ն Վա հ֊րամին և հայրը մեռավ, նա մոր հետ մնաց
մենակ, մորսիրտը կարծես կծկվեց, քա
րացավ։ Քանի՞ անգամ է մայրըհամբուրել իրեն։ Լևոնը
դժվար թե հ ի շ ի է Իքա յ ր ը պ ա ր տ ա վ ո ր է ր ո ւ ժ ե ղ մ ն ա լ ,
իսկ ուժը փոխում է կնոջը, նրան դարձն
ումէ ուրիշ։ Հետո Վահրամը վերադարձավ, և մայրը ամ
բողջու թյամբ նվիրվեց որդուն, կարծես ուզում էր վե
րադարձնելնրանճ այն տարիներին չծախսած քնքշանքը
, երբ իրարիցհեռու էին։ Լևոնն արադ մտավ կյանք, կ
յանքը նրան երեստվեց, ինչպես ասում են։ Լավ էր սո
վորում, ոտանավորներէր գրում, արտասանում, անկեղծ
է ր ու բ ռ ն կ ո ւ ն , շ ա տ ը ն կ ե ր ն ե ր ունեցավ։ Շուտ հասուն
ացավ։ <րԴ դ ո ւ մ ն է հասունա
նում,— կասեր Կարոն,— մարդը ծ ե ր ա ն ո ւ մ է) )։ Ծ ե ր ա ց ա վ ...
Ով դիտե, ծերանալը ոչ կնճիռ է, ոչ արյան ճնշման փո
փո խ ություն, ոչ դիմում՝ կենսաթոշակի խնդրանքով...
Անջա տեց ռադիոն։ Ավելի լավ է քնել, հիմա
Աշոտը կզանգա հարի։ Փակեց աչքերը։ Ի՞նչ է կատարվո
ւմ Նվարդի հետ,արժե՞ր արդյո
ք, որ ինքը տաքացավ, ոլմ-ինչ հ ամոզեց։ Հե
տո ամեն ինչ խառնվեց իրար՝ ինչպես վերացական նկա
րում։ Երևի քնեց։ Քաղաքի ձայները համարյաչէին հաս
նում նրան, միայն մագնիտոֆոնն էր շարունակում իր պ
ա
տարագը։

Քնեց։
Հեռախո՞սն է
։Իհարկե։
— Աշո՞տ։
- Լևոն, շտապ ար
ի։Շտապ։

Վահրամը ծածկված էր սպիտակ սավանով, և Լևոնը հ

աս կացավ, որ ամեն ինչ վերջացել է։ Հիվանդասենյ
ակումպրոֆեսորն է, Աշոտը և երկու բուժքույր։ Պրոֆես
որը կանգ նած է գլխահակ, ձեռքերը խաշած կրծքին։ Լև
ոնը ետ տա րավ սավանը, նայեց եղբոր դեմքին։ Բերա
 Հիվանդանոցի բակում Հրանան էր, Կարոն, խմբագի
րը,՝՝Տաթևիկը։ Ե՞րբ իմացան, ե՞րբ հասցրին հավաքվե
լ։ Գի շերը նման էր թույնի, որ հարկավոր էր խմել մի
ն չ և վ ե ր ջ է Ե կ ա վ ն ա և Ռ ո լ բ ե ն ր ։ Ն ս տ ե ց ի ն ։ Լու ո ծ խ ե ց ի ն *
— Ե րբ եկար,— հարցրեց Տաթևիկին։
— Մի Ժամ առաջ, զանգահարեցի, հեռախոսը չպատա
ս խանեց1
Նորից բարձրացավ վերև։ Վահրամի մահճակալը դ
ա տարկ էր։
— Ներքև տարան,— ասաց բուժքույրը։
— Մորդ առավոտյան կհայտնենք,— ասաց Ռուբենը,
որգալիս էր կողքից։
— Հա, ի՞նչ կարիք կա հիմ
ա։իջան ներքև։
Վահրամին դեռ չէին տարել ներքնահարկ, միջանց
քումէր։ Պատգարակը հատակին էր դրված։ Միջանցքու
մ ոչ ոքԼկար՝ Լևոնը կռացավ, ետ տարավ սավանը, Վա
հրամը մերկէք ( այլևս մրսելու վախ չկա,— մտածեց Լև
ոնըի Ոտքերըէրևում էին սավանի տակից։ Լևոնը ձեռք
ը դրեց եղբոր ճա կատին։

— Տաք է , — հ ա ն կ ա ր ծ ա ս ա ց , — տ ա ք էէ
Ռ ո ւ ր ե ն ն էլ կ ռ ա ց ա վ , շոշափեց ճակատը։ Իրոք, մի
քիչտաք էր։ Լևոնը ձեռք տվեց ոտքերին, կրծքին։ Եկավ
բժիշկը։
— Միջանցքի օդից է,— ասաց,— և հետո՝ տարբեր
մարդիկ սառչում են տարբեր ժամանակամիջոցում։
Լևոնը ծածկեց եղբոր մարմինը։ Ծածկեց զգուշությա
մբ։,Ներսում հանգիստ ամայություն էր։ անապատի պե
ս հա ն֊գիստ։
•V– Գնանքք– ասաց Ռոլբենին*

Հենց շեմին Լևոնը հանգցրեց սիգարեթը, չգիտես ի

նչուհազաց և հրեց կաշեպատ դուռը, որի վրա, ապակե
տախտա կին, ոսկեգույն տառերով, ի ն չ ֊ո ր բան էր գ
րված/ Ներս մտավ։ Գրասեղաններից մեկի մոտ նստ
ոտած կանայքմիանգամից դեպի դուռը շրջվեցին։
Լևոնը տեսավ, որ
 գրասեղանին հաց կա, մածնի շշեր, թեյնիկ։ Ապակե ն
ույ նատիպ տախտակի վրա, նույն ոսկեգույն տ ա ռերով
գրա սեղանի վերևում էլ ինչ-որ բան էր գրված, այս ան
գամ եր կու բառ։ Լևոնը կարգաց։ Կարգաց և կարծես
նոր միայնգիտակցությանը հասավ, որ կանայք նախա՛ճ
աշում են եղբորգրասեղանի շուրջը նստած։ Ինչ-որ նյար
դ նվաց ներսում, ևնա շտապ ետ դառավ, ձեռքը մեկնեց
գռան բոն ակին, գրսումկսպասի։
— Ներս եկեք,— լսեց իր հետևից,— մենք հիմա կվեր–
ջացնենք։
— Ոչինչ, գոլք նախաճաշեք,— ասաց արդեն հանգի
ստ,սիրտը հանկարծ դարձավ հաշտված ու անտարբեր,—
՛Այս՜տեղ կսպասեմ,— դուռը ծածկեց, հետո շուռ եկ
ավ դեպիլուսամուտը, որ ավելի մոտիկ էր։
Լուսամուտից երևում էր բակը։ Մարդիկ էին գնում
-գա–լիս։*՜Ոակոլմ ցեխ էր։ Դարպասից աղմուկով ներս
մտավ միբեռնատար ավտոմեքենա և վարորդը, շտապ
իրեն ներքևգցելով, բռնեց անցնող մարդկանցից մեկի
թևը։ Լևոնը չէրլսում նրանց ձայները, հետո տեսավ, ո
ր նրանք թևանցուկարին իրար ու դուրս եկան բակից։
Կանայք շտապով հավաքում էին սեղանը։ Լուսամուտի
անդրադարձումի մեջ Լևոնը տեսավ, որ մեկը եռան
դովփայլեցնում է գրասեղանի հաստ ապակին։ Վա
հրամիմատնահետքերն են ջնջվում,— անասելի տխ
րությամբմտածեց, կուլ տվեց ծխախոտի ծուխը, չուզեց
հիշել ոչինչ։Հետո զգաց, որ մեկը կանգնած է կողքին,
շուռ եկավ։
— Ինչպե՞ս են, Հասմիկը, երեխաները, - կինը պարզա
պես ուզում էր զբաղեցնել նրան, Լևոնը հասկացավ,— վ
ա ղ ն ո ւ զ ո ւ մ ե ն ք դ ն ա լ ֊տ ե ս ն ե լ ։ ,
— Լավ են,— ասաց Լևոնը,— լավ են, ինչպես պ
իտիլինեն։

— Եթե ժամանակին ասեր, տանեիք հիվանդանոց։

— Հա, իհարկե, ինչ խոսք...
Վահրամի սեղանի հեռախոսը դնգաց։,
թնգաց երկար։ ^
Կանայք իրար նայեցին ու շարունակեցին՝ ով ինչ
ա–. ն ո ւ մ է ր ։
|
 Ոչ **ք ւվերցրեց (սոսափողը։ Խոսափողի վրա էլ
Վահ–> ր ա մ ի մատների հետքերն են, շնչառության հետք
երը* Խ ո ֊ ս ա փ ո ղ ն էլ կ ս ր բ ե ն , կ փ ա յ լ ե ց ն ե ն , ե ր և ի ն ա և կ մ
աքրեն սպիր–տով։ Այստեղից պիտի դեղատուն գնա, հ
ետո երևի եղբոր
տուն՝ հիմնարկի որոշ գործեր են մնացել տանը, կբ
երի,կտա սրանց և վերջ։ Վերջ։ Ինչի՞ն։ Մի անգամ, անցյ
ալ տա րի էր, Վահրամի հետ էր այստեղ եկել։ «Լա
վ հարեմունես»,— կատակեց, չորս հաշվապահոլհիներ
ին ցույց տ ա ֊լոՎ։ Եղբայրը ծիծաղեց, կանայք էլ ծիծ
աղեցին, նրանցից
ամենաջահելը քառասուն տարեկան էր։ Հիմա այդ «հարե
մը»նստած է նույն սենյակում, իսկ եղբայրը լկա, չ
ի լինիերբեք։ Վերջին տարում շատ քիչ էին հանդիպում
իրար, չէրստացվում։ Լևոնը մտածում էր, որ մեծ եղբ
այրը իր աջ-խարհն ունի, .ապրում է դրանով և երջա
նիկ է։ Երբ հան դիպում էին, չգիտեին ինչի մասին խ
ոսեն, միակ ընդհա–նոր նյութը ֆուտբոլն էր։ Հեռախոս
ը նորից զնգաց։ Լսափո-ղը վերցրին,

— Այո, այո,— հՒ^Ը խոսում էր զգույշ, համարյա

շը–շուկով,— Շահինյանի՞ն,— դա նաև Վահրամի ազգ
անուննէր,— դուք զանգահարեք, զանգահարեք մի շաբ
աթ հետո,,,գլխավոր հաշվապահը կլինի>
Մի պահ անհնարին դարձավ այդ սենյակում մնալը,
ու զեց դուրս փախչել, բա յց մնաց, հարկավոր է ամե
ն ինչայսօր վերջացնել, այլևս երբեք չի գա, երբեք։ Սե
ղանն ար դեն մաքուր էր, կանայք անշշուկ դուրս էին գ
նացել։ Նստեցաթոռին, որ մոտիկ էր։ Ո՞ւր են գնացել»
Երևի Հակոբյանինկանչելու։ Շինվարչության պետի սենյ
ակը երկրորդ հարկումէ։ Հակոբյանը մի անգամ եղբոր
տանը բաժակաճառ ասացուղիղ քառասուն րոպե։ Շուտ
է հարբում։ Մոտեցավ Վահ րամի գրասեղանին, գուն
ավոր մատիտները խնամքովսրված-շարված էին ապա
կու վրա, երևի հենց ինքն է սրել,նա հատուկ հաճույք
ով էր դա անում։ Ապակու տակ թղթերէին։ Չնայեց։
— Ընկեր Հակոբյանը հիմա կգա,— կինը մոտեցավ
Լևո– ն ի ն , — ինչպե՞ս եք, Հասմիկը, երեխաները։ Հակ
ո բ յ ա ն ի մ ո տ մ ա ր դ կ ա ր մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ։
,
— Երեխաները լավ են,— ասաց Լևոնը,— կսպասեմ։ ՚
 Հասմիկը եղբոր կինն է, արդեն մի շաբաթ է ծնողն
երիտանն է։ Երեխաներն էլ։ Եղբոր բնակարանը կարգի
բերել էհարկավոր, սառնարանը շի աշխատում, վարպ
ետ պիտիկանչել։ Գագիկին, եղբոր փոքր տղային, մ
անկապարտեզպետք է ընդունել տալ։ Դա երևի ամենա
դժվարն է, բայցհարկավոր է, Հասմիկն ասաց, որ ուզո
ւմ է աշխատել։ Ո ր֊տե՞ղ։
Ի վերջո Հակոբյանը եկավ։
— Ոարև, բարև,— նա մեկնեց ձեռքը,— ներիր, մո
տսմարդ կար։
Դեմքը հոգնած էր, կոպերի տակ կարծես մեղու
էր կ ծ ե լ ։ Ե ր և ի ե ր ե կ գ ի շ ե ր խ մ ե լ էր, խոսել երկար, որ ա
վելի էհարբեցնում։ նստեցին, Հակոբյանըճ սկզբում
Վահրամիաթոռին, հետո վեր կացավ,
ուրիշը վերցրեց։ Մի րոպե լուռէին, ինչպես ճանապարհ
դուրս գալուց առաջ։ Հետո Հակոբ յանը մոտ կանչեց կա
նանցից մեկին.
— Արամին կանչիր,— ասաց,— պլանային բաժնում է,
շ ո ւ տ *— Եինը, որ կլիներ հիսուն տարեկան, արադ դ
ուրս եկավ։ Հակոբյանը դառավ Լևոնին։— Մենք Արամ
ի հեսամեն բան նայեցինք, մաքուր էր, ամեն ինչ բռնո
ւմ էր, կ ո ֊
պեկ առ կոպեկ։ Շշմել էինք։ Դու դիտես, որ ես ինչքան
էի վ ս տ ա հ ո ւ մ , բ ա յ ց շշմել էինք։ Է*... Սեյֆն է մնում։ Ա
ս ա ց ի ա ն ձ ն ա կ ա ն բ ա ն ֊մ ա ն կլինի, մտածեցի, որ միասին
ն ա յ ե ն ք ք դ ր ա հ ա մ ա ր զ ա ն գ տ վ ի ։ Ա հ ա , Ա ր ա մ ն էլ ե կ ա վ ։
Արամբ ա կ ն ո ց ա վ ո ր է ր , ե ր և ի ե ր ե ս ո ւ ն ֊ե ր ե ս ո ւ ն ե ր կ ո ւ
տ ա ֊րեկան։ նա լուռ բարևեց, հետո ծոցագրպանից դե
ղին միբանալի հանեց, տվեց Հակոբյանին։
— Ինչո՞ւ ես ինձ տալիս, — ասաց Հակոբյանը,— Բա&
արա ինքդ։
Լևոնի ներսում դարձյալ նվաց նույն այն նյարդը։ ն
այեցէժանագին դագաղի գույնով ներկած մետաղե պ
ահարա֊նին։ Թվաց, թե դարչնագույն դռների հետևից հ
ի մ ա ի ն չ ֊ո ր գ ա ղ տ ն ի ք դ ո ւ ր ս կ գ ա , մ շ ո ւ շ , որ չի ցրվելու*
Դեղին բանալինչորս անգամ պտտվեց փականի մեջ։
— Ծխախոտ տուր,— ասաց Հակոբյանը, Լևոնը մեկնեց
տուփը,— է՜...
Մոտեցան։
 Սեյֆի հերսում քիչ բան կար։ Արամբ հանեց ամեն ի
նչլ՝դրեց սեղանին. հաշվապահական մի քանի մատյա
ն, հե*>ռախոսագիրք, թղթեր, մի գիրք, որի կազմին
ռւՒ^յ ձ Լհա (* գ ր ա ծ ։
•— Ա յ ս ծ ո ց ա տ ե տ ր ը վերցրու,— ասաց Հակոբյանը,—
հ ա ս ց ե ն ե ր ե ն , գ ի ր ք ն էլ ն ա յ ի ր , մ յ ո ւ ս թ ղ թ ե ր ն է լ . . .
էևոնը. ձեռքն առավ ծոցատետրը, թերթեց։ Հասցե
ներէին՝ հայերեն, ռուսերեն, հեռախոսի համարներ։ նա
խավեր ջին էջին մատիտով ինչ-որ բան էր գրված։ Կարդ
աց առաջինտողը.,.
— Ի՞նչ կա,— հարցրեց Հակոբյանը։
— Ոտանավոր է,— ծանոթ թվաց ոտանավորը, տողե
՞րնէին ծանոթ, թե՞ տխրությունը։ Ծոցատետրը գրպանը
դրեց,–*ի՞նչ գիրք է...
«— Վ ե ր ն ա գ ի ր չ կ ա , — ա ս ա ց Հ ա կ ո բ յ ա ն ը ։
Էևոն ը բ ա ց ե ց կ ա զ մ ը և հ ե ր ս ո ւ մ ն վ ա ց , ա յ ս ա ն գ ա մ ե ր
ևի| ճչաց նույն նյարդը, երկու անգամ իր ձեռքով էր թա
ղել այսգիրքը և հետո հանել հողի տակից։ Մի պահ հա
լվեց շուրջնամեն ինչ գրասեղանները, կանայք,
Հակոբյանը, Արամի
կլոր ակնոցը։ Վերհուշը կշռաքարերի նման կախվեց ո
տքե–րից՛ աչքերից՛ Բայց նա կարողացավ դիմանալ, Գի
րքը դրեցԼրագրի մեջ, ծածկեց բոլոր կողմերից ինչպ
ես վերքն են
փաթաթում, հետո սկսեց նայել թղթերը* Ահա, դարձ
յալոտանավոր. (ր,.. Ե վ վերհիշելու նույնիսկ ուժ չու
ն ե մ . . . X յ* Մ ի ՞ թ ե եղբայրն է գրել, երևի նախորդը ծոցա
տետրի ոտա նավորն է։ Հազիվ թե։ Էևոնը նայեց սեյֆի
որովայնին, որ կ ա ր ծ ե ս նոր էր բացվել վիրահատի դան
ակով և քիչ հետոկկարեն։ Սեյֆում ոչինչ չէր մնացել։
նորից սկսեց նայելթղթերը, նայել մեկիկ-մեկիկ։
,
, —- Ա մ ե ն ի ն չ կ ա ր գ ի ն է , — ա ս ա ց Հ ա կ ո բ յ ա ն ը , — դո լ ն ե
ղություն մի քաշիր, ամեն ինչ կարգին է։
* (/՝/ր թ ղ թ ի վ ր ա , մ ո ւ տ ք ի օ ր դ ե ր է ր կ ա ր ծ ե ս , ն ո ր ի ց ո տ ա
նա վոր։ Չկարդաց։

