ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ

1<br />

Արտաշես Քալանթարյան<br />

<strong>ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ</strong><br />

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ<br />

- Երկու հարյուր գրամ պաղպաղակ տուր, աղջիկ ջան,-խնդրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Աղջիկը լցրեց սկահակը, դրեց կշեռքին: Մի քանի գրամ պակաս էր: Գդալը նորից ցած<br />

տարավ, հետն էլ նայելով գնորդին, բայց տեսնելով , որ մարդը բոլորովին այլ կողմ է նայում,<br />

դատարկ գդալով չխկչխկացրեց սկահակին իբր ավելացնում է և մեկնեց պաղպաղակը:<br />

- Հյութ չե՞ք ուզում, շատ սառն է:<br />

- Չէ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:- Չեմ ուզում:<br />

Նա պաղպաղակ էլ չէր ուզում: Ոչինչ չէր ուզում: Պարզապես չգիտեր ինչ անել, ուր գնալ:<br />

Մտքով էլ չէր անցնում, թե մինիստրի զրույցն իր հետ ընդամենը հինգ րոպե կտևի: Վարորդին<br />

ասաց գնա գործարան, երբ ազատվեմ զանգ կտամ:Մտածում էր, որ է մինիստրի մոտից<br />

կապիտալ շինարարության բաժին կմտնի, կհարցնի, թե երբ են նրանք տեղից շարժվելու և<br />

զբաղվելու նոր բաժանմունքի շինարարության գործով: Հետո էլ պլանբաժնում կլուծի իր<br />

հարցերը. Տարօրինակ մարդիկ են, պլանը բարձրացնում են, առանց հումքն ավելացնելու:<br />

Կարծես թե բանվորները պարկուճները օդով են լցնելու: Է՞լ ինչ ուներ: Հա, արհմիության<br />

միացյալ կոմիտեի նախագահին պիտի տեսներ: Խղճի՞ բան է. Գործարանի հնագույն<br />

բանվորին հանդիսավոր թոշակի ուղարկեցին, ջերմ-ջերմ ելույթներ ունեցան,<br />

հայտարարեցին, թե նրան պարգևատրում են փոքրիկ, գունավոր հեռուստացույցով,<br />

պատվոգիրը տվեցին, իսկ հեռուստացույցը մինչև հիմա չկա: Եղա՞վ…<br />

Նա դառնացած տարուբերեց գլուխը, հետո ցած նայեց, տեսավ, որ հալվել, ջուր է դարձել<br />

պաղպաղակը: Սիրուն, գունավոր գնդիկներով մի տեսակ հպարտ բարձրացած բուրգ էր,<br />

հիմա իջել, տարածվել է սկահակի հատակին, դարձել անձև, անմարմին, դարձել հեղուկ:<br />

“Ինձ նման”- մտածեց Արգամ Մանասյանը: Հինգ րոպեում հալեցրին: Հինգ րոպեում<br />

դարձրեցին ավելորդ, անօգտակար մարդ: Պարապ չի մնա, պարզ է, կուղարկեն այլ<br />

աշխատանքի: Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ: Ինչպես կարելի է մարդուն հինգ րոպեում կտրել, պոկել իր<br />

շրջապատից, իր աշխարհից, իր կապերից, իր ընկերներից, իր սիրած գործից ու նետել մի<br />

ուրիշ աշխարհ: Ինչի՛ համար: Ինքը կապիտալ շինարարության բաժին պիտի մտներ,<br />

որպեսզի… Իսկ հիմա պարզվում է, որ ոչ մի կապ չունի ոչ կապիտալ շինարարության բաժնի<br />

հետ, ոչ պլանբաժնի հետ, ոչ արհմիության միացյալ կոմիտեի հետ և ոչ էլ նույնիսկ այն<br />

վետերանի Սարգիս Մամիկոնյանի հետ, որին թոշակի ուղարկեցին և մոռացան նվիրել<br />

խոստացված գունավոր, փոքրիկ հեռուստացույցը: Ոչ միայն նրանց հետ, նաև վարորդի հետ,<br />

որին գործարան ուղարկեց ու ասաց, թե երբ գործը վերջացնի, զանգ կտա, կկանչի; Աշոտն<br />

անընդհատ ասում էր. “Արգամ Պետրովիչ, աստված չանի, որ այստեղից դուրս գաք, մի օր էլ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

2<br />

չեմ մնա: Ձեզանից հետո ուրիշ պետի հետ աշխատել չեմ կարող: Կգնամ բեռնատար կքշեմ,<br />

տաքսի կքշեմ, բայց ուրիշ պետի հետ չեմ աշխատի: Չեմ կարող”:<br />

Տեսնես հիմա ինչ կասի:<br />

Նա այնքան էր խորասուզված իր մտքերի մեջ, որ բառացիորեն ցնցվեց լսելով իր անունը.<br />

- Արգամ Պետրովի՞չ: Հազար ողջույն:<br />

Մուգ կարմիր տաբատով, թավշե ոսկեգույն պիջակով և կապույտ թիթեռնիկ ժապավենով մի<br />

երիտասարդ ժպտում էր երջանիկ:<br />

-Չճանաչեցի՞ք: Խոսրովն եմ: Բիշարյան: Հեռուստատեսությունից: Ինչպես ասում են` ձեզ<br />

գիշերն էի ման գալիս, բայց ցերեկով գտա:<br />

-Նստիր, պաղպաղակ ուտենք,-ասաց Արգամ Մանասյանը`հիշելով հեռուստատեսության<br />

արդյունաբերության խմբագրության հատուկ թղթակցին և հոգու խորքում հուսադրելով իրեն,<br />

թե նա չի նստի:<br />

Բայց Խոսրովը նստեց, նստեց ու մատով ցույց տվեց կոկորդը:<br />

- Ինձ սառը բան չի կարելի,- ասաց,- ուղղակի անցնում էի, ձեզ տեսա ու շատ զարմացա:<br />

Մտքովս չէր անցնի,թե դուք կարող եք հենց այնպես, սովորական մահկանացուների նման<br />

նստել տաղավարում և պաղպաղակ ուտել: Գործարանից, աշխատանքից դուրս ես ձեզ չեմ<br />

պատկերացնում:<br />

Արգամ Մանասյանը կարողացավ ժպտալ:<br />

- Արգամ Պետրովիչ: Երկու խնդրանք: Բայց նախ` պլաններն ինչպե՞ս են, կատարվո՞ւմ են:<br />

- Կատարվում են,-ասաց Մանասյանը:<br />

- Կներեք, իհարկե, բայց ինչպե՞ս են կատարվում, երբ խանութներում ծխախոտ չի լինում:<br />

- Դե եթե ծխախոտը խանութներում մնար, էլ պլաններն ինչպե՞ս կկատարվեին,- ակամա<br />

ծիծաղեց Մանասյանը:<br />

-Այդպես էլ կարո՞ղ ենք ասել մեր հեռուստադիտողներին,- իր կարծիքով նուրբ սպառնաց<br />

թղթակիցը:<br />

- Ավելին: Կարող եք ասել, որ անհեռատես նախագծողները գործարանը կառուցել են<br />

տղամարդկանց համար, բոլորովին հաշվի չառնելով, որ մի քանի տարի հետո հիմնական<br />

ծխողները կանայք ու աղջիկներն են դառնալու:<br />

- Կատակում եք, Արգամ Պետրովիչ, - կռահեց թղթակիցը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

3<br />

- Իհարկե, կատակում եմ, Խոսրով, - ասաց ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի նախկին<br />