— Կարելի՞ է սա վերցնել։
— Ի ՞նչը,– Հակոբյանը ձեռքն առավ օրդերը, նայեց՝
միքիչ զարմացած,— պե՞տք է...
— Ոտանավոր կա մյուս էջին*
 Հ ա ***,՝— ա ս ա ց Հ ա կ ո բ յ ա ն ը , – ֊ ի ՞ ն չ ո տ ա ն ա վ ո ր #
— Չդիա եմ։ Գուցե ինքն է գրել«
— Շահինյա՞նը։
— Հա։
— Շահինյանը ոտանավո՞ր է գրել,— Հակոբյանը զ
ա ր ֊ մ ա ց ա ծ էր,–~– մ տ ք ո վ ս չ է ր ա ն ց ն ի ։
— Գրում էր>– հանկարծ խոսեց Ա րա մբ,– մի անգամ
խմած էր, արտասանեց, ասաց իր գրածն է, տխուր ոտ ա
նա ֊վոր էր։
— Վերցրու,— ասաց Հակոբյանը,— մյուս թղթերն էլ
նա յիր,— °լ*գերը մեկնեց Լևոնին, - ուրեմն, ոտանավոր
է գրել
Հ ի ն գ ֊վ ե ց թ ղ թ ի վրա էլ խզմզված տողեր կային, Լևո
Նը հ ա վ ա ք ե ց լ ր ա գ ր ի մ ե ջ ։ Ա ր ա մ բ հ ա շ վ ա պ ա հ ա կ ա ն մ ա տ յ
աններընորից գրեց պահարան, փակեց գուռը նույն գեղին
բանալիով։
— Արամբ կգա քեզ հետ,— ասաց Հակոբյանը,— Վա հ֊
րամենց պիտի գնաս, չէ՞, ինչպես պայմանավորվել են
ք։Արամբ կգա, գործերը կվերցնի։
Է և ո ն ը ն ա յ ե ց ա կ ն ո ց ա վ ո ր հ ա շ վ ա պ ա հ ի ն , ո ր լ ս ե լ էր ե ղ
բ ո ր տ խ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։ Ե ր և ի հ ե ն ց ն ա էլ գ լ խ ա վ ո ր կ դ ա ո ն ա , Վ
ահրամիփոխարեն։
— Ուրեմն, Շահինյանը ոտանավոր է գրել,— ինքն ի
րենմտմտում էր Հակոբյանը,— ո՞վ կմտածեր,— հետո
դ ա ռ ա վ Լ և ո ն ի ն , — ե ս կ ա ր գ ա գ ր ե լ ե մ , որ ն ր ա մ ե կ ա մ ս վ ա
աշխատա վարձը դուրս գրեն, տուն կուղարկեն, Հասմիկը
տանն է, չէ՞***
— Տանը կլինի,— ասաց Լևոնը ու, չգիտես ինչու, ն
այեցհեռախոսի կապույտ ապարատին։ Հեռախոսը թվաց ե
ղբոր միմասը, ձեռքը, ոտքը, ստվերը։ Մեկ–երկու շաբա
թ էլ կզան գահարեն, կհարցնեն նրան, հետո կսովորեն,
կհարցնեն Արա ֊մին։ Արամբ կգրի եղբոր սրած մատիտ
ներով, մակագրու թյուններ կանի, կհաշվի եղբոր հաշ
վիչներով, ակնոցը կգնիեղբոր սեղանի ապակուն։ Սենտ
իմենտալ է դառնում, հան կարծ զգաց, նայեց Արամին
, որն այգ պահին սեյֆի գ ե ղ ի ն բ ա ն ա լ ի ն մ ի ա ց ն ո ւ մ էր ի
ր բանալիների փնջին, և ուզեց ժըպ–տալ, օղը դժվարու
թ յ ա մ բ էր ենթարկվում, Արամբ մատն էլ ց ա վ ե ց ր ե ց , բ ա յ ց
համառում էր, կարծես դրանից մեծ, շատմեծ բան էր կ
ախված։
կսպասեր, թ սԱ& գե ամենքս էլ գնալու ենք,— Հասմի
կին կբարևես,— Հասմիկը Վահրամի կինն էր,— ամեն
օր ա ս ո ւ մ ե մ ժամանակ գ տ ն ե մ , գ ա մ ։ Մ ի ն չ և հ ի մ ա էլ շ ե մ
հավատում,
ո՞վ կսպասեր։
Լ և ո ն ը ն ա յ ե ց , հ ա ս կ ա ց ա վ , որ ն ա ոչ մի օր էլ ժաման
ա կ չ ի գ տ ն ի Հ ա ս մ ի կ ի ն տ ե ս ն ե լ ո ւ , որ ն ա լ ա վ մ ա ր դ է, չ
նայածերկար բաժակաճառ է ասում, և հիմա, հենց որ բ
ա ր ձ ր ա ն ա ի ր հ ա ր կ ը , կ մ ո ռ ա ն ա (ւ Վ ա հ ր ա մ ի ն , և Հասմիկի
ն, կդնգա հե ռախոսը կամ մեկնումեկը ներս կմտնի,
քարտուղարուհինթղթեր կբերի ստորագրելու։
Ե ղ բ ո ր « հ ա ր ե մ ը » ն ս տ ա ծ էր գ ր ա ս ե ղ ա ն ն ե ր ի ա ռ ա ջ , ո
րոնցվրա լուռ սպասում էին հաշվիչները։ Կանայք այդ պ
ահին դեռմտածում էին Վահրամի մասին, թեպետ Լևոնի
դուրս գալուցհետո անմիջապես կչխչխկան հաշվիչներ
ի հատիկները, ևկյանքը կշարունակվիճ ինչպես ամեն ի
նչ այս աշխարհում։Լևոնը նայեց նրանց, հետո ասաց Ա
րամին* .
— Գնանք։
Միջանցքում ցուրտ էր, հատակին թեփ էին լցրել, ին
չ պ ե ս բ ա ն վ ո ր ա կ ա ն հ ա ն ր ա կ ա ց ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ ։ Հ ա ր կ ա վ ո ր էր
երեխա ների համար ճամբարի ուղեգիր ճարել, Հասմիկն
ա ս ա ց ն ա և , որ ի ն ք ն էլ հ ո գ ն ա ծ է , կ ո ւ զ ե ն ա ր հ ա ն գ ս տ ա ն ա լ
* ** Լ և ո ն ը ն կ ա տ ե ց , որ մ ի ջ ա ն ց ք ի էլեկտրալամպը վառ
վում է, Վահրամըհավանորեն հանգցրած կլիներ դեռ
առավոտյան, նա տանելչէր կարողանում իզուր տեղը վա
ռ վ ո ղ է լ ե կ տ ր ա լ ա մ պ , կ ա ր ո ղ էր դ ր ա վ ն ա ս ի մ ա ս ի ն տ ա ս ը
ր ո պ ե խ ո ս ե լ ։ Ա յ ս թ ե փ ը ե ր և ի մ ի շ ա բ ա թ ա ռ ա ջ էլ կ ա ր , ե ր
և ի տ ա ս ը օր ա ռ ա ջ է լ ։ Ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ Վ ա հ ր ա մ ն էլ կ ա ր ։
— Դ ե ես գ ն ա մ , — ա ս ա ց Հ ա կ ո բ յ ա ն ը ։ — Ւ ՞ ն չ ա ս ե մ , զ ա
ն գահարիր, եթե բան-ման լինի։— Հետո մեկնեց ձեռքը
, որ լ ա յ ն էր Ու խոնավ,— անցիր մ ե կ ֊մ ե կ , եթե ժ
ամանակ
ունենաս։

— Տեսնենք։

— Չորրորդ համարն ուղիղ գնում է ընկեր Շահինյան

ենցտուն,— ասաց Արամբ։
— Կ ա ր ծ ե մ Լ և ո ն ը թ և ա տ ա կ ի ն շ ո շ ա փ ե ց գ ի ր ք ը , թ ղ թ ե ֊.
րը, հետո, չգիտես ինչու, հարցրեց,— երևի դուք կաշխ
ատեքնրա տեղը, չէ՞...
Արամը շփոթվեցւ Նրա ձեռքին բանալիների տրցակն էր,
որի մեջ ոսկուն էր տալիս սեյֆի դեղին բա նա լին, և Արամի
մատնեքն ա յդ պահին դեղինի վրա էին։ Երևի բնա զդա բա ր։
— Տեսնենք , — կմկմա ց տղան, ակնոցն ուղղելով , — Ներ-
սես Տիդրանիչը պիտի տրեստում խոսի, ուրիշ թեկնածու
էլ կա։
Ներսես Տիդրանիչը Հա կոբյա նն էր։
— Ինձ համար շատ դժվար կլինի,— շարունակեց ա
կ ն ո ֊ ց ա վ ո ր ը , — ը ն կ ե ր Հհա հ ի ն չ ա ն ի ց հ ե տ ո . . . Չ գ ի տ և մ ։
Էևոնը ոչինչ չասաց։ Նա հանկարծ մոռացավ Ար ա մ
ին,վերհուշի կշռաքարը նրան քաշեց ներքև, մինչև 194
0 թվա կանը, երբ եղբայրը վերադարձավ աքսորից։ Նրան
բանտար կել կին երեք տարի առաջ, ավարտական քննությ
ունների օրե րին, Լևոնն այդ ժամանակ ինը տարեկան էր։
Երբ Վահրամինտարան, գիշերով մայրը վառեց նրա բոլո
ր գ ր ք ե ր ը ։ Տ ե տ ր ա կ ն ե ր ն էլ վ ա ռ ե ց , ո ր տ ե ղ ն ր ա շ ա ր ա դ ր ո ւ
թյուններն էին, բանաս տեղծությունները։ Վառում էին ն
կո՛ւղում, որտեղ գինու կա րասներն են։ Կրակի մոտ նս
տած էին երեքով. հայրը, մայրը,էևոնը։ Էևոնը ոչինչ չէր
հասկանում, հունիս ամիսն էր, ցուրտշէր, ինչո՞ւ էին վա
ռում։ Եվ հետո՝ պատշգամբի տակ այնքանփայտ կար։ Հա
յրը նստած էր անկյունում, թախտի վ ր ա , ու լ ո ւ ռ ն ե ր ս է
ր քաշում լրագրի կտորի մեջ փաթաթված թու–թոլնի ծ
ուխը։ Մայրն էր գ ր ք ե ր ը գցում կրակի մեջ։ Գրքերկայ
ի ն , որ գույնզգույն նկարներով էին, էևոնն ավելի շա
տդրանց համար էր տխրում։ Մոր դեմքը հանգիստ էր թ
վում,միայն թե գիրքը կրակի մեջ գցելուց առաջ նա բա
ցում է ր , տ ա ռ ֊տ ա ռ կարգում վերնադիրը։ Հայրը մեկ-մեկ
վ ե ր էր կ ե ն ո ւ մ տ ե ղ ի ց , բ ա կ ե լ ն ո ւ մ , հ ե տ ո ն ե ր ս գ ա լ ի ս ։
— Մա ր ղ - մ ո լ ր ղ չ կ ա , — ա մ ե ն ա ն գ ա մ ա ս ո ւ մ էր ն ո ւ յ ն ը և
մի նոր ծխախոտ փաթաթում։
Մի անգամ երկուսով դուրս եկան, շունը հաչեց, թ ե՝ ինչ,
էևոնը չիմա ցա վ, գուռը իր վրա փակեցին։ Մի կես ժա մ չեկա ն։
Էևոնը սկզբում նայում էր կրակին, հետո վերցրեց գրքերից
մեկը, սկսեց թերթ ել։ Հետո մեկ ուրիշը վերցրեց։ Ոչինչ չէր
հասկանում։ Երբ լսեց ծնողների ոտնաձայնը, ձեռքին մի
—288—
գիրք կար։ Նկարներով էր, թեպետ գունավոր չէին նկարն
երը։Չգիտես ինչից վախեցավ և գիրքը շտապով ծոցը դրեց։
Մայրըոչինչ չնկատեցէ Իսկ առավոտյան նա գիրքը թաղ
եց իրենցպարտեզում, մեծ խնձորենու տակ։ Երեք տարի
անց եղբայրըվերադարձավ։ Հենց առաջին օրը Լևոնը նրա
ն խնձորենու մոտտարավ, փորեց հողը։ Գիրքը թաց էր,
կազմը փափկել էր,բայց նկարները երևում էին, տառե
րն էլ։ Վահրամը գիրքըձեռքն առավ, և թաց թղթերը, Լ
ևոնին թվաց, այրեցին եղբորմատնեքը։ Վախեցած լորս կ
ողմը նայեց, հետո գիրքը նորիցտեղը դնելով, սկսեց հող
ը վրա տալ։
— Ոչ մեկին բան չասես։ Հո չե՞ս ասել...
— Չեմ ասել,— նեղացավ Լևոնը,— հասկանում եմ։
— Ոչ մի բան էլ չես հասկանում,— կոպիտ ընդմիջեց
մեծեղբայրը,— բերանիցդ չթռցնես։
Ո՞ւմ պիտի ասեր։ Նրանց տուն, նույնիսկ եղբոր վե
րա դառնալուց հետո, շատ քիչ մարդ էր գալիս։ Մի անգա
մ կես֊գիշերին Վահրամի դպրոցական ընկերներից երկո
ւսը եկան։Պարտեզի պատի վրայով էին թռել, փոխանակ
դռնով մ անե լու։ Ինչո՞ւ, Լևոնը չէր հասկանում, տարօր
ի ն ա կ ե ն մ ե ծ ե ր ը ։ Ե կ ա ն , ն ս տ ե ց ի ն ն կ ո ւ ղ ո ւ մ ։
-
— Հով տեղ է,— ասաց մեկը։ Դրսոլմ հոկտեմբեր ամ
իսնէր,— ես տանն էլ պադվալում եմ քնում։
Ոչինչ չհարցրեցին, պատմեցին։
Վահրամը նստած էր հոր տեղը, թախտին։ Խուզած գլխ
ով,դեռևս ուռած, հին թղթի պես դեղին դեմքով, Վահրամ
ը շատտարիքով էր թվում իր ընկերներից։ Նա էլ չէր խոս
ում։ Նավ թի լամպի լույսի տակ կուչ էր եկել ու կարծե
ս մրսոլմ էր։, Մ ի ա յ ն հ ա ր ց ր ե ց ,
— Տվի՞ք քննությունները։— Նրան աքսորել էին դպր
ոցա կան քննությունների օրերին, ինքը չէր հասցրել։
— Տվ ինք,– ասաց երկրորդը,– ծխել սովորեցի՞ր.
..Վահրամը նայեց։
— Գ ն ա ց ե ք , — ա ս ա ց ն ա , — գ ն ա ց ե ք , տ ղ ե ր ք , ուշ է ։
Կարծես դրան էին սպասում։
— Մ ե ն ք է լ ի կ գ ա ն ք , — ա ս ա ց ի ն ։ Ու կ ո ր ա ն մ ո ւ թ ի մ ե ջ ։
,
Երկու անդամ էլ եկան, հետո սկսվեց պատերազմը։ Վ
րամին չտարան, հիվանդ էր։ Ավելի մռայլվեց, ավելի շա
տ էր ծ խ ո ւ մ ։
...Լևոնը սթափվեց։ Ինչո՞ւ հիշեց այս ամենը։ Թևի
տակեղբոր թղթերն էին։ Երկրորդ անդամ հողի տակից դ
իրքը հա նեց արդեն մենակ։ Գարուն էր, ձնհալի օրեր էի
ն՝ հողը փափ կել էր, ծառերը բողբոջել էին, ժաման
ակից շուտ։ Լևոնըքսաներկու տարեկ
ան էր ա ր դ ե ն , ս ո վ ո ր ո ւ մ էր հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ո ւ մ , դ ի տ ե ր ,
որ թ ա ղ վ ա ծ ը « Գ ի ր ք ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն 1) է ր , դ ի տ ե ր , թ ե աչն ժ
ամանակ ինչռլ էին այրում գրքերը։ Հայրը վաղուցարդե
ն չկար, իսկ Վահրամը, տասը տարի է, ինչ հաշվապահէ
ր, ապրում էր Ե ր և ա ն ո ւ մ , ե ր ե խ ա ն ե ր ո ւ ն ե ր ։ Գիրքը տար
ավնրան։ Վահրամը վերցրեց, մի պահ մատներով դիպավ
մղլածէջերին, հետո պահարանից հանեց օղու շիշը, ի ր
. բաժակըլցրեց, խմեց։ Խմեց առանց Լևոնին նայելու, հե
տո ն ո ր ի ց խ մ ե ց ։ Գ ր ք ի մ ա ս ի ն բ ա ն չ ա ս ա ց ոչ
այդ օրը, ոչ հետո, միայնվերցրեց սեղանի վրայից, պահե
ց դարակում։ Եվ ահա, տասըտարի անց՝ նույն դիրքը հա
ն ե ց ի ն ս ե յ ֆ ի ց ։ Լ և ո ն ը փ ո ր ձ ո ւ մ էր հ ա ս կ ա ն ա լ , իրար միաց
նել օղակները, չէր ստացվոլմ։ Այսբոլոր տարիներին,
ե ր ր փ ո ր ձ ո ւ մ էր ե ղ բ ո ր հ ե տ խ ո ս ե լ դ ր ք ե – ր ի ց , բ ա ն ա ս տ ե ղ
ծություններից, համարյա մ իշտ նույն պա տասխանն
էր ս տ ա ն ո ւ մ , « Թ ո ղ , ա յ Լ և ո ն , ե ս հ ա շ վ ա պ ա հ մ ա ր դ ե մ , դ ո ւ
ի ն ձ հ ե տ դ ե բ ե տ ի ց ֊կ ր ե դ ի տ ի ց խ ո ս ի ր , բ ա լ ա ն ս ի ց . բ ա ն ի ց ,
ես ի՞նչ դործ ունեմ բանաստեղծությունների հետ .,,»։
Թվում էր եղբայրը դիծ է քաշել անցած կյանքի վրա ու չ ի հ
իշում ոչինչ։ Հայց ահա դիրքը< ոտանավորները՝ հաշվապ
ա հական թղթերում։ Դեռ այն տարիներին, ե րբ Լևոնը
8— 10տարեկան էր, գիտեր, որ եղբայրը
ոտանավորներ էր դ ր ո ւ մ ։ Ա մ ե ն ա ն դ ա մ , ե ր բ տ ա ն ը հ յ ո ւ ր ե ր
էին լինում, Վ ա հ ր ա մ ը կ ա ն գ ն ո ւ մ էր ս ե ն յ ա
կ ի ա ն կ յ ո ւ ն ո ւ մ , ե տ էր տ ա լ ի ս ե ր կ ա ր մ ա զ ե ր ը , արտասան
ում։ Լևոնը հաճախ թաքուն նայում էր նրատետրերը, փ
որձում էր կարդալ, ոչինչ չէր հասկանում։
Աքսորից վերադառնալու երկրորդ-երրորդ օրն
էր, մորըհարցրեց, ՚
՜~
— Տ ե տ ր ա կ ն ե ՞ ր ս էլ վ ա ռ ե ց ի ք ։ ՝
— Հա, տղա ջան։
 Չ դրեց։
Եղբորն այլևս չտեսավ արտասանելիս կամ կարդա
լիս,նրա գրասեղանին հաշվապահական թղթեր էին միայ
ն և սո վորական մի հաշվիչ, որի մաշված հատիկները հ
նազանդ են թարկվում էին նրա գունատ մատներին։ Մի ա
նգամ՝ Լևոնն իրնոր լույս տեսած գիրքը տարավ եղբորը։
Ե ր կ ո ւ ա մ ի ս էր ա ն ց ե լ , հ ա ր ց ր ե ց ՝ « Կ ա ր դ ա ց ի ՞ ր » ։
— Գե իմ կարծիքը քեզ համար ինչ,— ասաց։— Չխմե նք...
Սկզբում վշտանում էր, հետո մտածեց, դե ինչ կա, տա
ս ն – հ ի ն գ ֊ք ս ա ն տ ա ր ի է ա ն ց ե ր հ ի մ ա ո ւ ր ի շ ա շ խ ա ր հ ո ւ ն ի
մարդը։ Եվ այլևս չվարձեց մոտենալ այգ նյութին, երևի
ա յ ն ք ա ն էլ բ ա ր ի բ ա ն չ է ՝ հ ի շ ե ց ն ե լ կ ո ր ց ր ա ծ ը ։
Եվ ահա...
— Եկավ,— լսեց նա։
Ար ա մ ի ձ ա յ ն ն է ր , ի ս կ ե կ ե լ էր տ ր ո լ ե յ բ ո ւ ս ը ։

— Տոմս վերցրեք,– ասաց բարալիկ մի աղջիկ, որի

աչ քին մարդկությունը երկի մի հավաքական անտոմս ու
ղևոր էր։
— Ւմր մշտական է,— ասաց Արամը։
Տրոլեյբուսը, չնայած իր մետաղյա մարմնին, կար
ծ ե ս գ ա լ ա ր վ ո ւ մ էր ա ս ֆ ա լ տ ի վ ր ա յ ո վ ։ Գ ա լ ա ր վ ո ւ մ էր դ
անդաղ,ալարկոտ։ Այն օրը, երբ գիրքը տարավ և օղի խմ
եցին. Վահ րամը հանկարծ տխրեց, սկսեց դժգոհել կնոջի
ց , ե րե խ ա ն ե ր ի ց , ն ո ւ յ ն ի ս կ մ ո ր ի ց , ա ս ա ց , որ ո չ ո ք ա շ խ ա ր
հ ո ւ մ չի հ ա ս կ ա ն ո ւ մ ի ր ե ն , ա ս ա ց շ ր ջ ս ո վ ե տ է դ ի մ ե լ , որ թ
ույլ տան բակում ջրի ծ ո ր ա կ դնի և հինգ ամիս է պատ
ասխան չկա, Իրեն Լ և ո ն ի ն է լ չ մ ո ռ ա ց ա վ ։ Ա ս ա ց , որ ս ի ր
տն անկանոն է ա շ խ ա տ ո ւ մ , հ ի շ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ը մ թ ա գ ն ո ւ մ է,
երբեմն իրեն հարկավոր տրամվայիփոխարեն ուրիշն է ն
ստում; Լևոնը մտածում էր, որ օղին է մեղավորը, շատ
խ մ ե ց , կ ա մ ե ր և ի գ ո ր ծ ե ր ը լ ա վ չ ե ն ։ Հ ե տ ւ մ ի ա ն գ ա մ էլ տ ե
սավ նրան, էժանագին մ ի ս ր ճ ա ր ա ն ո ւ մ ։ ն ս տ ա ծ է ր լ ո ր ս ֊հ
ինգ մ ա ր դ ո ւ հ ե տ , ի ր ե ն էլ կ ա ն չ ե ց , ծանոթացրեց, տնտե
սվարն էր , գանձապահը, վարորդը և երևի Արամր։Վ
ահրամը բաժակաճառ էր ասում, իսկ նրանք հարգալ
իդ լսում էին։ Սեղանի տակ, լինոլեումե հատակին՝ ջարդ
ված մի բաժակ էր, ծխախոտի մնացորդներ և չորս զույգ
ո տ ք ։ Վ ա հ ր ա մ ը խ ո ս ո ւ մ էր ը ն կ ե ր ո ւ թ յ ա ն մ ա ս ի ն , հ ա վ ա տ
ի , ա ռ ա ն ց որի
դժվար է ապրեր Լևոնր գիտեր, որ նա իր ասած ոչ մի խո
սքըվաղր չի հիշի, բայց աչդ օրը հասկացավ, որ եղբորը
դուր էգալիս սեղանակիցների երկյուղած լռությունը, ն
րանց զար մանքը՝ իր գործածած բառերով, որ չէին լսե
ր Հ ա ս կ ա ց ա վ ն ա և , որ Վ ա հ ր ա մ ը ա յ ս ս ե ղ ա ն ի մոտ իրե
ն ավելի լավ էզգում, քան տանը։ Երբ ճանապարհին
փորձեց խոսել նրահետ, եղբայրը կարճ կապեց. «Թող,
դու ինտելիգենտ մարդես, գիրք ես գրում, ի՞նչ պիտի հ
ասկանաս մեզ»։ Ասաց միտեսակ չարությամբ, օտար
հայացքով չափելով Լևոնինոտից գլուխ,,,
Հանեց եղբոր ծոցատետրը։ Կարդաց անուններ, հ
ա ս ց ե ն ե ր , հ ե ռ ա խ ո ս ի հ ա մ ա ր ն ե ր , ոչ մ ե կ ը ծ ա ն ո թ չէր ի
ր ե ն ։ ՓընտՎ ր ե ց « Լ » տ ա ռ ը , ի ր ա ն ո ւ ն ը կ ա մ հ ե ռ ա խ ո ս ը
չ կ ա ր ։ Ահա և ա յ ն ո տ ա ն ա վ ո ր ը , ն ա խ ա վ ե ր ջ ի ն էջի վ ր ա ,
մատիտով խզբզված,
« 2 յ ու ն ե լ է ա շ խ ա ր հ ը , ձ յ ո լ ն ե լ են մ ա զ ե ր ս . , . » ։
— Հասնում ենք,— լսեց Արամի ձայնը,— առաջ գնա
նք,որ իջնենք։
— Երևի շ տ ա պ ո ւ մ է ր ։ Էևոնը ն ա յ ե ց ն ր ա ն հ ա մ ա ր յ ա ա
տե– \ լոլթյամր։
Իջան։
Ցեխոտ փողոցով Լեոնը գնում էր դանդաղ, մոլոր
վածքայլերով։ Ուզում էր, որ երկարի ճամփան, բա յց ճ
ամփանզսպանակ չի, որ ձգես։ Եղբոր թաղումից հետո ա
ռաջին ա ն֊գամ պիտի բացեր նրա դուռը, մատների մեջ ա
րդեն շոշափումէր բանալիները, որ հարսը տվեց։
ճանապարհը վերջացավ։
— Սպասիր այստեղ,— ասաց Արամին,— ես ձ ա յ ն կ տ ա
մ։
Բացեց դուռը, ներս մտավ, չմոռացավ մաքրել կոշիկն
երը։Շեմին հողաթափ։եր կային, մի զույգ կրկնակոշիկ։
Ե ղ բ ա յ ր ը մ ի շ տ ձ մ ե ռ ն ե ր ը կ ր կ ն ա կ ո շ ի կ էր հ ա գ ն ո ւ մ ։ Անկյ
ո ւ ն ո ւ մ կ ա խ վ ա ծ էր վ ե ր ա ր կ ո ւ ն ։ Մ ե կ ֊ե ր կ ո լ ա մ ի ս հ ե տ ո հ ա
վանորեն կտա նեն որևէ կոմիսիոն խանութ, կորոշեն գին
ը , կ կ ա խ ե ն ց ո ւ ց ա փ ե ղ կ ո ւ մ ։ Դ ե , որ մ ն ա ց , ո ՞ վ պ ի տ ի հ ա գ ն
ի, թեպետ նոր է, այսգարնանը կարել տվեց։ Եղբոր մեծ տ
ղան չի հագնի, նա քսանտարեկան է, մոդայիկ շորեր է սի
րում։ Դե պարզ է, կոմիսիոնկտանեն, բայց գոնե ծայրամ
ասային խանութ լինի։ Հիմար,անօգուտ մտքեր, ենթադր
 ինչ... Լևոնը հանկարծ մտածեց, որ կ ո մ ի ս ի ո ն խանութն
ե ր ի զ գ ե ս տ ն ե ր ի մ ե ծ մ ասէւ ե ր կ ի մ ե ռ ա ծ ն ե ր ի է պ ա տ կ ա ն ե լ ,
ն ս տ ե ց բ ա զ մ ո ց ի ն , փ ա կ ե ց ա լ ք ե ր ը ու հ ա ս կ ա ց ա վ , որ մ ա ր դ
ի կ ծ ե ր ա » ն ո ւ մ ե ն ա յ դ պ ե ս ։ Ո ր ք ա ՛ ՛ ն ա ն ց ա վ . . .
-֊
— Ար ա մ , — ձ ա յ ն տ վ ե ց , — ն ե ր ս ա ր ի ։
— Ցուրտ է,— ասաց Արամը,— լույսը վառե՞մ...
— Լո՞ւյսը, վառիր։

Կ ա ր ծ ե ս ք ն ն ի չ լ ի ն ե ր , որ խ ո ւ զ ա ր կ ո ւ մ էր հ ա ն ց ա գ ո ր ծ
իտունը։ Պահարանի դարակներից հանեց թղթապա
նակներ,
•մատյաններ, առանձին թղթեր, հին լրագրեր, լուսանկա
րներլԼցրեց սեղանին ։
— Սրանք են,— ասաց Արամը թղթապանակներից երկոլ–
սը վերցնելով,— սրանք են։
— Սպասիր,— Լևոնը հանգիստ նրա ձեռքից առավ թղ
թա պանակները, բացեց, սկսեց թերթել։ Խնամքով իրար
կարածհաշվապահական փաստաթղթերի, փոխանցման
ձևերի,
՚մ ո լ տ ք ի - ե լ ք ի օ ր դ ե ր ն ե ր ի վ ր ա Վահրամի ձեռագիրն է, բ
ոլորտառերը գրած մանրամասն, մազագծերով, հատ-հա
տ , ի ն չ պ ե ս մ ա յ ր ը կ ա ս ե ր ՝ բ ր ի ն ձ ֊բ ր ի ն ձ ։
, — Սրանք են,— նորից ասաց Արամը։
— Հասկացա,— չոր, արդեն թունավոր շեշտով, ասաց
Լ և ո ն ը , — շ տ ա պ ո ւ մ ե ք , գ ն ա ց ե ք , ա ռ ա վ ո տ շ ո ւ տ ես կ ո ւ ղ ա ր
կ ե մ ։,
— Չէ, ինչ եք ասում,— կմկմաց Արամը,— կսպասեմ,
՛ուզո՞ւմ եք թերթ կարդամ։
՚— Շ ա տ ե մ ո ւ զ ո ւ մ ։
Գործի մեջ կարած փոխանցման մի ձևի հակառակ երեսին
՚ Լևոնը կարդաց. «Շատ ծանր ապրեցի ես անցած կյանքս
, ևմնացածը թեթև անցնելու ոչ մի հույս չունեմ։ Եթե մ
արդիկապրում են ինչպես ե ս Զ գ ո ւ շ ո ւ թ յ ա մ բ հանեց
թուղթը,
՛դրեց մի կողմ։ Հետո սկսեց թերթել ասես տենդի մեջ. բոլոր
՛թղթերը, որոնց վրա ոտանավորներ էին, առանձնացրեց։
Հե տո նայեց մնացած թղթերը։ Դարձյալ ոտանավորներ,
ինչ-որկիսատ մտքեր։ Նայեց տարեթվերը. 1942, 47, 49, 5
^Լռությունն եմ ես մտերիմ ընտրել, թեկուզև մարդկանց
ն ե ր կ ա յ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ » ։ ((Եվ ա յ ս պ ե ս , կ յ ա ՛ ն ք ը ինձ դատա
պարտեց կենդանի մահվան»։ «Կանգնել եմ ես հիմա, հիսո
ւն տարվասսեմին՝ հոգնած, ճզմված՝ որպես ֆիլտրից ա
նցած խաղողիողկույզ։ Ազատվելու էլ ոչինչ չունեմ, ոչ հ
ույսէ ոչ նպատակ,բոլորը նվաճել եմ կամ մոռացել առ
միշտ»։ Սա՞ ինչ էպարտքերի ցուցակ։ Իսկ սա՞, դիմում
ի պատճեն, գրված նույն
գեղեցիկ ձեռագրով։ Հետո նորից ոտանավորներ։
Էևոնր կարդում էր, և այգ միամիտ, զարմանալի տող
երըլույս էին տալիս նրա ներսում, ինչպես ժամացույցի
ֆոսֆորեթվերը՝ խավարի մեջ։ Ուրեմն, այս բոլոր տարի
ներին եղբորմեջ ծխացել է անցյալը, հաշվապահի ուղ
եղի մ ի բ ջ ի ջ ո ւ մ ւա պ ր ե լ է սպանված բանաստեղծը։ Եղբ
որը տեսավ պարզ,կենդանի, հանկարծ հիշեց այն օրը,
երբ իրենց գյուղի ձորըգնդսյին։ Առավոտյան նա պիտի
քաղաք մեկներ, հաշվապա
հական դասընթացում սովորելու, և հանկարծ*
— Գնանք ձորը։
Լևոնը զարմացավ, հոկտեմբերին ի՞նչ ձո
ր***Գնացին։
Գնացին երկար ճանապարհով, եղբայրն ուզեց։ Զոր իջ
ան,Աքլորաքարի մոտ, որտեղ տարիներ առաջ Վահրամը
փոքր եղբորը լողալ էր սովորեցնում։ Լևոնը իսկույն քար
եր հավա քեց ու սկսեց նետել ջրերի մեջ։ Զորը սսկված է
ր , ջ ր ե ր ի ճ ո ղ – փ յ ո ւ ն ը թ ո ւ յ լ էր ու մ ր ս ա ծ , Լ և ո ն ը շ ո ւ տ ձ ա ն
ձրացավ։ Եվ հան կարծ*** Լևոնը տեսավ, որ ե ղ բ ա յ ր ը լ ա
ց է լինում, փռվել է գետնին ու լ ա ց է լ ի ն ո ւ մ , ո ւ ս ե ր ը ց ն
ցվում են, չորացած խո
տերը խառնվել են մազերին, մատնել։ը ճանկռոտում են
աշ նան գետինը։ <
- Վահրա՜մ։
Ի՞նչ աներ։ նա ընդամենը տասներկու տարեկան էր,
նադեռ չգիուեր այն բառերը, որ այդպիսի րոպեների համ
ար են,միայն նայում էր զարմացած, մատների մեջ ճզմ
ելով քարիվերջին կտորը, որ ջրերի մեջ պիտի նետեր*
Հետո Վահրամը վեր կացավ, սրբեց աչքերը, ծոցագրպա
նից հանեց մի բարակ աշակերտական տետր։ Թերթեց* ո
տա նավորներ էին, եղբոր ձեռագիրն էր։
Որտեղի՞ց։
 — Մնացել էր հացի տաշտակի մեջ։
Թերթեց, կարդաց մինչև վերջ, հետո շատ արագ պա
տա ռոտեց, թղթե գունդ ս ա ր ք ե ց ու ն ե տ ե ց Աքլորաքարի
տակ։Լևոնր ապշած նայում էր, բայց եղբոր դեմքը հանգի
ստ էր, միքիչ չար, աչքերը ասես կլոր ապակիներ էին։
— Վահրամ, ինչո՞ւ։
— Չես հասկանա, Լևոն, հետո։
Չհասկացավ, հետո էլ չ հ ա ս կ ա ց ա վ , ո ր ո վ հ ե տ և նույն
ի ս կ ե ր կ ո ւ շ ա բ ա թ ա ռ ա ջ էլ մ տ ա ծ ո ւ մ է ր , թ ե ա մ ե ն ի ն չ վ ե ր
ջացավԱքլորաքարի մոտ, այն պահին, երբ Քասախի ջրեր
ը խլեցին–տարան իրենց որգոլ վիրավոր թղթերը։ Ուրեմն,
չէր վերջացել,ոչինչ չէր վերջացել, միայն թե բանաստեղծ
ը այդ օրից սկսած
։յ ա ռ ե լ է ր լ ո ւ ս ն ո տ , որ դուրս էր գալիս, երբ աշխարհը
քնածէր, քնած էին մարդիկ, արևը, խոտերը։ Լևոնր բախտ
ավոր էրհամարում եղբորը, նրա նմաններին, որ վերադա
րձան։ Բախ տավոր էր համարում և միայն հիմա, կարդալո
վ այս զարմա նալի թղթերը, այս կիսատ, միամիտ տողե
րը, որ թաքնվել–մնացել էին հաշվապահական ձևերի մ
ացառներում, ս կ ս ո ւ մ էր հ ա ս կ ա ն ա լ ։ Հ ա ս կ ա ն ա լ ոչ միայ
ն եղբորը, այլև բոլորնրանց, որ եղբոր պես՝ հրաշք
ով վերադարձան։ Հատկապեսնրանց, որ եղբոր տարիքի
ն էին և վերադարձան, կենդանիմնացին, տուն, երեխան
եր ունեցան, լուսանկարվեցին ծիծա ղելով, բաժակաճառ
ասացին խնջույքներում, հանգստյանտներ գնացին։ Բա
յց հարցրե՞ց մեկնումեկը այդ տղաներին՝բախտավո՞ր են
արդյոք...
Լևոնր մոռացել էր Արամին, շատ բան էր մոռացել։ Ն
եր֊սոլմ փլվում էր ինչ-որ բան, որովհետև ո ՞ ւ մ էր պե
տք այսուշացած հայտնագործությունը, երբ իր կողքին
ապրեց-վեր–ջացավ եղբայրը...
Չուզեց այլևս կարդար
Սորլ տ է , աշխարհում ոչ մեկից և ոչ մի բանի հետք
չի մնում, ոչ ավազի վրա, ոչ ուրիշների հիշողության
մեջ, ոչժամանակի ծալքերում։ Մարդուն մնում են միա
յն ապրածտարիները։ Ուրիշ ոչինչ։ Ուրեմն Վահրամից
ոչինչ չի մնում,չի մնա։ Ծանր էր։ նորից վառեց ծխախոտ
ը։
— Արամ։
 — Ի՞նչ ոտանավոր էր, որ Վահրամը կարդաց։
— Չեմ հիշում, տխուր ոտանավոր էր։
— Դու ֆ ո ւ տ բ ո լ գ ն ո ՞ ւ մ ե ս ։
— Մ եկ-մեկ տանում էր ընկեր Շա հինյա նը։
Հիշեց եղբոր վերջին գիշերը։
— Կապրե՞մ , — հարցրեց։
— Իհարկե, ի՞նչ ես ասում։
Վահրամը նա յեց խեղճ ու երեխավարի, ասես իրենից ՝
Լևոնից էր կախված ամեն ինչ, ասես Լևոնը Աստված էր։ Ոչ,
նա ա յդ պահին երևի չէր մտածում իր չապրած տարիների
մասին, ոչինչ չէր մտածում, նրա ներսոլմ երևի մի հոգնած,
շատ հոգնած ամա յություն էր, ինչպես երբ մարդ նա յ ում է իր
հրդեհված-մոխրացած տանը։
— Ես գ ն ա մ , — ա ս ա ց Ա ր ա մ ը , — ն ր ա թ և ի տ ա կ թղթ
ա պանակներն էին,— եթե դրանց մեջ փաստաթղթեր լին
ե ն , ես հ 1 ա ա կ գ ա մ , կ վ ե ր ց ն ե մ . . .
Լ ևո ն ը ն ա յ ե ց ։ Ո ՞ վ է ա յ ս մ ա ր դ ը > ի ՞ ն չ կ ա պ ո ւ ն ի ի ր ե ղ
բոր,նրա թղթերի, նրա տան լույսի հետ, որ քիչ առաջ վ
առեց։
— Գիտե՞ք,— ասաց Արամը,— երեխային դպրոցից պի
տի տուն տանեմ, յոթին է վերջանում։ Այնպես որ... Անգ
լիա կան դպրոց է դնում։

— Ո՞վ։
— Տղաս, Անդրանիկը։
— Հա,— Լևոնը նոր միայն անդրադարձավ իր տված հ
ար ցին,— գնա, իհարկե, ես զանդ կտամ, եթե հարկ լինի
։ Ցտե սություն։
— Ցտեսություն , — ասաց Արամը , — ես շատ եմ պարտա
կան նրան, կյանքով եմ պարտական։
— Ո՞ւմ։
— Ընկեր Շահինյանին։
— Հա, — Լևոնը մանրամասն տեսավ իր դիմաց կանգ
նած մար դուն, որ թևի տակ տանտւմ էր եղբոր չապրած կ յա ն
քի ձեռագրերը ։ — Ո՞ր դասարանում է տղադ։
— Երկրորդ։
— Լավ է։

-291 —
 Ին չ – ո ր կիսատ զեկուցագրի է ջ ,թ ե ՞ * * * էևոևը կարգաց*՝
<7Մ ո ւ տ ք ի օրդերով պահված ապառիկ գումարը վերա
բե- րում է կենտրոնական ունիվերմագին*,*», իսկ հաջո
րդ տո^ղի վրա՝ և ժամանակը փոխում է ինձ մսե մ
ոխրամա նի»։ Նույն թղթի վրա, իրար հաջորդող տողեր
ում, այսին–
քըն, այդ մտքերը ծագել են իրարից հետո, կողք~կող
քի%ապառիկ գումար և՝ <րժ ա մ ա ն ա կ ը փոխում է մսէ մ
ոխրա մանի»։ Մարդ կարող է խելագարվել։ Ժամանակը
մարդու
սրտի, ուղեղի, հույսերի մեջ թափ է տալիս իր մո
խիրըէԿամաց-կամաց։ Կամ արագ։
Այլևս չնայեց մնացած թղթերը, ամեն ինչհավաքեց,
190^9 մի թղթապանակի մեջ, վրան մեծ֊մեծ տառերով
գ ը ֊րեց* Վահրամի թղթերը։
Կկարդա։
Երևի ամբողջ կյանքում կկարդա, և այս թղթապանա
կնայսուհետև նրան կխանգարի ապրել, կխանգարի մ
տածել,թե ինքը ճանաչում ոլ հասկանում է մարդկանց։

Երեկոյան զանգահարեց հարսին։

- Վահրամենց հիմնարկում եղա, հետո՝ ձեր տանը։
- Ւ՞նշ կար։
- Սեյֆը նայեցինք։
- Ւ*նչ կար։
- ի ն չ պ ի տ ի ։ Ա մ ե ն ի ն չ կ ա ր գ ի ն է ր ։ Տ ն ի ց էլ Ա ր ա մ բ
տա րավ հիմնարկի թղթերը։
- Ար ա մ ն ո վ է ։
- Վահրամի տեղը պիտի աշխատի։
- Ասա, լսում եմ։
- Վահրամի թղթևրի մեջ ոտանավորներ կային։
- Ո ՞ վ էր գ ր ե լ ։
- Ինքը։ Տխուր ոտանավորներ էին։
- Հա,–. Չեմ կարդացել։ Ասենք հա, նա գիշերն
երըմիշտ ուշ էր քնում, վառում էր լուսամփոփը ու գր
ում է ր ։ Չ գ ի տ ե մ ի ն չ էր գ ր ո ւ մ ։
Էևոնը հանդարտ ցած դրեց խոսափողը։
՚Ո ի չ ա ն ց ի ն ք ը ՝ հ ա ր ս ը զ ա ն գ ա հ ա ր ե ց ։
- Ի՞նչ եղավ, ինչո՞ւ անջատվեց.,.