դիրեկտորը,- թեև աստված է վկա, որ կատակելու ոչ մի տրամադրություն չունեմ: Եվ<br />

ուշանում եմ:<br />

Խոսրով Բիշարյանն իրար անցավ:<br />

- Ես ձեզ երկար չեմ զբաղեցնի: Նախ` ուզում ենք, որ ելույթ ունենաք հեռուստատեսությամբ:<br />

- Չեմ կարող: Իսկ երկրո՞րդը ….Եթե անձամբ ինձ է վերաբերում…<br />

-Երկրորդը… մի քանի օր հետո արտասահման եմ գնալու, Արգամ Պետրովիչ, եթե ինձ մի<br />

հիսուն տուփ “Ախթամար” տայիք սև պոչով…-Հատուկ թղթակից Խոսրովն անհարմար զգաց,<br />

մտածեց, որ գործարանի դիրեկտորը կկարծի, թե ձրի է ուզում և ավելացրեց:-Գուցե<br />

Գլխբակալեա զանգ տայիք, կամ ձեր ֆիմային խանութ…Ձեզ ո՞վ կմերժի:<br />

Սկսվեց… Ստամոքսում ինչ-որ ցավ ու տհաճություն զգալով, մտածեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ներողություն եմ խնդրում ու ցավում եմ, որ օգնել չեմ կարող, - ասաց նա, - քիչ առաջ ինձ<br />

ազատեցին աշխատանքից:<br />

- Ի՞նչ եք ասում, - ապշեց Խոսրովը, բայց անմիջապես էլ ժպտաց…-Հո էլի չե՞ք կատակում:<br />

-Չեմ կատակում:<br />

Թղթակիցը վեր կացավ տեղից.<br />

- Ներողություն,-ասաց նա: Հետո երևի ափսոսաց այն ժամանակը, որ զուր տեղը, հենց<br />

այնպես կորցրեց տաղավարում, այս մարդու հետ խոսելով, հիշեց խնդրատուի բոլոր<br />

դեպքերում իր նվաստացուցիչ վիճակը, մտածեց, որ դիրեկտորը, թեկուզ նախկին, եթե<br />

ուզենար, որտեղից էլ լիներ կարող էր մի հիսուն տուփ “Ախթամար” գտներ…Ահա թե ինչու<br />

թղթակից Խոսրովը չուզեց առանց որևէ բան ասելու, հենց այնպես հեռանալ, շատ նեղացավ ու<br />

դառնացավ իր հոգում ու հանկարծ բարձրաձայն ծիծաղեց: -Ես էլ ասեմ` ինչո՞ւ եք հասարակ<br />

մահկանացուի նման նստել այս տաղավարում ու պաղպաղակ ուտում… Ուրեմն չէի<br />

սխալվում, էլի…<br />

- Չէիր սխալվում, Խոսրով,-ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Եվ այս բոլորը վճռվեց հինգ րոպեի ընթացքում: Մինիստրի մոտ մտնելուց առաջ. ի՞նչ մի բարդ<br />

բան էր այդ անպատկառ տղային հիսուն տուփ “Ախթամար” տալը, կամ խնդրելը, որ մեկ<br />

ուրիշը տա: Բայց հիմա չէր կարող: Իրավունք չուներ: Իրավունք: Իսկ ի՞նչ է մարդը` առանց<br />

իրավունքի: Առանց իրավունքի ոչ միայն կարգադրել, խնդրել անգամ չես կարող: Խնդրելու<br />

համար էլ իրավունք է պետք:<br />

Սկսվեց… նորից դառնացած մտածեց Արգամ Մանասյանը: Մինչև բոլորն իմանան, որ<br />

աշխատանքից ազատվել է ինքը, դեռ հարյուր մարդ ինչ-որ բան է խնդրելու` սիգարեթ կամ<br />

պաշտոն, միջնորդություն կամ հովանավորություն: Իսկ հենց իմանան` կարեկցանք են<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