֊ 292–
 ր— Չ գ ի տ ե մ ասաց Լևոնը,— ես ի՞նչ իմանամ,— և
հ ի ֊շեց զարմանալի տողը մսե մոխրամա
նի մասին,— ինքն
իրեն եղավ, հիմա ո՞ր հեռախոսն է կարգին աշխատում։
- ճիշտ է,— հարսը երևի ոչինչ չհիշեց,– առավոտյ
անընկերուհիս էր զանգահարում, էլի անջատվեց, իսկ ն
ա տաք–սաֆոնից էր խ ո ս ո ւ մ , — հարսը ի՞նչ պիտի հիշե
ր,— Լևոնլ.,
՝ — Բարի գիշեր։

Բարդին, որ երևում էր ռեստորանի ապակե պատի

մի ջից, ավելի բարձր էր, քա՛ն Արագածը։ Բարդին ՚Բ
ասախի մյուս ափին էր, Արագածը՝ հեռվում, բարդին ա
վելի բարձրէր։ Լևոնը նայում էր Արա գածից բարձր թվ
ացող բ ա ր դ ո ւ ն , թ մ ր ե լ էր մ ի ք ի չ ։ թմրեցրել էին կոնյակը
, սիգարեթի ծուխըև միայն սուրճի բաժակներն էին հ
ուսահատորեն փորձում
*՝ արթուն պահել նրա միտքը։ Վերջին օրերի անասելի
լա ֊բումից հետո առաջին անգամ էր նա թմրած, ասես
մ ե ր կ ն ս տ ե լ էր ա ր և ի տակճ դատարկված ոլ ամայի։ Պ*յուղ
եկավ առավոտյան, իջավ ձոր, երկար նայեց Աքլորաքա
րի ծ ա յ֊ռերին, երկար նայեց ալիքներին՝ ինչպես այն
ժամանակ։
Ալիքները նույնը չէին, այն ալիքները, որ տարան Վահրամի
թղթերը, ով գիտե որ ծով կամ օվկիան ոս են հասել ու
ետչեն գա, իսկ քարերի հա՝մարճ ապրած կամ չապրած տ
արիներչկան։ Չորում ոչ ոք չէր երևում, իսկ գետի աղմո
ւկը ա մենա ֊լավ լռությունն էր։ (0 , եթե մարդիկ սովոր
եին լռել։ ՀիշեցԿարոյին, « Խոսել մարդիկ սովորում են
մ ե կ ֊ե ր կ ո ւ տարում,
իսկ մնացած տարիներին փորձում են լռել սովորել. կարգին
մարդկանց չի հաջողվում* *՝»)։ Երեկ, երբ վերա
դարձավՎահրամենց տնից, զանգահարեց Նվարգը։ Սովոր
ական հա րց֊ուփորձ և հանկարծ* «Խնդրում եմ ինձ հասկա
նաս, ես իբրև***դու հասկանո՞ւմ ես, ես չէի կարող... Թե
պ ե տ ի բ ր և մ ա ր դ * * * » ։ Լ և ո ն ն էլ ի ն չ ֊ո ր բան ասաց։ «Մի նե
ղանա, խնդրում եմ, ես ի բ ր և մ ա ր դ լ ր ի վ հ ա մ ա ձ ա յ ն եմ
քեզ հետ, բա յց***»։ նողկա-լի էր։ Մատուցողը ևս մ ի բ
կաղմկենք կխմեն, կհայհոյեն, հետո կհամբուր
են իրարէԿամ հակառ
ակը՝ սկզբում կհամբուրեն, հետո կհայհոյեն։Հիմա ոչ
ոք չկա։ Օ րե ր առաջ սիրում էր սրամտել, « Սառ-հարա
նի նման մարդն էլ, համապատասխան լարումից հետո,պ
իտի անջատվի ավտոմատ կերպով, հետո ավտոմատ մի
ա–
ն ա , * . » ։ Ս ր ա մ տ ո ւ մ է ր , չ գ ի տ ե ր , որ մ ի օր պ ի տ ի ճ ի գ ա ն ի
ան ջատվելու և դա չ սքի տ ի ստացվի։ Խոսքով հեշտ է, խ
ոսքով ամեն ինչ հեշտ է ։ Ե՞ն՝շ էր ո ւ զ ո ւ մ Ն վ ա ր դ ը , ի ն ք ը
կ ա ր ի ք Լո ւ ~ ն ե ր ն ր ա բացատրությանը, ինքը այդ օրը ո
չ մի բանի կա–րիք չուներ։ Լևոնը հանկարծ ժպտաց, հի
շելով Պապիկյանին,
«Տիկուշը շատ նեղացավ, Փառնակի հետ լավ կրվեցի
է^նկարի համար, ո՞ւմ էր ձեռ առնում։ Տիկուշն ասաց, որ
մյուօանգամ հարսի հետ գաս մեր գյուղ,,,»։ Ամեն մոտիկ
մարդու
մահով մեռնում է նաև մեր մի մասը։ Բայց ամեն մոտ
իկմարդու մահ մեզ նաև պա
րտավորեցնում է ապրել նրա.չապրած տարիները, խմ
ել այն գ ի ն ի ն , որ ն ա չ հ ա ս ց ր ե ց խ ը ~ մ ե լ , երևի նաև սիր
ել, ում նա չկարողացավ... Տ ա ր օ ր ի ն ա կ ու համառ մտքե
րը երբեմն զարթնում էին Լևոնի մեջ և նափորձում էր
այդ ձայները խլացնել կոնյակով, ծխի պատառ ներով, քմ
ծիծաղով։

— Է ժ կ րն յ ակ թեր*
Մատուցողը հաշտված նայեց Լևոնին։
— Շատ չեղա՞վ,,,
— Բեր,— կարողացավ ճզմել դառը խոսք ասելու ց
ան կությունը, ուրիշ դեպքում կպայթեր, բառերը դուրս
կթռչեին ի ն չ պ ե ս խ ց ա ն ը ՝ շ ա մ պ ա յ ն ի շ շ ե ր ի ց , ա յ ս օ ր լ ռ ե ց ։
Բարդին բարձր էր Արագածից, այս միտքը մի ան
դամէլ կրկնվեց էևոնի ներսում, և նա զարմանքով մտած
ե ց վ ե ր ^ ջ ի ն տ ա ս ը ֊տ ա ս ն հ ի ն գ օ ր ե ր ի մ ա ս ի ն ։ Հ ե տ ո ն ր ա
ներսոլմ ըԱ կըսվեց անձայն մի երկխոսություն։ Այդպե
ս լինում էր^ լ^վոնը ժամերով մնում էր մենակ, սեղա
նի մյուս ^այրին *պատկերացնելով ինքն իրեն։ Դա լին
ո ւ մ էր հ ո գ ե կ ա ն
պահերին, իսկ հոգին նույնքան նյութական է, որքան
՛մենակ մնալու ինքն իր հետ, ինքն իր դեմ, ճեղքվելու՝ ին
չպեսատոմի միջուկը։ Լռություն ձայնագրող մագնիտո
ֆոնը, եթեգա լիներ, երևի այգ պահին հանդարտ կձայ
նագրեր տ արօ֊րինակ մի դրույք՝ Լևոնի և Լևոնի միջև.–.
— Հոգնա ծ եմ։
— Հետո ինչ։ Ապրում ես, խմում, կյանքը շարունակ
վումէ։ Առավոտյան անեկդոտ էիր լսում, մտքումդ ծիծա
ղում էիր։Կապրես։
— Չեմ ասում, թե չեմ ապրի։ Կապրեմ, բայց շատ կա
րևոր մի բան փոխվեց այս մի քանի օրում։
— Ուզում ես ասել հասունացա՞ր։
— Գդումն է հասունանում, մարդը ծերանում է։
— Ախ, ծերացա՞ր։ քեզ է թվում միայն։ Կանցնի
միքանի օր, կտեսնես ամեն ինչ նույնն է։
— Ն ո ւ յ ն ը ։ Ես գ ր ք ե ր ի պ ա հ ա ր ա ն չ ե մ , ո ր հ ա ն գ ի ս տ կու լ
տամ, տեղավորեմ ամեն ինչ։ Մարդ եմ։
— Գիտեմ։ Ւսկ չե՞ս մտածում, որ ավելի լավ կլին
եր՝այդ հույզերիդ կեսը ծախսեիր այն ժամանակ, երբ Վ
ահրամըկենդանի էր։
— Փորձել եմ։
֊ ֊ Գիտեմ։ Կասես, որ նա էր մեղավոր, որ նա մո
տիկչէր թողնում իրեն, ձևանում էր, թաքնվում։ Հետո ի
նչ, հա ֊զար անգամ փորձեիր, թող քեզ վիրավորեր, չ
հասկանար,բայց փորձեիրյ Կամ՝ հիմա վերջ տուր։ Մ
արդկանց պիտիսիրել կենդանի ժամանակ, նրանց կենդ
անի ժամանակ պի տի զգույշ լինել։ Երբեք չես կարող
ասել այն մարդուն, որինայսօր տեսար, կհանդիպե՞ս ն
որից։ Զգույշ պիտի լ ի ն ե լ , թ ե չ է ՝ ո ՞ ւ մ են պ ե տ ք ծ ա ղ ի կ ն
ե ր ն ու ա ր ց ո ւ ն ք ն ե ր ը ։
— Ես լ ա ց չ ե մ ե ղ ե լ ։
— Գ ի տ ե մ , կ ա ր ծ ո ւ մ ես լ ա ՞ վ է ր ՝ բ ո լ ո ր ը ն կ ա տ ե ց ի ն , ն ո
ւյն իսկ փսփսացին, տեսեք, եղբայրը մեռել է, վեջը չի,
նույնիսկ
սափրվել է։
— Ինձ ինչ, թե փսփսացին, ի՞նչ է, հոգուս կոլեկ
տիվդիտո՞ւմ կազմակերպեմ։
— Չգիտեմ։ @այց թաղումից մի շաբաթ հետո դու ահա
խ մ ո ւ մ ես ռ ե ս տ ո ր ա ն ո ւ մ , ե ր կ ո ւ օր առաջ էիլիթի մոտ էիր։
— Հետո ինչ։
—295 —
 — Ոչինչ, Կյանք է։ Բայք դու էլ դատավճիռ մի կարդա
ուրիշների գլխ ին։ Դաոնացած ես նվա րդից, իսկ քի չ ես
ինքդ մոտավորապես նույնն արել։
— Օրինակ։
— Ի՞նչ էր ք ո ելույթը բյո ւր ո յո ւմ ։ Սրամտեցիր ու թ վ ա
ցէ թե ամեն ինչ ասացիր։ Ծիծաղելի է։ Սիրում եսէ չէ >
կթվեել մարդ իր կյանքի ամեն օրը պիտի ապրի ա յնպ ես,
ինչպես եթե դա իր կյանքի վերջին օրն է. պիտի հասցնի
սրիկային ասելու, որ նա սրիկա է, պիտի հասցնի ա տել,
սիրել, հա վատալ։ Վաղր կարող է ուշ լինել։
— Ես ի ՞ն չ կարող էի անել։
— Ուրեմն, մի քրթմնջա նվարդի վրա։ Աղջիկ է։ նոր է
պաշտոն ստացել, ի՞նչ է, ուզում էիր, որ նա փառաբանե՞ր
ինքնասպաններին։
— Ուզում էի, որ նախորդ օրը լաց չլիներ նույն բանի
համար։
— Դատարկ բան է, դու ինքդ էլ շատ հաճախ ես ձևանում։

֊Տ ի կարելի կեղծել արցունքները։

Կարծում ես միա յն ստորագրություննե՞ր կարելի էէ
—
Եվ հետո՝ ի՞ն չ է նա կեղծել, հուզվել է, լաց է եղել, իսկ պաշ
տոնական տեսակետն ուրիշ բան է։
— Չ եմ հասկանում։
— Ինչո՞ւ։ Բեզ լի ՞ պատահել, մտածել ես ուրիշ թտել
գրել՝ ուրիշ։ Չ ի՞ պատահել։
— Ես պարզապես չե մ գրել, երր հնարավոր չի եղել
ասել ամբողջ ճշմարտությունը։
— Լռել ես, իսկ դա երևի հերոսություն է, չէ ՞։
— Գերության մեջ, օրինակ, լռելը հերոսություն էր։
— Վերջ տուր, դա թ ույլ մարդկանց մխիթարանք է և
հետո՝ այ թե բան գտար հա մեմա տ ելու.,,
— Ես ի՞՛նչ կարող էի ասել բյո ւր ո յո ւմ ։ .
— Ամբողջ ճշմարտությունը։ Ապտակեցիր, չէ ՞, այն լա
կոտին։ Կեցցես։ Բայց ինչո՞ւ վախեցար բյուրոյու մ խ ոսել։
Խոսեցի։
—
Վերջ տուր։ Այնտեղ պաշտոնյա մարդիկ էին, կարող
—
էին այսօր-վա ղը հարցդ լուծել, իսկ Սևանոլմ՝ դեղնակտուց
լակոտ էր, կողքիդ էլ ընկերներդ էին։
֊ 296 –
 Ը ն կ ե ր ն ե ր ս , ա յ դ ճ ի շ տ էէ Ի ս կ բ յ ո ւ ր ո յ ո ւ մ ո ՞ վ կ պ
ա շտ֊պաներ ինձ։
— Թող չպաշտպանեին։ ^ ա ։/ ՝ հիմա հերոս մի իւաղ
աէ
Ես հ ե ր ո ս չ ե մ խ ա ղ ո ւ մ ։
— Հիմա դա մոդայիկ դեր է. դժգոհում են, կուրծք
ծե ծում, բայք բավական է չնչին մի քամի, շարֆ են կա
պում,ականջներով գլխարկ են դնում, չմրսե՞ն հանկարծ։
Սիրում եքսուրը, եթե պատյանում է։ Կամ չեք հանում,
որովհետև գի տեք՝ փայտից է։
— Հոգնել եմ։
— Իսկ ի՞նչ ես արել, որ հոգնել ես։ Ձանձրալի է։ Ավե
լ ի ւ ա վ է> խ ժ ի ր ։
— Խմում եմ, ո ւ ր ի շ ի ՞ն\ չ պ ի տ ի անեմ, ի՞նչ է մնում։
— Դարձյալ խաղում ես։ Վերջ տուր։
— 9 ե մ խ ա ղ ո ւ մ ։ Տ ե ս ա ՞ ր , ը ն կ ե ր ն ե ր ո վ էլ հ ա ն դ ի պ ե ց ի
նք,ի՞ձչ ստացվեց։
— Ի՞նչ պիտի ստացվեր■ հավաքվեցիք, հիշեցիք, ուրա
խացաք, խոսեցիք։
— Լռեցինք, ավելի շատ լռեցինք։
.- Ավելի շատ, ավելի քիչ անընդհատ կշռում ես,
չա փում, Այդ նույն ընկերներդ չէի՞ն, որ Վահրամի
հիվան դության օրերին զարմացրին բոլորին։ Հիշո՞ւմ
ես, բժիշկնասաց, թե լիմոն է հարկավոր, կես ժամ հետ
ո հ ա ր յ ո ւ ր հ ա տ բ ե ր ե ց ի ն , մ ե կ ն էլ շ ա տ էր Վահրամին։ Հ
իշո՞ւմ ես, ամբողջգիշեր մնացին կողքիդ...
֊ Հիշում եմ, կան բաներ, որ չեն մոռացվում։ Բայց...
֊ ի՞նչ բայց։ Իսկ դու, օրինակ, ի՞նչ ես արել նրանց

համար, ՚
֊ թգիտեմ, նրանք իմ կարիքը չեն զգացել։
֊ Վերջ տուր։ Մարդկանց ներքին աշխարհը լիմոն
ադիշիշ լէ։ որ դատարկես բաժակների մեջ մինչև վերջին
կ ա թ ի լ ը լ դ ո ւ էլ ոչ ժ ե կ ի ա ռ ա ջ չ ե ս դ ա տ ա ր կ վ ո ւ մ ։
֊ իս չեմ կարող տանել ստորությունը։
, ֊ Հետո ինչ, երևի նորից կհիշես, ո ր թ ռ ղ ի ր ֊դ ո լ ր ս ե
կարՍարդիս Գևորգյանենց տնից. « Չհա նդու
րժեց հոգին բա ֊
ն ա ս տ ե ղ ծ ի .•*-»<
. էս չէի կարող նստել մի մարդու սեղանին, բաժակ

.—297–
խփել մեկի հետ, որ հանգիստ, անվրդով կարող էր խո
ս ե լ 1 9 3 7 թ վ ա կ ա ն ի մ ա ս ի ն , մ ա ր դ ո ւ , որ ի ր ծ ն ն դ յ ա ն օրը,
երկուամիս առաջ նվեր էր ստացել Ստալինի կիսանդրի
ն, ես չ է ի կ ա ր ո ղ , դ ո ւ ր ս ե կ ա , հ ե տ ո ի ՞ ն չ , , *
— ճիշտ արիր, բայց հարկավոր է հ ա ս կ ա ն ա լն ա և ք ո
ասած այդ թվականը, միայն մեղադրելը քիչ է։
— Հոգնել եմ հասկանալուց։
— Ծիծաղելի է, անգլիական մի անեկդոտ հիշեցի։
Մեկնինքնասպան է լինում, սեղանի վրա գտնում են նր
ա նամա կը, « Եմ մահվան համար ոչ ոքի մի մեղադրեք,
պ ա ր զ ա պ ե ս զ զ վ ե ց ի ա մ ե ն օր ս ա փ ր վ ե լ ո ւ ց » ։
— Ե՞նչ կա որ...
Արդեն կեսօր էր։
Էևոնը դուրս եկավ ռեստորանից։

Առավոտյան Ջերռբի մեքենան նրան գյուղ բերեց։

— Ջանի՞ երեխա ուներ,— հարցրեց Ջերոբը։
— Երեք։
— Փոքրը շա տ փոքր է։
— Չորսը լրացավ փետրվարին։
— Արայիկիս չափ է։ Եմեծանա։ Ոոլորն էլ կմեծա
նան,ինքն էր ափսոս։
Մեքենան դանդաղ էր դնում։ Խմբա գիրն ասաց, որ
հոդ վածը կարող է տպեն, եթե որոշ բաներ փոխի։ «Մինչ
և գնալսուզում եմ տպեմ))։ «Ո՞ւր ես դնում))։ «Ո՞նց թ
ե ուր, մոռա ցե՞լ ես»։ «Ջեր գործն է,— ասաց,— ուզու
մ եք, տ պեք»։Գյուղ տանող ճանապար
հը առաջ երկար էր, ո լ ո ր ֊մ ո լ ո ր , հ ի մ ա , ա մ ե ն տ
արի կարճացնում են։ Պատերազմի տարինե րին և դրան
ից անմիջապես հ ե տ ո ճ ն ր ա ն ք զ 1 ո լ զ\ժ9 ք ա ղ ա ք է ի ն դալի
ս բեռնատար մեքենաներով, չ ո ր ս ֊հ ի ն գ ժամում։ ճան
ապարհի կեսին մի շենք կար, գյուղացիները «փոստ»
էին ասում, տարիներ ա ռաջ երևի իջևանատուն է եղե
լ,
կանգնել են, հանգստացել, փոխել ձիերը, հետո քանդե
ցին։Որտե՞ղ էր, փորձեց տևղը Հիջել, չկարողացավ։
Ինչո լք անդեցին։ ճանապարհը հիմա էա յ ն է, ուղիղ։
Տ ա թ և ի կ ն ա մ ե ն օր զ ա ն գ ա հ ա ր ո ւ մ է ։
՜՜
— Արձակուրդ պիտի վերցնեմ,— ասաց Ջերոբը։
 — Ե՞րբ։
— Խմբագիրն էգու ց-մյու ս օրը գնում է, հենց որ գնա ց։
— Սանատորիա գնա, հանգստացիր։
— Սանատորիա՞, , , Չէ, կքնեմ։ Գիտես ինչ լազաթ է գի-
շերվա քունը։
— Սանատորիայում էլ կքնես։
— Տանն ուրիշ է։ Չե՞ս պսակվում ։ — Հետո հանկարծ լռեց,
երևի զգա ց, որ անտեղի հարց էր՝ ա յս օրերին,— մի հարևան
ունենք, քառասունութ տարեկան է, չորս օր առաջ պսակ-
վ ե ց , լա վ էլ աղջիկ առավ։ թսան յո թ տարեկան աղջիկ։ Աշ
խարհ է, հա,.է
— Ուրեմն, ես ահագին ժամ անակ ունեմէ

Գյուղը երևում է միա նգա մից։ Երևում են ձորը, տները,

գերեզմա նոցը, Մարինե եկեղեցու սրածայր գմբեթ ը, ձորի
վրա կախված պատշգամբները։
՝*■ - Լևոն...
Գյուղը ընդառաջ էր վազում, մեծա նում էր, մանրամա՛ս
ներ ձեռք բերու մ, գույներ։ Հիմա ճանապարհը մի փոքր էլ
կթեքվի, կերևա դպրոցը, որտեղ չորս-հինգ տարի սովորել Էէ
Դպրոցը սպիտակ է ներկած՝ ինչպես այն օրերին, լուսա
մուտները պլպլում են։
— Սա՞ն էիր ասում։
— Սովա՞ծ ե ք ,,, խ մբա գրի հետ, հ ը ՞,,,
— Չ է, ինչի՞ պիտի կռվենք։
— Եսիմ։ Տղա որ ունենաս, անունը դիր Սմբատ, գի
տե՞ս ինչի։
— Տղա չե մ ունենա։
Գյուղի առաջին շինությունը բենզինի լցմա ն կետն է։ թ ե ֊
րոբը մեքենան թեքեց աջ, դանդաղ մոտեցա վ, կանգնեց,
դուրս եկավ մ եք են ա յի ց։ Ապակե դռնից երևում էր մեկը, որ
գլուխը սեղանին էր դրել։
— Սուրիկը, — ձա յն տվեց թերոբը, նա հաճախ էր անց
նում այս ճանապարհով, ճանաչում էր։ Լևոնն էլ էր ճանա չում,
միասին սովորել էին մինչև չորրորդ դասարան։
— Սուրիկ, — մի անգամ էլ ձայն տվեց թերոբը, բա յց
ավելի ցա ծր, զգույշ։
,տ– Գլուխը մնաց սեղանին։

յ– 2 8 9 – ;
 — Զնած է, արթնացրու,— ասաց Լևոն
ը։Տերորը ետ դառավ։
— Հետո կլցնեմ, չո ր ս ֊հ ի ն գ չքւար կա*
— Նոր ասում էիր կես լիտր։
— Շ ա տ բ ա ն է ի ա ս ո ւ մ ։ Որ ո ւ զ ո ւ մ ե ս ի մ ա ն ա ս ՝ Ե ր և ա -
նում կլցնեմ։ Զունը սուրբ բան
է։Գնացին։ .
Լևոնը քայլում էր գյուղի փողողո՛վ, որ նեղ էր, երի
զվածբարալիկ առվով, հոգնած տներով։ Հին փողոցները
նման ենտխրության, բա յց հայրենի գյուղի հին փողոց
ը ուրախու թյուն էլ ո ւ ն ի ։ Հ ի ն փ ո ղ ո ց ն ե ր ո ւ մ ա վ ե լ ի մ ա
քուր, չխանգար ված է մնում մանկությունդ, գեռ կեն
դանի է մնացել միպատ, որի վրա կանգնել ես յոթ տա
րեկանում, առուն, որիվրայից թռչելիս ջուրն ես ընկել,
դեղձենին, որից գողությունես արել։ Էևոնը քայլում էր
դանդաղ, իսկ առվակն աղմու կով, հևիհև վազում էր, կ
արծես շատ կարևոր հեռագիր էրտեղ հասցնում։ Կիսա
քանդ մի տան պատին, լուսամուտիփտած փայտին ձոլ
լ վ ա ծ - ն ս տ ե լ էր ս և ա մ ա զ մ ի կ ա տ ո ւ ։ Գա րուն էր, նույնի
սկ հին փայտերը տաքացել էին։ Չէր ուզումծանոթի հա
նդիպել, բայց հանդիպեց։
— Չարի օր, էևոն, էս ո՞ւր։
— Հենց էնպես, ման եմ գալիս, Սեդրակ։ ՜
— Տուն մտնենք, մի բաժակ բան խմենք։
Սեզրակը հինգ տարով մեծ էր էևոնից, կապույտ, մ
եծ–մեծ աչքեր ուներ։ Տարիներ առաջ, երբ շրջկենտրոնու
մ թ ա տ ր ո ն կ ա ր ( ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ շ ր ջ կ ե ն տ ր ո ն ը գ յ ո ւ ղ էր կ
ոչվում., հի մա քաղաք է), նա դերասան էր՝ «Սոս և Վ
արգիթեր»–ումՍոս էր խաղում, երգում էր, Սեյրան էր խ
աղում «նամուս»–ում, հիմա Լենինական տանող ճանապ
արհի ■վրայի փոքրիկսրճարանում է աշխատում։ Աշխույ
ժ, կատակասեր, սրամիտմարգ է։
— Կնեղանամ, թե որ տուն չմտնենք։
Ս ե դ ր ա կ ի հ ա յ ր ն էլ զ ա ր մ ա ն ա լ ի մ ա ր դ է ր , չ ո ր ս հ ի ն գ
տա րի առաջ մեռավ։ Երեսնական թվականներին՝ առաջի
ններիցէր, որ կոլտնտեսություն մտավ, բայց սեփական
այգու կա րոտը երկար մլմլում էր նրա սրտում։ Պատմո
ւմ են, որ միօր, 1956 թվականին, երբ Գևորգը տուն է գ
ալիս, հայրը թե,
 *էԱ դ ա , է ս ի ք ա ն ի ք ը վ ա յ թ ե ն ո ր ի ց ե ղ տան»։ «Ինչո՞ւ»,
—> զ ա ր մ ա ն ո ւ մ է Ս ե դ ր ա կ ը ։ « Ռ ա դ ի ռ ն ա ռ ա վ ո տ վ ա ն ի ց ա ն
հատի մասին է խոսում, հը՞,,,»։ Սեդրակը ծիծաղում է,
բացատ- րում, որ ռադիոյի խոսքը անհատի պաշտամունք
ի մասին է, որ Մոսկվայում կուսակցության քսաներոր
դ համագումար է։ «Ուրեմն, Ստալի՞նն է անհ
ատը»,— հարցնում է շշմած
ծերունին։ Սեդրակը դէխով է անում։ «Տես է,— շարունա
կում է ծերունին,— ուրեմն, սաղ աշխարհը կոլխոզ տա
րա՛վ,ինքը մնաց անհա՞տ, տես է,,.»։ Ծերունին կենդա
նի լիներ,դուցե և տուն մտներ Լևոնը. կխոսեին, կծիծ
աղեին,,,)։
— Չ է, Սեդրակ ջան, մի ուրիշ անդամ, շնորհակալ եմ։
— Լավ լարիր,— Սեդրակը թեքվեց դեպի ձախ, մ
տա՛վմի նեղ փողոց։
Տների արանքից երևաց Սարմրավոր եկեղեցին։

Սարդիս Գևորդյանը Ռոլբենի ծանոթն էր, նա էլ Լև

ոնինհետը տարավ։ Ապրում է Հրազդան դետին շատ մո
տիկ կա ռուցած երեքհարկանի ա ռ ա ն ձ ն ա տ ա նմ ե ջ , հս
կա հյուրա սենյակում գրքեր կային, չինական, չեխակ
ան ծաղկամա՛ն ներ, բազմաթիվ մոխրամաններ,
երկու հեռուստացույց։
Անկյունում Ստալինի արձա՛նիկն էր՝ կանգնած ամբողջ
հա սակով, ձեռքերը գրպանում։ Հենց դրանից էլ սկսվ
եց խո սակցությունը, նոր-նոր սեղան էին նստել, Սար
դիս Գևորդ յանը բարի գալուստ էր մաղթել Լևոնին։
Խոսակցությունը

բռնկվեց բենգալյան կրակի պես։ Տանտերը շատ հանգի

ստասաց. «... Իսկ ի՞նչ է եղել որ 1 9 3 7 թ վ ի ն , մ ի ք ա ն ի ս
ին էլ ա ն մ ե ղ տեղն էին բռնել՝ արդարացրին, հը՞,,,»։
Ասաց ու պ ա տ ա ռ ա ք ա ղ ը մեկնեց ձիթապտուղ վերցնելու,
ասես սովո րական խոսք էր, ուրիշ ոչինչ։ Ասաց հանգի
ստ, գոնե խմած

լիներ, գոնե կատաղի վեճի պահին ասվեր։ Այն ժամա

նակդեռ ապրում էր Վահրամը, Լևոնը դեռ չէր կարդաց
ել նրազարմանալի ոտանավորները, բա յց... Վեր կա
ցավ տեղից,ցած դրեց բաժակը, որ պատրաստվում էր
խմել ու գ ն ա ց ։ Դ ր ս ո ւ մ քաղաքն է, մարդիկ, երեխաներ,
շենքեր, օդ կ ա ր ։ Վ ա զ ե լ ո վ հ ա ս ա վ Ռ ո ւ բ ե ն ը ։ Լուռ ք ա յ լ ե ց
 ն ա յե ց . դեմքը կարծես ծանոթ էր, չհիշեց է Անորոշ ժըպ*
տաց։
— Բարև*»*
I
—Չե՞ս հիշում. . . ,

Կարմրավոր եկեղեցին ավելի էր մ ոտ եցել։ Ւսկ բարձուն

քի վրա նա խռովա ծ էր թ վու մ, արդեն երևում էին գերեզ–
մ անները։
- • ճիշտն ասածՀ չեմ հիշում, ներիր։
— Թաթոսն եմ, չե՞ս հիշում, մի անգամ դիլերով Բյու
րական գնացինք, էշը վերջից էր գալիս, ուտելու բա ն-մա նը
վրեն, ոտս ցա վում էր, ինձ էլ էին նստեցրել էշին, դու էլ նե
ղացել էիր, թե ինչի քեղ շեն նստ եցնում։ Մի էշ էր .. .
— Հա...
Այդ ե՞րբ էր. երևի քսան-քսաներկու տարի առաջ։
— Բարև, Թաթոս ջան, դե ներիր, վաղուց չէի տեսել։
Հ աս եցին։
— Լինգ երեխա ունեմ, մեծս տասնվեց տարեկան է։
Իրիկ ունը կմնա ՞ս։
— Չ է, Բ՝աթոս ջան։

— մնա, էլի, մեր տուն գնանք, աղջիկս ոտանա

վորներ է գրում, կկարդաս, էնքան եմ ասել քո մասին, ես
մարդ չդա ռա , գոնե սրանք . . .
Դուրս եկան գյուղա մեջ։
— • ես քեզ կգտ նեմ, հիմի պիտի Օշական գնա մ։
Գնաց։
Լևոնը դրեց սև ակնոցը, հիշեց Կարոյին . <րՍև ակնոցը ոչ
թե արևից պաշտպանվելու համար է, ա յլ ծա նոթներից»։
Այդպես ավելի լավ էր։ Բ ա յլեց դեպի Մարինեի եկեղեցու
կողմը։

Գրասեղանի վրա Լևմնը երեք ծրար տեսավ։ Մեկը բաց

էր, խմբագրի մա կա գրությա մբ։ Չբա ցա ծ նամակներից մեկը
Տաթևիկից էր։ Երրորդ ծրարի վրա ետադարձ հասցեի մա
սում գրված էր՝ Գայանե Կարապետյանից։ Հաստ ծրար էր,
բա ց ե ց ։ Աշակերտական մի տետրաւկ էր, փոքրիկ գրություն
կար հետը •
֊ 302 –
 «Բարև Ձեզ, ընկեր Շահինյան։
Ձեզ գրում է Հասմիկի և Սերսբի ընկերուհինէ
Երեկ, երբ որ նայում էի Հասմիկի պայուսակը, գտա
ն ր ա հ ո ւ շ ա տ ե տ ր ը ։ Բ ի լ է ր գ ր ա ծ , մ ի ք ա ն ի Էջ։ Գ ի շ ե ր ը ա ր
տագրե ցի բոլորը, ուղարկում եմ։ Հասմիկի ձեռագիրը
մոտս ե մ պ ա հ ե լ , բ ա յ ց ա մ ե ն ի ն չ ճ ի շ տ ֊ճ ի շ տ արտագրել ե
մ։ Չգիտեմ, չա՞վ եմ անում, որ ուղարկում եմ։ Ես այն
աղջիկն եմ, որԵրևան էի եկել, հիշո՞ւմ եք, բյուրոյի
ժամանակ խոսեցի*Ամեն օր ծաղիկներ եմ տանում նրան
ց գերեզմանին, հուշա տետրն ա ր տ ա գ ր ո ւ մ է ի ու լ ա ց էի
լինում։ Դասարանում մե րոնց պատմեցի, թե ինչեր ասա
ցին Երևանում։ Դև լավ, չեմերկարացնում։ Բարևում են
մ ե ր գ ա ս ա ր ա ն ց ի ն ե ր ը ։ Ես ն ր ա ն ց չ ե մ ա ս ե լ Հ ա ս մ ի կ ի հ ո ւ շ
ատետրի մասին, բայց ա ս ե լ ե մ , որ Զ ե զ ն ա մ ա կ պ ի տ ի գ ր
եմ։
Գայանե»։

Բացեց տետրը։
«Դեկտեմբերի 30

։Չգիտեմ ինչու, ուզեցի հուշատետր գրել։ Վեցերորդ

դա
սարանում մի անգամ սկսեցի։ Երկու տարի գրում էի, հետո
վառեցի։ Կարդացի ու վառեցի։ Բ՛իթիդ բաներ էին։ Հ
իմաինչու եմ գրում, չգիտեմ։ Տխրում եմ, շուտով նո
ր տարիկլինի, ինչո՞ւ եմ տխուր։ Երեկ ձնագնդի խաղացի
նք, արև էր։Շարունակ Վահան Տերյան եմ ուզում կարդալ
, ինչ լավ մարգէ եղել...
12 հունվարի։
Մեր գյուղի մոտ ատոմային կայան են կառուցում։
Ֆի զիկայի դասատուն երկար բացատրեց։ Առաջինն է Հ
այաս տանում։ Մաման ամեն օր չանչում է կայանի կող
մը, բա ցատրում եմ, չի հասկանում։ Հայրիկն ասում է,
թե գարունըբացվեց ու ամեն ինչ ճիշտ դուրսեկավ,
կքոչենք ուրիշգյուղ, կարող է՝
շրջկենտրոն։ Չեմ ուզում, մեր գյուղից ո՞ւրպիտի գնան
ք... Սերսբի համար պիտի հ ի մ աշ ա ր ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն
գրեմ «Վարդանանքի» մասին։ Մեկն էլ կմտածի, թեինք
ը չի կարող։ Ալարում է, թե չէ՝ ո՞վ է նրա չափ գիրք կար
դացել։ Մաման ասաց, որ հայրիկը Երևան պիտի գնա,
ինձհամար նոր շոր կառնի, կոշիկներ էլ։
երեկ հարցրեց Սերոցը։ Վերջին ամիսներն են, կավարտենք ,
ինչ պիտի ա նեմ, տեսնենք կընդ ու նվե՞մ ,,. Սերոցը պիտի
տա աշխարհագրական, թեպետ Լորս °Ր առաջ ասում էր
ֆիզկուլտ ինստիտուտ կգնա ։ Ո՞վ է նրանից ցան հաս
կանում։ «Սոլումբոս ես ուզում դառնալ , — ձեռ առավ Գ ա ֊
չա նեն , — հայաստանցի Սոլոլմբոս, ի՞նչ աշխարհամաս պի
տի գ տ ն ե ս ..,»։ «Գտել եմ » , — կարճ կապեց Սերոցը ու հան
կարծ ծիծձւղեց։ «Ի ՞ն չ » , — հարցրի։ «Շա տ ցան իմանաս,
շուտ կպառավես » , — ու գնաց։ Պիտի ասեմ եռանկյունաչա
փության խնդիրները միասին լու ծենք։ Սուզի՞ որ. ..

14 հունվարի։,

Ժողովը ուշ վերջացավ, միասին տուն եկանք ՝ ես ու Սե

րոցը։ Չորս անգամ պտտվեցինք եկեղեցու պատերի տակ։
«Ես եկեղեցով պիտի պսակվեմ » , — ասաց Սերոցը։
Ծիծա– ղեցի, թ իթ իզ։ «Տա սնմե կ տղա պիտի ունենա մ»։
«Ինչո լ» , — հարցրի։ «Որ ֆուտբոլի թիմը լրա նա »։ «Ոա որ
աղջիկներ էլ լի ն ե ՞ն »։ «Ա յ դա չէի մտ ա ծել» ։ Ծիծաղեցինք։
ճանապարհին չէինք խոսու մ։ Մեկ էլ սսկվեցինք։ Առվի
վրա յից պիտի
անցնեինք, ձեռքս բռ ն ե ց, անցանք, բ ա յց էլի բռնել էր, չէր
թողնում, հետո հանկալ։ծ ասաց. «Հա սմի կ, «Ռոմեո ու Ջու–
լիետ ը» կարդացե՞լ ե ս ...» ։ Չ է , — ասացի ։ — Գիտեմ, որ
Շեքըս– պիրն է գրել, կինո էլ կա, կկարդամ, կվերցնեմ
գրադարա– նից կկարդամ։ Սայց ինչո՞ւ աւսաց, հը՞ . . .
։

21 հունվարիլ

Խռով եմ Գաչանեի հետ։ Սերոցի հետ էզ։ Չեմ գրի թե

ինչի։ Հա յրիկը բերեց շորս, մի քիչ կարճ է, ա յսինքն, կարճ
չէ , բ ա յց ասաց, որ չորս մատ երկարացնեմ։ Սլինեմ Հոռոմ–
սիմ ձալո։ Մաման կերկտրացնի։ Ախր, կարճ չէ ։

22 հունվարի։

Սերոցը կռվել էր Եղիղի հետ, ծեծել էր, Եղիշի քթից ար

յուն էր գալիս։ Սարո՞ղ է՝ առավոտվա, ֆիզկոզտ ի դասի հա
մար. երբ որ ես հանվում էի, տեսա, որ Եղիշը ապշած ինձ
է նա յում դռան արանքից, կոշիկս շպ րտեցի։ Շորս չեմ եր
կարացնի։ Սերոցը հետս չի խոսում, լա վ, ե՞ս ինչ մեղավոր
ե մ ։ Սերոցին տարան ընկեր Բեգոյանի մոտ , բա որ
 ն ե ՞ն ... Ախր, ինչո՞ւ է ծեծել էգ փսլնքոտին։ Ւնչ ուզում է
չինի՝ վաղը կասեմ, որ երկրաչափությունը չե մ հասկացել,
թո՛ղ բա ցա տ րի։

10 փետրվարի։

Գնացել էինք Փաոնակ քեռու տուն։ Ես, Գայանեն, Ա ս տ

֊ զիկը, Սերոբը, Վազգենը։ Նայեցինք Գերմանիայից բերած
ա լբոմն երը։ Ի՜նչ լավ քաղաքներ են։ «Կմեծա նա նք,
կգնանք ման կգանք։ Իտալիա էլ
կգնա նք։ Ռոմեոն ու Ջուլիետը էնտեղ են
ապրել . . . » , — ասաց Սերոբը։ «Շա ՞տ չ ե ղ ա վ »
,– ասաց Վազգենը։ Հետո սիրուն֊ ս իրու ն
աղջիկների ն կ ա ր ֊ ներ տեսանք, վա յ, մամա
ջան, ինչ սիրուն աղջիկներ։ Փառ– նակ քեռին ասաց, որ
Գերմանիայի ինչ-որ քաղաքում, կռվի տարիներին՝ ինքը
բոլրգոմիստր է եղել, այսինքն քա ղսովե տի նախագահ։
Մեր զորքից ոչ ոք գերմաներեն չի իմա ցել, ինքն է ասել,
թե գիտի, իրեն են գրել։ «Բա ո՞նց էիր խ ո սում» , — ասաց
Սերոբը։ «Ձ ե ռ ք ո վ ֊ո տ ո վ » ։ «Շ ա ՞տ մնա ցիր»։
«Երկու օր »։ «Էլի բան է » ։ Փառնակ քեռին շատ հետաքրքիր
բա ներ պ ա տմեց, գրքեր ց ո ւյց տվեց, ուրիշ-արիշ
լեզու նե րով էին, բան չհասկացանք, հետո ասաց,
որ իր կյանքն իզուր փչացնում է մեր
խ ո զ , կորա ծ-մոլորա ծ գյուղում։ Աղ ջիկներով ա վլեցին ք֊
հա վ ա քեցինք նրա սենյա կը, գե , ոչ ոք չունի, շատ
ուրախացավ։ Երբ որ գուբս եկանք, Սերոբն ու Վազգենը
ծոցներից հանեցին մ ի ֊մ ի նկար։ Թռցրել
էին։
«Չ ի իմա նա , — ասաց Վա զգենը , — էնքա ՜ն կ ա ր ...» ։ Սիրուն
աղջիկների նկարներ էին։ Չգիտ եմ ինչու, ես խ լեցի Սերոցի
ձեռքից, ճղեցի։ Սերոբը սկզբից բա րկա ցա վ, բ ա յց հետո ծ ի •
ծա գեց, ամբողջ ճամփին ուրախ֊ ,ուրախ բաներ էր պատմում է
Վազգենը երևակայում էր իր նկարով։ Պ ա հ... Պայթում եմ
տղաներ ՚ ՝■ -