4<br />

հայտնելու կեղծ կամ անկեղծ, որ այս դեպքում հավասարաչափ վիրավորական են ու<br />

սարսափելի տհաճ: Եվ հարցեր են տալու, որ անտարբեր չերևան կամ թաքցնեն իրենց<br />

ուրախությունը: Անպայման հարկ են համարելու հարցեր տալ`<br />

- Բա ինչպե՞ս եղավ,<br />

- Ի՞նչ ասացին:<br />

- Որտե՞ղ առաջարկեցին:<br />

Դե եկ ու բացատրիր, թե ինչպես եղավ: Չեն էլ հավատա:<br />

Բա` չէ կասեն, առանց պատճառի մա՞րդ են հանում, այն էլ այդպիսի պաշտոնից: Ուրեմն մի<br />

բան կա: Կամ մեկն ունեն տեղավորելու, որին խոսք են տվել կամ որից վախենում են: Կամ էլ<br />

Արգամ Մանասյանը մի այնպիսի հանցանք է գործել, որի մասին խոսել չեն ուզում, որպեսզի<br />

ստվեր չգցեն մինիստրության վրա, բայց այլևս պահել չեն կարող որպես դիրեկտոր: Ինչո՞ւ չէ:<br />

Մի ամիս առաջ կնոջ հետ ուղևորություն չէ՞ր կատարում Եվրոպայի շուրջը, գուցե ինչ -որ<br />

բան է ուզեցել սահմանն անցկացնել և մաքսատան աշխատողները բռնել են: Քչե՞րն են հենց<br />

նույն ձևով ավարտում իրենց կարիերան:<br />

Դե, եկ ու բացատրիր, եկ ու համոզիր, եկ ու պատասխան տուր բոլորի հարցերին:<br />

Արգամ Մանասյանը գդալով խառնեց սկահակի պղտոր ջուրը և աշխատեց վերհիշել այն<br />

ամենը, ինչ տեղի ունեցավ մինիստրի առանձնասենյակում այդ հինգ րոպեների ընթացքում:<br />

Ինչպե՞ս եղավ:<br />

Նա ներս մտավ բարձր տրամադրությամբ, որովհետև գիտեր, որ մինիստրությունը գոհ է<br />

գործարանի աշխատանքից: Մի քանի օր առաջ այս նույն առանձնասենյակ-դահլիճում<br />

փայլուն քննություն բռնեց Արգամ Մանասյանի կազմած և ներկայացրած` գործարանի<br />

հեռանկարային տասնամյա պլանը: Բոլորին իսկապես ոգևորել էր նիկոտինազուրկ<br />

սիգարեթների արտադրության բոլորովին նոր եղանակը, որի հեղինակներն էին գլխավոր<br />

տեխնոլոգն ու գործարանի դիրեկտորը: Այնպես որ Արգամ Մանասյանը բավականին անհոգ<br />

և թեթև սրտով բացեց մինիստրի առանձնասենյակի դուռը:<br />

- Նստիր, ընկեր Մանասյան, - գործարանի դիրեկտորի բարևին ի պատասխան գլխով անելով,<br />

առաջարկեց մինիստրը:<br />

Արգամ Մանասյանը նստեց:<br />

- Ուրեմն այսպես,-սկսեց մինիստրը, - վաղն առավոտյան գործերդ հանձնում ես տեղակալիդ:<br />

Նրա մասին ի՞նչ կարծիք ունես:<br />

- Հիանալի աշխատող է, - դեռ ոչինչ չհասկանալով ու ականջներին չհավատալով,<br />

մեքենայաբար պատասխանեց Մանասյանը և միանգամից էլ մտածելով, թե շատ է ասում,<br />

ավելացրեց:- Ավելի ճիշտ` լավ կատարող է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

5<br />

Մինիստրը գլխով արեց.<br />

- Մեզ էլ հենց լավ կատարողներ են պետք:<br />

Արգամ Մանասյանը չէր ուզում ասել այն, ինչ ասաց, բայց հանկարծ վախեցավ լռությունից,<br />

որովհետև նրան մի պահ թվաց, թե մինիստրը մոռացել է իր առաջին խոսքերը և հիմա, եթե<br />

լռություն տիրի, կհիշի ու կկրկնի նորից: Դրա համար էլ ասաց շտապով.<br />

- Մինչև հիմա կարծում էի, թե ձեզ կազմակերպիչներ են պետք:<br />

Մինիստրը թափ տվեց ձեռքը:<br />

- Հիմա կազմակերպիչ շատ կա, կատարող չկա:<br />

- Ուրեմն Մաշուրյանի՞ն եք դիրեկտոր նշանակում,-չորացած կոկորդով հարցրեց նա:<br />

- Մինչև նոր դիրեկտորի գալը,- ասաց մինիստրը:<br />

- Իսկ ե՞ս, - գրեթե շշնջաց Մանասյանը: -Ե՞ս ինչ պետք է անեմ:<br />

- Կմնաս մինիստրության տրամադրության տակ, մինչև…<br />

- Մինչև ե՞րբ…<br />

- Մինչև նոր կարգադրություն:<br />

- Բայց ինչի՞ համար, Սամսոն Իվանիչ, ո՞ր մեղքիս համար: Պլանները…<br />

- Ընկեր Մանասյան, ես ասացի այն ամենը, ինչ ասել ու կարգադրել են ինձ: Ուրիշ ոչինչ<br />

չգիտեմ:<br />

- Բայց ես կբողոքեմ:<br />

- Ո՞ւմ, - ժպտաց մինիստրը, - ում պիտի բողոքես, նա է կարգադրել: Անձամբ: Եվ զգուշացրել<br />

է, որ սպասենք ու չանհանգստացնենք իրեն:<br />

- Սամսոն Իվանիչ…<br />

- Վերջացնենք, ընկեր Մանասյան, երկու րոպեից ինձ մոտ խորհրդակցություն է: Ես զբաղված<br />

եմ:<br />

- Բայց իմ աշխատանքը…գործարանի տասնամյա պլանը…- մրմնջաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Մեկ ուրիշը կգա և կանի, ընկեր Մանասյան,-ասաց մինիստրը: - Թե՞ մինչև հիմա մտածում<br />

էիք, որ անփոխարինելի եք: Մեզ մոտ անփոխարինելի մարդիկ չկան ընկեր Մանասյան: Մենք<br />

բոլորս կուսակցության զինվորներն ենք և կուսակցությունն է վճռում, թե որտեղ է մեր դիրքը<br />

և որն է մեր պահակակետը, ընկեր Մանասյան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

6<br />

Ընկե՛ր Մանասյան… Մինիստրի հետ Արգամ Մանասյանը բնականաբար հաճախ էր<br />

հանդիպում` կոլեգիայի նիստերի ժամանակ, զանազան խորհրդակցություններում և<br />

պաշտոնական ճաշկերույթներում: Իսկ մեկ ամիս առաջ , Եվրոպայի շուրջ<br />

ճանապարհորդելիս, տասնութ օր միասին էին: Ամեն օր: Ըստ որում, ուղեգրերը ինքը`<br />

մինիստրն էր առաջարկել Մանասյանին: Եվ ինչպես հաճախ է պատահում, ճամփորդության<br />

ընթացքում շատ մտերմացան, ընտանիքներով ճաշում էին նույն սեղանի շուրջը, չորսով<br />

“դուռաչկի” էին խաղում կամ ավտոմատ խաղերի բռնակները չխկչխկացնելով, հառաչելով ու<br />

ճչալով փորձում իրենց բախտը, իսկ երեկոները, կանանց թողնելով համերգասրահում, ծլկում<br />