20 փետրվարի։

. Գնացինք սար, ձնծաղիկի, չգտ ա նք։ Ամբողջ դասարա

նով էինք։ Մենակ Անահիտը չէր եկել։ Սերոբը մե զնից բա
ժա նվեց։ Մութն ընկնելու վրա էր, եկավ, մի փունջ բերել էր,
Մ ոսկվայից էին ստ ա ցել»։ Գիժ։ Ոչ մեկի չե մ ասի, կպահեմ
կչորա ցնեմ, կդնեմ Տերյա նի գրքի մ ե ջ ... Բայց ախր պ ա յ֊
թում եմ, ուզում եմ աշխարհն իմա նա ։ Ի՛՛նչ լավն ես, աոա
ջին ձնծա ղիկ,.,

27 փետրվարի։

Այս անգամ ձնծաղիկ կար։ Մրսած, կապույտ ծաղիկներ,

ի՜նչ զարմանալի է բնու թյու նը։ ճանապարհին Սերոբը տը -
խուլէ էբ, կամ առաջ էր ընկնում, կամ ետ։ Ցուրտ չէր ։ Թ ե
պետ ձյուն էր, արևը վառում էր, ինչպես է, որ ձյունը չի
հալվում։ Հիմար ե մ, իսկ Գայանեն ասաց, « Սերոբը այսօր
քիթը կախել է, մի տեսակ է ե ր և ո ւմ ,,.»։ «Ի ՞ն չ ա նեմ ,
— ասացի , — զնա քիթը բա րձրա ցրու»։ Ոայց տխրեցի,
ուզում էի Լաց լի ն ե մ ։ Գայանեն գնաց Սերոբի մոտ, ի՞նչ
էին քչփը– չո ւմ ,.. Վազգենը բոլորին ց ո ւյց տվնց
Փառն ակ քեռուց թռցրա ծ նկարը։ Ես էլ
նա յեցի, գեղեցիկ աղջիկ էր, կիսաբաց ուսերով։ «Հիշո՞ւմ
ես» , — հարցրեց Սերոբը ։ — «Ը հը » , — ասացի
ու չհասկացա ինչը։ Երևի իր վերցրած նկարի մասին էր
ասում, որ ես պատռեցի։ Գայանեն մոտ եցա վ, ես ասացի, որ
գարնանը քոչելու ենք շրջկենտրոն։ Սերոբը զա րմա ցա ծ նա
յեց. «Ի ՞ չ » ։ Ես ասացի՝ ինչ որ հայրիկս է ասում։ Սերոբը
ծիծա ղեց, ես լրջացա։ «Ու կ գ ն ա ն ք ,– ասացի , — ինչ կա
մեր գյուղում, բաղնիք էլ չ կ ա ,..» ։ Սերոբը հանկարծ տըխ–
րե ց։ Ես էլի ինչ-որ հիմար բաներ ասացի։ Սերոբը շպրտեց
ձեռքի ձնագունդը, ոչինչ չա սա ց։ Երբ որ նա հեռացավ, Գա
յա նեն կպավ ինձ. « ճ ի ՞շ տ » ։ «Ե սիմ , — ա սա ցի,— հայրիկն
է ասում, ինչ կա որ, մեկ չ ի ՞» ։

8 մարտի։

Սերոբն ինձ համար նվեր էր բերել, մի շիշ դուխի, մի

զույգ բարձրակրունկ կոշիկ։ Իսկական աննորմալ է։ «Շրրջ–
կենտրոնի ունիվերմագից առա , — ասաց , — ի մ փողով է,
ամառը որ աշխատել է ի ն ք ...» ։ Կոշիկը երկու համար մեծ
էր, թաքուն գնացի զուգարան, փ որձեցի։ Դպրոցից միասին
տուն գնա ցինք։ «Ախր գոլ հասկանո՞ւմ ես, ինչ ես արել , —
ասում եմ ես , — ես տանն ինչ ա սեմ, ա սեմ, ո՞վ է ա ռ ե
լ»։
Գլուխս կորցրել եմ, կպահեմ գոմու մ, պատի մեջ տեղ կա,
մինչև տեսնենք ինչ կլինի* Դոլխոլց մի քիչ ցա նեցի մա զե
րիս։ «Տ ն ի ց ջան հոտ ա գալիս » , — ասաց հայրիկը, ներս
մտ նելով։ Մաման զա րմա ցա վ. «Ի ՞նչ հոտ, այ մարդ, ք ե զ
նի՞ց ես հոտ ա ռնու մ»։ «Ե ս ի մ »։ Ես սարսափից պատի ծեփ
էի դառել, բա որ ի մ ա ն ա յի ն ... «Ջուր դիր, գլուխս լվա
նա մ » , — ասացի մա մա յին։ Գիժ, գիժ գիժ։

11 մարտի։

Երկրաչափության տետրիս մեջ Սերոբը նամակ էր դրել.

«Որ մութն ընկնի, կգաս եկեղեցու մ ո տ »։ ճանապարհին
տ վ եց, տանը կարդացի։ Երկար մտածում էի, ի ՞ն չ անեմ,
ինչո՞ւ է կա նչում։ «Երեսիդ գույն չկա» , — ասաց մա մա ն։
Գնացի գոմ, դուռը փակեցի, հագա կոշիկները։ Գոնե լույս
լիներ, տ եսնեի։ Երկու համար մեծ է, քթերին բամբակ
կդնեմ։ «Ի ՞ն չ էիր անում գ ո մ ո ւ մ » ,– հարցրեց մա մա
ն։
« Ինչ պիտի, գլուխս ցա վում է » ։ Ի՞նչ անեմ՝ գնա մ, թ ե ՞ չգը–
նա մ։ Մութն ընկավ, հայրիկը չկ ար ու չկա ր։ «Ո՞ւր է
»։
«Շրջկենտրոն գնա ց, տուն ա ճարել, բազար են ա ն ո ւմ »։ Ինչ
լա վ ե ղ ա վ ... «Դպ րոցում ժողով ունենք, մ ա մ ա »։ « Բա
գլու– խըդ ցա վո՞ւմ է ր »։ «Ա ն ց ա վ »։ «Չուշա նա ս, հերդ
տանը չի »։ Մութ էր, վախենում էի, մեկ էլ լսեցի անունս։
Սերոբն
էր։ «Ի ՞ն չ ես ասում, ինչո՞ւ ես կա նչել»։ «Մի քիչ նստ ենք»,
«Քա րը սառն է » ։ «Ոչինչ » , — ու փռեց թաշկինակը։ նստ ե
ցինք մի գերեզմանաքարի։ Մ ութ-մոլթ էր։ «Չ ե ՞ս վախե
նում » , — հարցրի։ «Որ դու հետս ես, չ է » ։ «Սու տասան»։
Նստել էր ու ոչ մի ձայն չէր հանում։ «Հա յրիկս տանը չի » , —
ա սա ցի։ «Գ ի տ ե մ »։ «Ո րտ եղի՞ց»։ «Գ իտ եմ, է լի »։ Ցուրտ
էր։
«Ուղում ես պիջակս տամ ք ե զ » ։ «Բա դ ո ՞ւ»։ «Ո չի ն չ»։
Մըր– սոլմ էի, պիջակս գցեց ուսերիս,
տաքացա։ «Դ ե , — ասա ց ի , — ի՞նչ ես
ա սում»։ Սերոբը լուռ նստել էր, կարծես մո ռա ցել էր, որ ես
եկել եմ, հետո հանկարծ ասաց. «Երկու ամիս
հետո կա վա րտ ենք»։ «Ինչ շատ են աստղերը , — ես եր կինք
նա յե ցի , — ա յ, այ իմ ա ստ ղը»։ «Դու աստղ ու նե՞ս»։
4՚Մ ր ս ո ւ մ ես, ասացի,— հագիր պիջակդ, ես գնամ»։ «
Մ ի ք է 1 էէ մ ն ա » ։ « Մ ր ս ո ւ մ ե ս , որ է դ պ ե ս է , պ ի ջ ա կ ղ գ ց ե մ
ե ր կ ո լ – ս/ րս վ ր ա » ։ Մ ի ք ի չ մ ո տ ն ս տ ե ց ի , իսկապես մրսո
ւմ է ր ։ Էլ
չխոսեցինք... •
Հ ի մ ա ուշ գ ի շ ե ր է . հայրիկը եկավ, մաման քնած է,
Նոր էլի արթնացավ, քրթմնջաց. «Քնի, այ աղջի, աչքեր
գ քոռա.ցան», Կարծում է հանրահաշիվ եմ լուծում, ասե
լ ե մ , որ վ ա
ղը ստուգողական է, Մեր գյուղից ոչ մի տեղ էլ չ ե ն ք
գնա,ինչ ուզում է լինի, չենք գնա։

16 մարտի

։ Շ ա ր ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ նգ ր ե ց ի ն ք , ինչ եմ ուղում դառնալ։

Էս
հ ր ե ց ի , որ ուղում եմ ճարտարապետ դառնամ, շենքեր,
կա մուրջներ, եկեղեցիներ շինեմ։ Ընկեր Քերոբյանը ե
կեղեցի ներ բառը ջնջել էր կարմիր թանաքով, լուսանցք
ո ւ մ էլ գ ր ե լ ,
«Մեր երկրում վաղուց արդեն եկեղեցիներ չեն կառուց
ո ւ մ » ։ Բ ա յ ց ի ն չ ո ՞ ւ է ի գ ր ե լ , չ ե մ ի մ ա ն ո ւ մ ։ Ես գ ր ե լ , է ի , ո ր
երկնքումաստղ ունեմ, ընկեր Քերորյանն ընդգծել էր,
լուսանցքումավելացրել. «Ի՞նչ աստղ»։ «Երեք» էր նշ
անակել։ Սերոբը
« հ ի ն գ » էր ստացել, չհարցրի, թե ինչ է գրել, ոչ մի դա
սա–միջոցի իրար չմոտեցանք։

19 մարտիէ

Սերոբը դասի չէր եկել։ «Հիվանդ է » ,– ասաց Վազգե

ն ը ու ն ա յ ե ց ինձ, «Գնանք տ եսնենք,– ասաց Գայանեն,
հետո հա րցրեց,– կգա ՞ս...»՛ Ե“ թե Ա“ եցխ Ի՞նչ հիվ
անդ է,տուն եմ եկել ու չգ ի "եմ ա ն ե մ > է ն ԼՈ՞ լ Լ հ ն

ա9Ւ՛ Երևի հիջերը մրսել է։ Գիժ<

22 մարտիւ

Ս ե ր ո բ ը էլ ի դ ա ս ի ^ ^

Բոլորով գնացինք ^ ասայ մայրը, Մի քիչ նստեցինք

« աքոլթյոլ ոլ Հ ա ձ է ր , Ես հ ա ր ց ր ի ՝ ք ա ն ի ՞ ա ս տ ի –
ուր որ է կգա, դա ո՞ւմ աղջիկն ես»։ Իբր թե չգիտի։ Ասա
ցի։Մի քիչ նստեցինք, վեր կացանք։ Դռան արանքից նայե
ց ի ն ք ։ Ես է լ ն ա յ ե ց ի ։ Ք ն ա ծ է ր , դեմքը քրտնած է ր , գլուխ
ը շալովկապած։ Գիժ, գիժ, եկեղեցու մոտ մրսեց։ Քիչ մ
նաց բարձր
ասեի։
28 մարտի։

Երկու օր է, որ Սերոբը դասի է գալիս։ Մի քիչ նիհար

ե լ է, գ ո ւ յ ն ը գ ց ե լ ։ Մ ի ա ս ի ն տուն եկանք։ Փողոցում մա
րգ չկար,պալուսակս ինքը վերցրեց. «Ծանր է»։ «Դու
հիվանդ ես»։
«Ոչինչ»։ Գյուղսովետից դուրս եկավ ընկեր Բենոն։ Սե
րոբըպայուսակը տվեց ինձ։ Հանկարծ ասաց. «Որ մեռն
եմ, ի՞նչկանես»։ Գիժ։ «Սև կհագնեմ»,— ասացի։ «ճի՞շ
տ »։ «Փոր ձիր»։ Ծիծաղեցինք։ «Գիշերը բան հարցրի, է՛
, ե՞րբ պիտիպատասխանդ իմանամ»։ «Ի՞նչ հարցրիր»։
«Մոռացե՞լ ես»։
«Չեմ մոռացել,— ինչո՞ւ պիտի սուտ ա սեի,– ի՞նչ ես ուզում,
որ ասեմ»։ Ինչ խելքիս փչեց, չգիտեմ։ նա հանկարծ տխ
րեցու էլի ոչինչ չասաց։
Եկա տուն, ամբողջ օրը Տերյան էի կարգում։

Ապրիլի 1։

«Սիրում եմ,— ասացի,— սիրում եմ»։ Սերոբը զար

մա ցած նայեց ինձ։ Ֆիզկուլտ գահլիճում ոչ ոք չկար։ «
ճի՞շտ »։
«Այսօր ամսի քանի՞սն է»։ «Ապրիլի մեկը»։ «Այսինքն, խ
ա բելու օրը»,— ասացի ու փախա բակ։ Վազեցի ձոր,
արդենկանաչ էր, հողը՝ փափուկ-փափոլկ։ Ոտքերս հան
եցի, մտաջուրը, թրջվեցի։ Հետո գժի նման թռչկոտում
էի, ինձոլինձերգում։ Ի՞նչ պատահեց։ Ես էլ եմ, ախր,
աննորմալ։ Ֆ ի զ կ ո ւ լ տ ի դ ա ս ի ն չ գ ն ա ց ի ։ Հ ի մ ա էլ ե մ ք թ ի ս
տակ երգում։ Գնամկոշիկներս փորձեմ, հայրիկը քաղաք
է գնացել։

Ապրիլի 10։

Սերոբը չխոսեց հետս։ Անցավ կողքիցս, չխոսեց։ Ք

իթըցցել է, պա՛հ... Նստեց վերջում, մենակ։ Ես էլ գ ն
 Ապրիլի 19։

Միասին ձոր իջանք։ Ինչպես եղավ, չգիտեմ։ Դասիր

հ ե - տ ո տ ո ւ ն պ ի տ ի գ ն ա յ ի ն ք , մ ե կ էշ տ ե ս ա ՝ ձ ո ր ի ճ ա մ փ
ին ենք։
«Ո՞ւր»։ «Մանուշակի տեղ գիտեմ»։ «Հա ՞,.,»։ «հարելու
օրգվերջացա՞վ»։ «Դրա՞ համար էիր քիթդ ցցել»։ «Որ չ
ընդուն վեցի, կգնամ ատոմային կայանի շինարարութ
յուն, փողկհավաքեմ»։ «Մաման ասաց, չընդունվեցիր,
պսակում ենք,ուզող կա»։ «Ի՞նչ»։ Հանկարծ տեսա, որ
Սերորը գունատվելէ, աչքերը մի տեսակ են։ «Ասաց
ուզող կա»։ Ս ո ւտ է ի ա ս ո ւ մ , մ ա մ ա ն ո չ մ ի ր ա ն էլ չ է ր ա
սել, թիթիզ՜թիթիզ խոսումէի։ Հետո մանուշակ գտանք։
Ամեն ինչ լավ էր, միայն,,.Արդեն տուն էինք դառնում,
մ ե կ էլ թ փ ե ր ի մ ե ջ Ս ե ր ո ր ը գ ը ր – կ ե ց ու հ ա մ բ ո ւ ր ե ց ի ն ձ ։
Չիմացա, թե ինչ կատարվեց, միայնապտակի ձայնն եմ հ
իշում։ Ապտակեցի ու փախա։ Չեմ խոսիհետը, հարյուր տ
ա ր ի էշ մ ն ա ՝ չ ե մ խ ո ս ի ։ Ա ն ա մ ո թ ։

Ապրիլի 2

0։Չեմ խոսում։ Մոտեցավ, ի ն չ ֊ո ր րան ասաց, չնայ

եցի։

Ապրիլի 25։

Չեմ խոսում։

Ապրիլի 271

•Չիմիայի գրքի մեջ նամակ էր գրել։ ( Գայանեն ար

տա գրել է նաև նամակը, որ, հավանորեն, հուշատետրի մե
ջ է մնա ցել։ «Հասմիկ ջան, ներիր ինձ, լա՞վ... Մի հան
ցանքին միպատիմ է հասնում, սիլլա տվիր, հերիք չէ՞ր
։ Մի շաբաթ էհետս չես խոսում, հերիք է, լա՞վ.,, թե
չէ ինձ կգցեմ ձո րը»)։ Հանկարծ չգցի։ գիմ է, չէ՞։ Լավ
, առավոտյան եռան կյունաչափության գիրքը կուզեմ։

Ապրիլի 2

8։Ուզեցի։ «Կգա՞ս ձորը»,

— հարցրեց։ «Ե՞րբ,— հարցր

 Ապրիլի 2 9 ։

Ի ն չ Էա վ հ Ժ ^ ^ ր Է ա ն ա յ ի ն ք , ա ս տ վ ա ծ ջ ա ն , ի ՞ ն չ կ լ ի ն ի
հ ի մ ա , ի ՞ ն չ ։ Ն վ ա ր դ ձ ա ՚լ ո ն ՝ Վ ա զ գ ե ն ի տատը, տեսավ։ Չ
ա ն չ ե ց մ ե զ , փ ն թ փ ն թ ա ց ու վ ռ ա զ ֊ վ ռ ա զ բ ա ր ձ ր ա ց ա վ գ յ ո ւ ղ ,
համար յա վազում էր... Չորս մամ է տանն եմ, ի՞նչ կլ
ինի, ի՞նչ...