էին բար ու մի-մի բաժակ շոտլանդական վիսկի խմում և մի քանի տուփ մյունխենյան<br />

գարեջուր, որպեսզի, ինչպես մինիստրն էր սրամտում, ոչ միայն հոգով, այլև մարմնով զգան<br />

Եվրոպան:<br />

Մինիստրն ասում էր հուզված, մոռացած իր մինիստր լինելը, կոլեգիաներն ու պլենումները,<br />

ամռան տապին անգամ պարտադիր կոստյումներն ու փողկապները, պատահականորեն իր<br />

առանձնասենյակը հասած բանվորին ձեռքով բարևելը…<br />

- Արգամ ջան, ուրեմն ճշմարիտ է ժողովուրդը, որ ասում է` մարդուն ճանաչիր<br />

ճամփորդության մեջ և փող ծախսելիս: Դու երկու քննությունն էլ բռնեցիր: Սրանից հետո ուր<br />

գնամ` քեզ հետս եմ տանելու, ախպեր ջան:<br />

Իսկ վերջում, արդեն լրիվ հարբած, քրտնած ու փափկած անպայման առաջարկում էր.<br />

- Իսկ հիմա հայավարի մի-մի հատ իրար բարև չտա՞նք…<br />

Ու թեև Արգամ Մանասյանին ընդհանրապես նողկալի էր տղամարդու հետ համբուրվելը,<br />

բայց այս դեպքում ելք չուներ, ծիծաղում էր, ուռցնում շրթունքները, և նրանք համբուրվում էին<br />

չմփոցով:<br />

- Ուխա՜յ, բարև, ախպեր…<br />

- Ուխա՜յ, բարև ախպեր…<br />

Ախպե՜ր… Իսկ հիմա` ընկեր Մանասյան … Կարծես թե երբեք չեն եղել միասին անցկացրած<br />

տաք օրերը, գրկախառնումներն ու համբույրները:<br />

Ընկեր Մանասյա՜ն… և սառը, անտարբեր հայացք: Նույնիսկ ձեռքը չմեկնեց` հրաժեշտի<br />

համար:<br />

Մինիստրը Արգամ Մանասյանին հանդիպած առաջին պետը չէր: Նա պետեր էլի էր տեսել,<br />

միշտ կամա –ակամա մտերիմ էր եղել հետները, իսկ հետո, թեև ոչ այս աստիճանի, բայց<br />

մոտավորապես նման պահերին միշտ զարմացել էր ու հիմա էլ էր զարմանում, թե այդ<br />

ղեկավարները ինչպես են կարողանում ուզած ժամանակ միանգամից օտարանալ,<br />

անջատվել, հեռացնել իրենց, առանց նույնիսկ տեղից շարժվելու, միայն հայացքով ընդգծել<br />

այն անջրպետը, որ ընկած է իրենց և ենթակաների միջև… եթե նույնիսկ անցյալ ողջ գիշեր<br />

խմել ու երգել են իրար գրկած:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

7<br />

- Հայրիկ, եթե չեք ուտում, վերցնեմ, ամանները հերիք չեն անում, - լսեց Արգամ Մանասյանը<br />

պաղպաղակ վաճառող աղջկա ձայնը:<br />

- Վերցրեք, վերցրեք, - ասաց նա ամաչելով, վեր կացավ, արագ-արագ կտրեց-անցավ<br />

պուրակը, հետո կանգ առավ, մտածեց-մտածեց ու սկսեց դանդաղ բարձրանալ Ալավերդյան<br />

փողոցով:<br />

Հիմա՞ ուր գնամ` մտածեց նա: Ո՞ւր գնամ: Գործարան չէր ուզում: Ամաչում էր: Գնա, ի՞նչ ասի:<br />

Ուրեմն` տո՞ւն: Այս ժամին ո՞վ է տեսել նրան տանը: Իրար կխառնվեն: Ու կսկսվեն հարցերը,<br />