. Մայիսի 4։
• » • * • • • • • » • • * • «
Այստեղ հուշատետրը վերջանում էր։ Դրված էր ամ
սա թիվը միայն, երեի ներս են մտել, Հասմիկն ընդհ
ատել էգրելը, պահել տետրակը,., «Իսկ մայիսի 12-ին.,,
». սա ար դեն Գայանեն էր ավելացրել։
Մնացածը էևոնը գիտեր։

Նամակը Տաթևիկից էր, հետո կկարդա։ Կկարդա, ե

րևիդարձյալ չի պատասխանի։ Ինչպես են մարդիկ
նամակգրում, զարմանալի է։
Երրորդ ծրարը բաց էր, պաշտոնական թղթի վ
րա։Կարգաց,
«... թյոլրոն սքթ մայիսի 28-ի նիստում, լսելով և ք
ը ն – ն ա ր կ ե լ ո վ ԿԿ ք ա ր տ ո ւ ղ ա ր ը ն կ . Ն. Ա ն տ ո ն յ ա ն ի հաղո
րդումը,արձանագրում է հետևյալը։
Ս/թ մայիսի 12-ին Վ. Ա. գյուղի լրիվ միջնակարգ դ
պրո–օՒ 10֊ր գ դասարանի աշակերտուհի, ՀամԷԿԵՄ անդ
ամ Հաս միկ Սարուխանյանը ինքնասպանությամբ վերջ
է տալիս իրկյանքին։ Երկու օր անց ինքնասպանութ
յուն է գործումնույն դասարանի աշակերտ, ՀամԷԿԵՄ
անդամ Սերոր Վար դանյանը։ Հետագա ուսումնասիրու
թյունը պարզում է, որբավական երկար ժամանակ եր
կու պատանիների մեջ եղելէ սիրային կապ, որը, որք
ան էլ զ ա ր մ ա ն ա լ ի լ ի ն ի , դուրս էմնացել դպրոցի մանկ
ավարժական կոլեկտիվի և կոմերի տական կազմակեր
պության տեսադաշտից։ Ավելին, նույ նիսկ այն բանի
ց հետո, երբ նրանց անառողջ հարաբերու թյան մասին
խոսում էր գյուղի հասարակությունը, մանկա վարժակա
ն կոլեկտիվը և կոմերիտական կազմակերպությու նը հա
րկ չհամարեցին միջամտել և ճիշտ ուղղություն տալպ
ատանիների դաստիարակության գործին։ Միանգամա
լն
 պարզ է, որ եթե դպրոցում կոմերիտական կազմակեր
պու թյունը գտնվեր իր բարձրության վրա, եթե հա
ճախակիզրույցներ, բանավեճեր կազմակերպվեին դա
ստիարակու թյան, բարոյականության հարցերի վերաբե
րյալ, պատանի ների ընկերությունը կզարգանար առող
ջ հունով, և դպրոցըչէր կանգնի նման խայտառակ փաս
տի առաջ։
Բ յ ո ւ ր ո ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ մ է , որ ա յ ս օ ր ե ր ի ն , ե ր բ մ ե ր ե
րկրիկոմերիտականներն ու արտամիութենական երիտա
սարդնե րը հերոսական գործեր են անում աշխատանքո
ւմ, ուսմանմեջՀ ՀամԼԿԵՄ անգամներ Լ. Սարուխանյան
ի և Ս. Վ ա ր դ ա ն յ ա ն ի ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը չ ի կ ա ր ե լ ի բ
նութագրել այլ կերպ,քան, իբրև փախուստ մեր հերոսա
կան առօրյայից, իբրև հո գեկան թուլության, փոքրոգութ
յան նշան։
Ելնելով վերոհիշյալից, բյուրոն որոշում է.
7, Ւ ց ո ւ յ ց գ ն ե լ Ա* շրջանի Վ* Ա * գ յ ո ւ ղ ի միջնակ
արգ դպրոցի կոլեկտիվը ( դիրեկտոր Ս* Բ ե գ ո յ ա ն , կոմեր
իտականկազմակերպության քարտուղար Գ* Կարապետյ
ան)։
2 . 10֊րդ ((ա» դասարանի կոմերիտական կազմակերպ
ի չ Գա յ ա ն ե Կ ա ր ա պ ե տ յ ա ն ի ն ա զ ա տ ե լ ի ր պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւ թ յ ո
ւննե րից և հայտարարել խիստ նկատողություն, գրանցե
լով անձ նական քարտում։
3* ճիշտ համարել ինքնասպանությունից հետո դի
րեկ ցիայի ձեռնարկած միջոցառումները, դատապարտել
այն կո մերիտականների վարքագիծը, որոնք, հակառա
կ դ է թ Ակ ց ի ա յ ի հրահանգի՝ մասնակցեցին ՀամէԿԵ
Մ անդամներ
Լ, Սարուխանյանի և Ս. Վարդանյանի թաղմանը։
Սույն որոշումը մասսայականացնել հանրապետութ
յան բոլոր դպրոցական սկզբնական կազմակերպությու
ն ն ե ր ո ւ մ ( մ ի ա յ ն 8 — 1 0 ֊ ր դ դ ա ս ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ ) » ։
\
Վերջում ջնջված էր մի նախադասություն։ <րՍ / թ դեկ–,
տեմբեր ամսին՝ բյուրոյում լսել սույն որոշման կատա
րմանընթացքի մասինն։
Ա ռ ա ջ ի ն էջ ի վ ր ա , ն ե ր ք և ի ց խ մ բ ա գ ի ր ը մակագրել էյս
«Ընկ* Լ, Շահինյանին։ Հոդվածդ վերակառուցիր
- ՚ V ( Ւ է * ՚ ՚ ՝ ՚–

Ամեն անգամ, երր գնում էր Աշոտենց տուն, էևոնը նախ

մտնում էր Արայիկի սենյա կը։
Այս անգամ էյ*
— Բարև ձեզ, ի ՞նչ բա նի եք , — հոգնակի հարցրեց,
որովհետև սենյա կում նաև Սևակն էր, Արայիկի համալսա-
րանական ընկերը*
- Ջնջում ե ն ք , – ասաց Ա ր ա յի կ ը ,– բարև*
- Ա, Դո՞ւք ե ք աս աց Սևակը*
— Բ՞նչ եք ջնջում,— Լևոնը թաղվեց հին բազկաթ
ոռիմեջ, որ, րոտ Արայիկի, պատկանել է Երևանի նախ
ավերջիննահանգապետին։ - Ձերոնք ո՞ւր են։
- Ընկերդ հերթապահ է, մաման կինո գնաց։
՜*՜ Արայիկի սենյակն այս տան միակ մարդավայել ա
նկ. յունն է, ըստ Լևոնի։ Մտնում եմ ներս, սենյակի
տերը չիասում փոխիր կոշիկներդ, հողաթ ափեր հագիր
կամ տիկինԱլինայի հին բոկոտիկները, այս սենյակում
ոչ ոք չի հարց նում առողջությունդ, չի տրտնջում, թե
վերջերս ուշ-ուշ եսերևում։ Արայիկին կարող ես նո
ւյնիսկ չբարևել։ Նա միօր Լևոնին ԼՈւրջ՜ԼՈւրջ բացատ
րում էր, որ 50— 60 տարի ապրող յուրաքանչյուր մար
դ ամենաքիչը կյանքում երկուամիս ծախսում է բարևե
լու վրա, եթե մեկ-մեկ գումարումես բարևելու վրա ծ
ախսած նրա րոպեները։ Այնպես որ,ներս մտնելուց հ
ետո կարող ես պարզապես փռվել թախտինկամ բազկաթ
ոռին և՝ ուզում ես խոսիր, ուզում ես ((կոճկիրբերանդ
» (Արայիկի դարձվածքն է)։

Ամեն անգամ Արայիկի սենյակը մտնելիս Լևոնը նա

յումէր պատերին, ի նչ նոր բան կա։ Ւսկ ինչե՜ր
ա սես չկան.մի քանի
բաո Շառլ Ազնավուրի երգերից, դասացուցակ
,անուններ, հեռախոսների համարներ, ընկեր֊ըն
կերուհիների երկտողներ, մոտավորապես այս ոճի. «Հաս
տագլուխ, եկա, սպասեցի 17 րոպե 45 վայրկյան, գնա ցի.
.,»։Եամ ((Ժ ա կ Բրելը տանում եմ, լավ-լավ, կբերեմ...»։
Աամճ
«Նա ասաց, որ քեզ սիրում է։ 20֊ր դ դարի երկրորդ
կես,երկիր մոլորակ»։ Մի խոսքով։
 սիգարեթ ես ծխում, հորընկեր (դա Արայիկի գյուտն է,
«Ինչո՞ւ հորեղբա յր կլինի, հորընկեր՝ ոչ, հ ը ՞ ..,» ) ։
Լևոնը մեկնեց սիգարեթի տուփը, պատին նոր բան կար.
«Ինձ տվեցին աչքեր և ասացին նա յիր, նա յեցի, բա յց ոչինչ
չտեսա ես կ յա ն ք ո ւմ ...»։
— Դո լ ես թա րգմա նել։
— Թարգմանությունը միշտ կես խնձոր է, մի կեսը կե–
րած է լինում թարգմանիչը՛ Հ ը ՞...
— Ո՞վ է ա սել։
— Ուրիշ ո՞վ , ընկերդ։ Սևակ, գա էլ ծխիր։
Տղաները խճճվել են մագնիտոֆոնի ժապավենների մեջ։
— Չ ֊եմ հասկանում ինչ եք անում։
— ժա պ ա վեն չի ճարվում, հորընկեր, ջնջում ենք, որ
նոր բա ն գրենք, հասկացա՞ր , — հետո հարցնում է , — ծանոթ
չունե՞ս ժապավենի գծով ։
— Գլխացավ ունեմ ու պարտք։ Ջա յնը բարձրացրու։
Լևոնը փակեց աչքերը, ոչ, երաժշտությունը չի կիսում
* մարդու մենա կությունը, ընդհակառակը, լրիվ է դարձնում,
օգնում է, որ մա րգ անջատվի աշխարհից, առանձնանա։
Երևի հարկավոր է մի անգամ էլ գնալ Հասմիկի ու Սերոբի
գյուղը, հանդիպել նրանց դասարանի հետ, հյուր չին ել Բե
նսյի ն , Փառնակին։
— Արա յիկ։ +

— Հը։
— Ծանոթ ներկարար ունեմ, էժան էլ կսպիտակեցնի։
— Տեղ շատ կա , — Արայիկը ծիծա ղեց, հետո լր ջ ա ց ա վ ,–
հորս մոտ չա սես, թե չէ կես ժամ կճառի։ Հորընկեր, միշա
մտածում եմ՝ ինչո՞ւ իրար նման չե ք ...
— Ինչո՞վ։
— Ջնջում ենք , — ասում է Սևակը։
Արայիկը մատը սեղմում է մագնիտոֆոնի ստեղներից
մեկին, և սկավառակը պտտվում է ավելի արագ։ Հետո լսում
են մյուս երգը, երրորդը, ամեն մե կից՝ մե կ-երկոլ տակտ, և
հնչում է դատավճիռը, ջնջել կամ չջնջել։
— Գիտե՞ս ինչով . . . — Արայիկը շարունա՛կում է քիչ
առաջվա զրույցը։
֊ Չ է։
֊ 814–
֊ — Քարոզից շուտ ես հոգնում։ Ոչ տերտեր դուրս կ
գարքեզնից, ոչ պատմության դասատու։
Լևոնը մի պահ մոռացավ Արայիկին, ականջը ձգվեց
դ ե ֊պի մագնիտոֆոնը, ծանոթ երգ էր, չկարողացավ մտա
բերել՝ի՞նչ...
— Թող նվագի։ Պիտի ջնջե՞ք...
Արայիկը ցավակցանքով նայեց նրան։
— Է, հորընկեր, հիմա սա նվագում են նույնիսկ կ
ոմե րիտական Կողովից առաջ։ Հորս խելք սովորեցրու։
— Ի՞նչ է եղել։
— Ասա թող հոտ չքաշ
իԼևոնը ծիծաղեց։
— Գիտես, չէ՞, անցյալ տարվանից ծխում եմ։ Ինքն
էլգիտի, բայց ամեն անգամ չի ալարում, որ զարմանա.
զու֊ղայլանից դուրս եմ գալիս թե չէ, հոտ է քաշում։ Դ
ե տանըորտե՞ղ ծխեմ։ Ասա թող հոտ չքաշի։
Լևոնը ծիծաղեց, հետո պարզ տեսավ Աշոտին՝ հոտ քա
շելիս. ծերանում են։
Ւ ն չ ֊ո ր ե ր գ տղաները լսում են հանկարծ լրջացած,
թե՞ Լևոնին է թվում։
— Ջնջե՞նք,— հարցնում է Սևակը։
■— Ե ս ի մ , — Ա ր ա յ ի կ ի ս ի գ ա ր ե թ ի ծ ո ւ խ ը խ ն ա մ ք ո վ ն
երս է քաշում, մտախոհ է,— Ջ եմմայենց տանն ենք ձայ
նագրել,լսեցի՞ր չխկոցը* Ջեմման սուրճ բերեց, գդալ
ն ընկավ...Հռիփսիմեն էլ կար...
— Հա,— ասում է Սևակը,— հիշում եմ։
— Ջնջենք,— ի վերջո Սևակին արձագանքում է Ար
այի կը։ Լևոնը նրա ձայնի մեջ տխրություն է որսում,—
ջնջենք, -արդեն անտարբեր է, ի՞նչ պատահեց։
— Լավ,— համաձայնում է Սևակը,— Ադամոն հի
մաուրիշ ռիթմով է երգում, կճարեմ։ Ջեմման վերջե
րս չիերևում*

— Թող մնա,— հանկարծ ասում է Արայիկը, հե

տոդառնում է Լևոնին,— հորընկեր, մի բան հարցնեմ,
քանի՞տարեկանում լավ խմեցիր առաջին անգամ...
Հանի՞։ Ե ր ե ս ո ւ ն հ ի ն գ ֊ք ա ռ ա ս ո ւ ն տարեկանից հետո
հի շողությունը միայնակ կնոջ է նման, հեշտ է դավաճ
անում։

—315–
 Տոթերորդ դասարանում, պատերազմից հետո առաջին
ամառն էր. Երևանում նոր էին սկսել պաղպաղակ արտադ
րել ամերիկյան կաթի փոշով, Կարոյի հետ մի շաբաթ շարու
նակ կոպեկներ հա վա քեցին, մի հատ պաղպաղակ առան,
կիսեցին։ « Այնքան հարուստ լինե նք , — երաղեց Կարոն , —
որ երկու հատ առնենք ու առան ձին ֊ա ռ ա ն ձին ուտ ենք»։
Ե՞րբ խ մ ե ց ի ն ... Պա տ մի՞։
— Չեմ հիշում, ընկերորդի , — Լևոնն էլ մե կ-մե կ Արա–
յիկի ոճով էր խ ոսու մ , — այդպիսի օրերը անկետա յի մեջ
չեն գրում, մոռա ցվում են , — ու մտ ա ծեց. « Թեպետ լավ կլի–
ներ գրվեին, մեր սերնդի համար, լավ կ լի ն ե ր ...»։
Արայիկը ծիծաղում է. նա չի լսում ա յն, ինչ մտածում
է Լևոնը։ Լևոնը ժպտում է տխուր։
— Ասում եմ՝ չխ մե նք, քանի մաման չի եկել։
— Խ մենք , — ասում է Լևոնը, հետո հանկարծ լռու մ։
— Ւ նչ պատահեց։
— Սուս, — ց ո ւյց է տալիս մա գնիտ ոֆոնը , — լս ենք։
— Է՜։ ծերացել ես , — հետո ձեռքով է անում Սևակին , —
թող՛ Ոնց է մնացել դա, չե մ հասկանում։
Մագնիտոֆոնը նվագում էր «Փոքրիկ ծաղիկը» . հին,
հոգնած տանգո, թոշակի գնացած երգ՝ ինչպես կասեր
Արայիկը։ Լևոնը խրվել էր բա զկա թոռի մեջ, փակել աչքերը,
ոչ, հիշողոթյոլնը միշտ չէ, որ դավաճանում է ...
... Դա նրա առաջին գործուղումն էր, աշխատանքի եր
րորդ ա մսում։ Քաղաքում (քա ղա ՞ք էր, թե գյուղ, դժվար էր
ասել) ոչ մեկին չէր ճանաչում, եկավ հյուրա նոց, անսովոր
էր, հոգնա ծ։ ճանապարհին երկու շիշ կարմիր գինի էր
վերցրել, խ մեց մի քանի բա ժա կ։ Գրասեղանին ձայնապնակ
կար։ Մի կերպ կարգի գցեց ռադիոընդունիչը, և սև պլաստ
մասսան սկսեց երգել։ «Փոքրիկ ծաղիկը » , — այն ժամանակ
նոր էր, առաջին անգամ էր լսու մ։ Խ մեց։ Ավելի հեշտ էր
ներս գնում գինին, երր սենյա կում երգ կար։ Դուռը ծե ծե
ց ի ն ։ Ք սանմ եկ– քսաներկու տարեկան աղջիկ էր, բարալիկ,
մազերը թափած ուսերին։ «Լուցկի ո ւն ե ՞ք »։ «Կա »՛ «Ինձ մի
քանի հատիկ է հարկավոր, սենյակումս մի լիքը տուփ կար,
բ ա յց հատիկներն ա յրվա ծ։ Բ ոլորը»։ «Վ երցրեք, ես էլի
ու նե մ »։ «Շնորհակալ եմ, լա վ տանգո է, չ է ՞ » ։ «Առաջին
ան~
գամ եմ լսում, կխմե՞ք մի բաժակ, թույլ է*** <րՒ*նչ
ե ք ա ս ո ւ մ ։ @՝եյը դ ն ե մ կ ր ա կ ի ն , գ ա մ » ։
- ՀորընկերԼևոնը հանկարծ լսում է Արալիկի ձայ-
նը, - նորի ց պտտենք
- Ե՞նչր,— հետո հասկանում է,— հա, իհարկե...
... Եկավ։ Նորից՝ <րՓ ո ք ր ի կ ծ ա ղ ի կ ը » ։ Միասին խմ
եցինմի բաժակ, երկու, երեք, առաջին անգամ էր տես
նում, թեինչպես են խմում աղջիկները։ Հետո պարեցին
երկար, լուռէՍենյակում կիսախավար էր, միայն լուսնի
լույսն էր ներկա,լավ էր ամեն բան։ Չհարցրին ոչ ի ն չ ,
ո՞վ ես, որտե՞ղից, ինչո՞ւ ես եկել։ Երևի նաև համբուր
վեցին։ Պարելու ժա մա ֊նակ (էևոնր դա չմոռացավ երբե
ք) ա Ղ 2 է հ Շ մ ե ղ մ շ ո յ ո ւ մ էր ն ր ա մաղերը,, ասես թե երե
խա էր Էևոնը։ Փ ո ք ր ֊ի ն չ բա րձ֊ րահասակ էր աղջիկը,
համբուրվելիս ինքն էր կռանում։Ե՞րբ լուսացավ։
- Հինգերորդ անգամ է, ես խելագարվում եմ,— Արա-
յիկի ձայնն է ,– նորի՞ց...
Լևոնը ձեռքով Լ անում...
... Հետո չտեսավ նրան։ Տեսներէ երևի կստացվեր ս
են–տիմենտալ պատմություն, հետո գուցե նաև եր
եխաներծնվեին, միասին կգնային ծովափ, թթվի համա
ր կ ա ղ ա մ բ ու վարունգ առնելու, կգնային ծնողական
ժողով... Ոչինչ չեղավ։ Մնաց այն գիշերը, «Փոքրիկ ծ
աղիկը»։ Երևի նաևհամբուրվեցին, բա յց Լևոնը հիշում
Լ ր, որ աղջկա բարակմատները իր մաղերն Լին շոյում,
երբ պարում էին։ Երկու–երեք տարով փոքր էր երևի,
բայց շոյում էր մոր նման,քրոջ, հագար տարվա սիրու
հու նման։ Այդպես երբեք, ոչ ոքայլևս չշոյեց նրան աշ
խարհում, թեպետ սիրեցին երևի, ո՞վգիտե։ Ոոպեն մել
անխոլիկ էր, գինին հաճելի թմբիր էր բ ե ր ո ւ մ , և Լ և ո ն ը
մտածեց, որ մարդու կյանքը կամաց, կամացդառնում է
լուցկու տուփ, որտեղ ավելանում են այրվածհատիկն
երը։ Վաղն առավոտ կծիծաղի այս համեմատու թյուն
ը հիշելիս, երեկ էլ կծիծաղեր։ Լուցկու այրված հա-տ
իկը կարող ես և փողոց նետել, ապրած օրերղ մնում ե
ն ։ Ու մ ի օր էլ կյանքդ դառնում է լուցկու տուփ՝ միայն
այր ված հատիկներով։
Լևոնը խմեց Արայիկի մեկնած չգիտես որերորդ բաժա–
֊ 817^–.
կը իսկ մագնիտոֆոնը դեռ պտտում էր հին, մաշված երգը։
(Ինչո՞ւ երգերի - կոմիսիոն խանութ լկտ , մարդիկ կվաճա.
ռեին իրենց գործա ծա ծը, գուցե պետք գար ուրիշներին, էժան
կվաճառեին), Դառը ժպտաց, չար ու հանգիստ։
֊ ֊ Ջնջիք։։
Արայիկը հանգիստ նա յե ց .
— Լավ, — ասաց , — . շարունակությունը լսենք, կջնջեմ։
Դառնության կծիկը կանգնել էր կոկորդում, Լևոնին
հանկարծ գրգռեց տղաների հանգստությունը, նրանց ալար
կոտ շարժումները, թվա ց Սևակը քմծիծա ղ է տալիս։
Ուզեց կռվել, վշտանալ ու գառավ ձանձրալի՝ Աշոտի
նման, այս
աշխարհի բոլոր մարդկանց նման,
— ՛Ուրեմն չե ՞ք հավանում մ ե զ . . . , — բառացիորեն Աշո
տի նախադասությունն էր, նույնիսկ նրա տոնով երկարաց
րեց ձայնը «չեք»–ի վրա։
— Ի՞նչ պատահեց , — Արայիկը նա յեց զա րմա ցա ծ, — մի
քիչ պառկիր թախտին, հ ա ՞... ,
— Լսիր...
Արայիկը ընդհատեց նրան հանգիստ -հա նդիսա վոր...
— Սպասիր, ես շարունակեմ, հա՞։ Լսիր, երբ մենք քո
տարիքին էինք, հայրդ մեծ էր ինձնից ութ տարով, պատե րազմը
նոր էր վերջացել, պատկերացնո՞ւմ ես գա ինչ է, ես չորս
դասարանում նույն բլուզով եմ դպրոց գնացել, ուղո՞ւմ ե&
նկարներս ց ո ւյց տա մ։ Հա յրդ երեց տարի շարունակ բ ա նակից
բերա ծ կիտելն էր հագնում։ Ա մա ռ-ձմեռ, հասկա նո՞ւմ ես , —
Արաքիկը մի պահ լռ ե ց , — շարունակե՞մ։ Ես ու հայրդ
տարիուկես բեռնակիր ենք աշխատել կա յա րա նում, իսկ դուք
ծ ն վ ե լ֊ չ ե ք ծնվել ունեցել եք ամեն ինչ, առավոտը զարթնել-
թևներդ մեկնել եք, դիպել է ճապոնական տրան զիստորի, իսկ
քսաներեք տարեկան էի, ե ր բ ... Շարունա կե՞մ,
Լևոնը ծիծաղում է։ Ծիծաղում են երեքով։
— — տսոլմ է Լևոնը, — երեխաներդ նույն բաները
քեղ կասեն, կհիշես ի ն ձ ...
— Չեն ասի։
— Ինչո՞ւ։
— Ես չեմ հիշեցնի նրա նց , — Արայիկը նա յում է լուրջ,
~318–
մ՛եծավարի, ճակատին կնճիռներ կան,— քեզ հետ դեռ հ
ե շ տ էէ Ը ն կ ե ր դ ե թ ե հ ի մ ա լ ի ն ե ր , կ ս կ ս վ ե ր ե ր ր ո ր դ հ ա մ ա շ
խ ա ր հ ա – ւ Ւ ն Ը– ն ա մ ե կ - մ ե կ կծալեր մատներր, թե քանի
զույգ կոշիկ ունեմ, քանի ինքնահոս, կասեր, որ ինքը
քիմիական մա տիտով էր դրում համալսարանում, կհիշ
եցներ, որ Ծիծեռ նակաբերդի առաջին ծառերը դուք եք
տնկել, որ Երևանումքսան թվին հազիվ երեսուն հազար
մարդ էր ապրում, իսկմենք ձրիակեր ենք..»
Լևոնը ծիծաղում էր։
— Լավ, լավ, անջատվիր, ավելի լավ է լսենք։
Սևակը մատը սեղմում է մագնիտոֆոնի ստեղնին, և սեն–,
լա կը լցվու մ է աղմուկ ֊ա ղ ա ղ ա կ ո վ ։
— Անգլիական բիթլներն են , — բացատրու մ է Արալիա
կը, — ականջներդ կդիմա նա ՞ն։
Լևոնը ձեռքով է անում։
Հասմիկն ու Սերոբը չլսեցին ալս երգերը, չեն լսի։ Վ
ահվրամն էլ չլսեց, թեպետ օրացույցով ապրեց քառաս
ունյոթտարի։ Ի՞նչ եղավ, որտե՞ղ է հիմա հ
յուրանոցի աՂ2ՒԽ*Երևի ամեն մարդ թանկ
մեկին պիտի կորցնի, որ որոնի,հետո ամբողջ կ
յանքում, քանի ապրում է։ Հենց դտավ
քուրեմն, նա չի։ Նրան չպիտի գտնես։ Գ ի ն ի նա ղ մ կ ո ւ մ
էրԼևոնի մեջ, գինին բանաստեղծ էր դարձնում, փիլի
սոփա,շատախոս, երեխա էր դարձնում։ Երևի նրան, այն
աղջկան էփնտրում ինքը Լիլիթիւ Տաթևիկի, ուրիշների մե
ջ և տխրում է,որ գտնում է. ուրեմն, նա չի։ Վահրամի
որդին հազվադեպկհիշի հոր գերեզմանը, ծաղիկ է
լ չի տանի։ Վահրամին
գյուղում թաղեցին, ծաղիկ տանելը 17-րդ դար է։ Եր
ևիէԵրևի ամեն սերունդ այրված լուցկիների իր տուփն
ո ւ ն ի . 1ւ տուփն է նման, 1ւ այրված հատիկները, թայց
նույնը չեն։ Թվում է նույնն են, բայց նույնը չեն։ Լև
ոնը նորիցլցրեց բաժակը, իսկ դռան զանգը տվին։
— Փիւիսոփա մաման ժա մա նեց , — ասաց Արայիկը և
շտապով պահարան դրեց գինու շիշը, բա ժա կները, Լևոնի
նոր լցրա ծ դինին արադ կուլ տվեց և բաժա՛կը թ ա ք ց ր ե ց ,– *
հետո կ խ մ ե ն ք ...
Լևոնը վեր կացավ։ Հարկավոր է գնալ։ Տղաները չե
նիմանա, թե ինչ կատարվեց նրա հոգում, չեն հարցնի, հ
 նեն էլ, չի ասի, ասի էլ, լեն հասկանա, իսկ նախասենյակում
արդեն լսվում է Ալինայի ձա յնը ։ նա Արայիկին արդեն պատ
մում է կինոնկարի սկիզբը, քիչ հետո ներս կմտնի, Լևոնին
կհարցնի ինչպես է, ինչպես չի, կնեղանա, որ ոլշ-ուշ է
երևում, կստիպի մնա լ, թ ե յ խ մել վարդի ՛մուրաբայով, որ
ինքն է եփել, խոհանոց գ ն ա լ֊գ ա լո լ ացա նքում կպատմի
կինոնկարը՝ ծա յրից ծա յր ։ Հետո անպայման կնկատի, որ
Լևոնի գլուխը մի թեթև ցա վում է («ե ր և ի մրսել ե ս »),
խոր հուրդ կտա քնելոց առաջ անալդին խ մ ե լ։ Եթե
ժամանակ մն ա ց, կսկսի գանգատվել Արա յիկից։ («Ա մբողջ
օրը էս մա գ նիտոֆոնին է կպած, ոչ հորն է լսում, ոչ ինձ,
ասես զիբիլը թափիր, կասի քննություն ունեմ։ Էն օրը
տնային կառավա– րիչն էր եկել, ասում է. «էս պատ է,
թ ե ՞ բողոքի գիրք»։ Գոնե դու մի բան
հասկացրու» ) ։
Չ է, հարկ ավոր է գնալ։
Լևոնը վեր կացավ, ուղղեց փողկապը, չգիտես ինչու
նա յեց մա գնիտ ոֆոնին, իրար վրա շարած ժապավենների
տուփերին։
— Ես էլ եմ գա լիս , — հանկարծ, կարծես ինչ-որ բան
հիշելով, վեր կացավ Սևակը, — տուն եք գնում, չէ ",
ձեր կողմերում եմ ապրում։