հարցեր որոնց պատասխանները ինքը չգիտե:<br />

Հասմիկը ձեռքերն իրար կխփի վշտացած ու կասի.<br />

- Ես այդպես էլ գիտեի, ես քեզ չէի՞ ասում: Ի՞նչ գործ ունես, որ քննադատական ելույթներ ես<br />

ունենում, ա՜յ մարդ: Հանգիստ ապրի, էլի: Կարծում ես, թե որևէ մեկին դո՞ւր է գալիս<br />

քննադատությունը: Հատկապես ղեկավարությանը: Ժպտում են, գլխով են անում և պահում<br />

մտքում… Մինչև հարմար առիթը գա: Նույնը մեր գրադարանում չէ՞…<br />

Նրա բոլոր օրինակները իրենց գրադարանից են, որտեղ աշխատում է ավելի քան քսանհինգ<br />

տարի, նույն աթոռին, իբրև շարքային մատենաբան: Գրանցում ու տեսակավորում է գրքերը:<br />

Նորավարտ ջահելները գալիս, աշխատում են նրա կողքին, հետո առաջ են գնում, դառնում<br />

ավագ գրադարանավարներ, բաժնի վարիչներ, գլխավոր մասնագետներ… Իսկ նա միշտ իր<br />

տեղում է` առանց հավակնության և առանց առաջ քաշվելու ձգտումի: Առաջ գնալու նրա<br />

ցանկությունը մարել էր դեռևս քսանհինգ տարի առաջ: Նոր էր ընդունվել աշխատանքի և<br />

միակն էր, որ գրադարանային բարձրագույն կրթություն ուներ: Ջահել էր, մի ժողովում վեր<br />

կացավ ու անկեղծորեն քննադատեց գրադարանի բարքերը, ասաց, որ ամոթ է,<br />

ժամանակները փոխվել են, գրադարանային աշխատանքը գիտություն է դարձել, բայց իրենք<br />

աշխատում են դեռևս երեսնական թվականների մեթոդներով և խրճիթ-ընթերցարանից չեն<br />

բարձրացել: Գրադարանի դիրեկտորը, որ անժպիտ ու խիստ, կոմերիտական աշխատանքից<br />

գրադարան հասած միայնակ մի կին էր, ծափահարեց: Մնացած աշխատողները, որ վախեցած<br />

ու զարմացած Հասմիկին էին նայում, անմիջապես հետևեցին դիրեկտորին ու ծափահարեցին<br />

սրտանց: Վերջում ելույթ ունեցավ դիրեկտորը, շնորհակալություն հայտնեց Հասմիկին<br />

քննադատության համար, և ասաց, որ հաշվի կառնվեն նրա առարջակությունները:<br />

Իսկ մի քանի օր անց Հասմիկի բաժնից նոր ստացված գրքերի մի կապոց անհետացավ:<br />

Աղջիկն արդեն գրանցել էր դրանք, բայց գրքերը չկային: Եվ գրադարանի դիրեկտորը խոր<br />

ափսոսանքով, հոգոց հանելով ստորագրեց Հասմիկի ազատման հրամանը: Եվ Հասմիկը<br />

հասկացավ ու սարսափեց: Դրանից հետո փորձված գրադարանավարուհիների խորհրդով,<br />

նա երկու ամիս շարունակ զանազան նվերներով այցելում էր դիրեկտորի տուն, խնդրում,<br />

աղերսում էր, մինչև որ ընկեր Եպրաքսյան ողորմածաբար նրան թույլ տվեց դիմում գրել և նոր<br />

հիմունքներով ընդունվել գրադարան:<br />

Դրանով էլ ամեն ինչ ավարտվեց: Հասմիկն այլևս ոչ քննադատական ելույթներ էր ունենում և<br />

ոչ էլ մտածում առաջխաղացման մասին: Նրա միակ ցանկությունն այն էր, որ չհեռացնեն<br />