Փ Թ ա*

Առավոտ էր, բ այ ց 2ոգ> Վեր կացավ գլխ ա ցա վով, հիշեց

երեկվա օրը, հետո սկսեց սա փրվել։ Սափրվեց երկար,
մա նրա մա սն, կարծես հարսանիքից առաջ։ Երևի շատ խ մ եց
երեկ։ Տաթևիկը այսօր պիտի գա, ուրեմն, հարկ չկա նա մակին
պատասխանել, լա վ է ։ Հրանտին պիտի զանգահա րի ։
Մայրը պատվիրել էր սև կտոր առնել գլխաշորի համար, տունը
հավաքելու ժամանակն է ։
Փողոցում ավելի շոգ էր։
Առավոտյան ժամը ինն էր ընդա մենը, բ ա յց ա ։.^...;ա ն
արդեն տաքացել էր, ևս մի քանի օր, հուլիսին, կփափկի։
Փողոցի երկու կողքերին՝ ասես նկարվելու համար կա նգ
նա ծ շենքերը գու յնզգույն վարագույրներով փակել էին բոլոր
լուսամուտները, թվու մ էր գունավոր ակնոցներ էին դրել ։
Անցավ ջրցան մե քենա ն։ Աղջիկների երամը թ ռա վ կչկչալով,
անհոգ, ո՞վ . ասաց՝ անհոգէ Կարողանար գրել այս օրերի
մա սին, որ օրա ցույցով մի ամիս էլ չեն լրա ցնում, Վահրա
մ ի , Սերոբի, Հա սմիկի, Ռոլրենի, տղաների, Արայիկի մ ա
սին.. . Տրոլեյբու սից մեկը ձեռքով արեց, ո՞վ էր, իսկ ջրցան
մեքենան կարծես կրիա էր խաղում, ծառերը ջրելով։ Չ զգա ց,
մեքենա բա ր, բնա զգով մտավ սրճարան, ոտի վրա մի
բաժակ սուրճ խ մ ե ց, սիգարեթ առավ, վճա րեց, ստացավ
մանրը, իսկ մի ուրիշ ծանոթ բա րևեց, այս անգամ մյուս
մ ա յթ ի ց, ինքն էլ բա րևեց, ժպտաց, ո վ էր։ քա ղա քը վա
ղուց արթնացել էր, մ եծ, տարօրինակ քաղաքը, մի վիթխ ա
րի զանգակատան էր նմա ն, մրջնանոցի, հանքի, ասֆալտե
բեմահա րթա կի, որտեղ ամեն օր թվում է նույն պիեսն են
խաղում՝ տարբեր դերասաններով։ քա ղա քը փաթաթվում էր
նրան սպիրալի պես, ձգում, հրում, դիմադրում, հանձնվում։
Իսկ^ն ա քա յլում էր կարծես իր մենակության միջով, որ
նման էր պատի, հաստ, մանրամասն շարված պատի։ Ան
տառի չսկսվող ու չվերջացող արահետի էր նմա ն, երկու
կողմից խեղդող կանաչ, վերևում՝ ք ի չ՜մ ի չ երկինք։ Երբ խիտ
է անտառը, ծառերը բարձր են լինում, կողքերին տեղ չկա,
ստիպված են վեր ձգվել, նրա մենա կությա ն ծառերը բարձր
էին։ Գնում էր Լևոն Շահինյանը՝ քաղաքի մի սովորական
բնա կիչ, աշխարհի մի աննշան ա նցորդ, գնում էր իր մենա
կությա ն, իր ապրած ու չապրած տարիների միջով։
Սովորական օր էր, հունիսի վերջին օրերից։

Ի օ

Գրասեղանի վրա թղթեր էին, գրած ու չգրա ծ, նույն

չափսի թղթեր, մի քանի նա մա կ, որ խմբա գիրը էևոնին էր
մա կա գրել։ Գրված թղթերը մեքենագրուհուն էր հարկավոր
հա սցնել, չգրվա ծները՝ գրել։ -
Հեռախոսը դնգա ց։
— Հ ը , հորընկեր , — Արայիկն էր. ձա յնը զվարթ էր,
զնգուն , — լ ալԼ խ մ եցինք, չէ ՞, մաման բա ն չիմա ցա վ, իսկ
տանգոն չենք ջնջել, թեպ ետ, գիտես էլի, թոշակի գնացած
երգ է ։ Փոստով կուղարկենք, հ ը ՞...
- 821—-
 — Լավ, Արայիկ, չա վ ...
— Հա , սիգարեթիդ համար շնորհակալ եմ, լա վ
էիր՝ արել, որ մոռացեէ էիր մեր տանը։
Դրեց խոսափողը, նա յեց լուսա մա տ ից դուրս, նույն
շենքն էր, որի լուսամուտները այս վեց տարում հաշվել է
երևի հազար ա նդա մ։
Շոգ էր։ Սեղանին սպիտակ թղթեր կա յին, նամակներ,
որոնց հեղինակները սպասում են պատասխանի։ Հիմա
կկարդա, կմտ ա ծի։
Նորից զանգ.
— Արի մի րոպ եով , — խմբա գիրն էր։
Գնաց։ ժպ տ ա ց Սեգա յին, բա ցեց կաշեպատ դուռը։
— Կարդացի՞ր որոշումը , — հարցրեց խ մբա գիրը։
— Կարդացի։
Խմբագիրը կանգնած էր սեյֆի մոտ, փակում էր, թե՛՝
բա ցու մ, դժվար էր ա սել։ Սեյֆը նույն դույնի էր, ինչ կաշե «
պատ դուռը, ինչ աշխարհը։
— Տեսա ՞ր, վերջը չթողեց գնա մ , — ասաց խ մ բ ա գ ի ր ը
,– ես գիտեի, չէ ՞։
— Ո՞ւր, ով։
— Ստեփանյանն, ո ՞վ ։ Ջ գ ձ գ ե ց ֊ձ գ ձ գ ե ց , մոռա ցե՞լ
ես ուր պիտի գն ա յի , — ձեռքի ծոցատետրը զգույշ գրեց սեյֆի
վերևի ա նկյունում, մի քանի թուղթ էլ վրան, հետո դուռը
փա կեց , — ով գիտի երբ պետք դաս մեկ էլ։ Դու ի՞ն չ եւ։
անում, մի տեսակ ես։ Չե՞ս գնում հանգստանալու, ուզո՞ւմ
ես արձակուրդ ձևա կերպ եմ, հ ը ՞...
— Խմել ե մ ։ Երեկ գիշեր։ Շատ եմ խ մ ե լ։
— Էն կ ո ն յա կ ի ՞ց ...
— Ո՞ր։ Հա , նրա նից։ Գլուխս ցա վում է ։
֊ Ո՝ող իմ գլուխն էլ կոնյա կից ցա վեր, ֊ ու թափ
ավեց ձ ե ռ ք ը , ֊ է* . . .
Լևոնը դուրս եկավ*
Դուրս եկավ, քա յլե ց իր մենակության միջով, որ նեղ
ուղեգորգի նմա նՀ տանում էր դեպի մ եծ ու անհասկանալի
աշխարհը։ Միջանցքը, որի հատակին կարմիր, իսկական
ուղեգորգ էր փռա ծ, երկար էր։ Երկար էր, բ ա յց ոչ այնքանք
ինչքան անտառի արահետը։ Միջանցքի պատերը բարձր
- 322—
Էին, բա յց ոչ այնքան, ինչքան խիտ անտառի ծառերը,
որլույս են մուրում երկնքից։ Միջանցքը առաստաղ
ունի,առաստաղին էլեկտրական լույսեր են, լամպեր,
կարելի էվառել; հանգցնել, փոխել, կարելի է հազար մ
ոմանոց գցել\Միջանցքն իր օրենքներն ունի, արահետն՝
իր։
Լևոն Շ ա հ ի ն յ ա ն ը միջանցքով քայլում էր դեպի իր գ
րա սեղանը, իսկ անտառի արահետը նրա հոգու մեջ է
ր, նղաապրած ու չապրած տարիների մեջ։

"(1967-1968 թթ.)
Վարդզես Համսւզսապի Պետրոսյան

Վիպակներ և պատմէ) ած
ք՛ներ Հայկական էսքիզներ

ՏՅբ^րտշ ճ«ՋՅՅՇոօաւլւ
Ո&րբօշտա

Ո 086Շ18, բՅՇՇ 1<Ձ Յե1

ձբյւո8օաւ6 ՅշսււՅԱ

(Ւ 1Ք Յ բ«51||Շ Ւ ։03<1 Տ|Յև1ճ՜Տ)

է13^Ջ16յւեշր0Օ «ՕօտտւՁՏՁՈ րբ<«»,
Տբ«ՏՅ», 1980

Խմբագիր՛՝ Մ* Ս. Թնրզյաճ
Նկարիչ Ֆր. Գ. Աֆրիկյան
Գեղ. խմբ ագիր ՝ 11. Սաֆյան
Տեխ. խմբագիր՝ Վ. 8*. Ակազյան
Վերստուգող սրբագրիչ՝ Վ. քՒ. Ազաայ
115 2423
Հ ա ն ձն վա ծ է շա ր վ ա ծ քի 17. 12. 79։.
Ստո րա գրվ ած է տ պ ա գր ո ւթ յա ն 2 6 . 2 . 1 9 8 0 ։ ՎՖ 02216՛։
Ֆորմատ 70Ճ 1/ Յշյ Թուղթ տ պ ա գր ա կա ն 1։ Տ ա ոա տե սա կ՝ «Գր քի
ս վո ր ա կա ն ։ Տ պա դրություն՝՝ բ ա ր ձ ր ։ Պատվեր 3 5 9 3 ։
2 7 , 4 5 հր ա տ . մ ա մ. –\ –1 7 ն,երգիր, 3 2 , 3 4 պ ա յ մ . տ պ . մ ա մ . ։
Տ պ ա քա նակ 3 0 0 0 0 , Գինը՝ 2 ո .,

«Ս ո վե տ ա կա ն գրո ղ» հրատարակչու թյու ն., Ե րևա ն — 9 , Տ ե ր յ ա ն 9 1 ,

Ւ13ՋՋ10^եշրտօ «€օտ6՚ր383ււ րբօ,\», ՏբտտՁքւ-Ց, 1տբտաՅ, 91.

ՀՍՍՀ Մին իստրների սով ե տի հր ատ ա ր ա կչ ո ւթ յո ւն ն եր ի , պ ո լի գ ր ա ֆ
ի ա յի գրքի ա ռևտրի գործ երի պ ետ ա կա ն կոմ իտ եի $ 1 տ պա րա ն,
Երևան
Ա լ ա վ եր դ յա ն փող. 1$ 6 5 ։

1»ոօրբՅՓ™ "^2 1 ՐօօէօաւրտրՅ ոօ

«Յ^Յրշյւե
շրտ, ոօյւ«րթՅՓ»« « տաատօճ ւօբրօտյա
ճբ«. <ՅՇԲ.
ՏբտտՅ», յրյւ. ճյւՁ8©բՋ38Ջ, 65.
Մեր նպատակն է հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,
առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությանը, և կոտրել
այն կարծրատիպը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Գիրքը լուսապատճենվել և համացանցում է տեղադրվել Գրքամոլ Նախաձեռնության

կողմից:

Բոլորիդ կողմից սիրված «Գրքամոլ»-ը ձեռնամուխ է եղել մի նախաձեռնության, որի

նպատակն է համացանցում էլեկտրոնային տարբերակով տեղադրել բոլոր այն գրքերը, որոնք
սիրված են հայ ընթերցասերների կողմից և ցանկանում են դրանք ընթերցել նաև
էլեկտրոնային տարբերակով: Ժամանակի ընթացքում մեր կողմից համացանցում
կտեղադրվեն բոլոր այն գրքերը, որոնք մինչ այս ձեզ համար եղել են դժվար ձեռքբերելի:

«Գրքամոլ»-ը, ունենալով իր ուրույն տեղը համացանցում, իր առջև նպատակ է դրել

հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը, առաջացնել
հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությանը, և կոտրել բոլոր այն
կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Սիրելի՛ ընթերցողներ, մենք շատ ուրախ կլինենք, եթե կլինեն մարդիկ, ովքեր
կցանկանան օգնել մեզ այս հանրօգուտ գործում: Էլեկտրոնային գրքերի պատրաստման և
մեր կայքում դրանք տեղադրելու հարցում մենք չունենք որևէ շահ և չենք հետապնդում
որևէ եկամուտ, բացի հայ և արտասահմանյան գրականությունը հայ ընթերցասերներին
հասանելի դարձնելուց, և մենք բաց ենք բոլոր նվիրյալ ու օգնել ցանկացող մարդկանց
համար: Եթե դուք ունեք լուսապատճենահանման սարքեր, և ուզում եք միանալ մեր կողմից
ձեռնարկվող գործին, ապա գրեք մեզ grqamol@gmail.com էլ. հասցեով:

Շնորհակալություն, որ հետևում եք մեզ: Ցանկանում ենք բոլորիդ հաճելի ընթերցանություն:

Գրքամոլ Նախաձեռնություն
2017 © Grqamol. All Rights Reserved.
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com

Since 2012 © Grqamol. All Rights

Reserved.
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com