իրեն: Նա սարսափում էր դրանից և մինչև հիմա էլ, թեև խոշոր գործարանի դիրեկտորի կին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

8<br />

էր, առաջվա նման խելոք-խելոք այցելում էր օրիորդ-Մայրիկին, ինչպես դիրեկտորին էին<br />

անվանում, նվերներ էր տանում և նրա ծննդյան օրերին անպայման ինքն էր պատրաստում<br />

տոնական տորթը:<br />

Չե, դժվար, շատ դժվար կլինի առաջին հանդիպումը Հասմիկի հետ: Իսկ երեխաները…<br />

Երեխաները էլ երեխա են, էլի: Նրանց ե՞րբ է մի կարգին տեսել, որ իմանա, թե Նաիրուհին<br />

կամ Նաիրին ինչպես կընդունեն իրենց հոր` աշխատանքից ազատվելու լուրը: Կամ նրանց<br />

շատ պե՞տքն է: Ինքը կփորձի ինչ-որ բացատրվել, իսկ նրանք անհամբեր մի ոտից մյուսին<br />

կհենվեն և ի վերջո ներողություն հայտնելով, որովհետև բարեկիրթ երեխաներ են, կխնդրեն<br />

թույլ տալ դուրս գալու տնից, որովհետև մեկը դասի է շտապում, իսկ մյուսին բակում<br />

սպասում են ընկերները: Նրանց ի՞նչ բացատրես, ի՞նչ ասես: Նրանք իրենց կյանքն ու<br />

աշխարհն ունեն:<br />

Ուրեմն մնացին ընկերները: Է՜, այս ժամին ընկե՞ր կգտնես: Երևի հարցը դարձյալ իրավունքի<br />

մեջ է: Քի՞չ է պատահել, որ-ինչ ժամի իր մոտ է կանչել գործարանի նկարիչ Մհեր<br />

Սամսոնյանին:<br />

- Մհե՞ր, -ասել է, -պայթում է գլուխս, դուրս չգա՞նք:<br />

- Ուր ուզում ես, ցավդ տանեմ:<br />

- Մեքենայո՞վ ես:<br />

- Քո տված…<br />

- Դե, գնացինք, եղբայր… Բա գործարա՞նը…<br />

- Մաշուրյանը տեղում չէ՞: Թող աշխատի, էլի: Աշխատասեր մարդ է, Արգամ Պետրովիչ, ինչո՞ւ<br />

չես թողնում մի կարգին աշխատի:<br />

Արգամը ծիծաղում էր և վերցնում ներքին կապի հեռախոսը:<br />

- Լսում եմ, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Նա միշտ տեղում է և միշտ լսում է:<br />

- Վռամ, ուզում եմ դուրս գալ: Որ այսօր այլևս չգամ, ի՞նչ կլինի:<br />

- Ոչինչ էլ չի լինի, Արգամ Պետրովիչ…Հաջողություն ձեզ:<br />

- Ուզո՞ւմ ես դու էլ արի…<br />

- Ախ, հո գիտեք, թե որքան կուզեի ձեզ հետ լինել, Արգամ Պետրովիչ: Բայց չի լինի: Պիտի<br />

մնամ, որ ձեր կարգադրությունները լրիվ կատարվեն, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Դե տես… եթե հարցնող լինի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

9<br />

- Դուք գործարանի տարածքում եք….Արգամ Պետրովիչ, - ձայնը չգիտես ինչու իջեցնում է<br />

դիրեկտորի տեղակալը: - Մի բան որ խնդրեմ, հո չե՞ք մերժի…<br />

- Ասա:<br />

- Եթե կարելի է` իմ կենացն էլ խմեք: Ես դրանով կզգամ, որ ձեր կողքին եմ:<br />

- Եղավ, Վռամ:<br />

Արգամ Մանասյանը դուրս էր գալիս գործարանի շենքից ու նայելով իր վարորդ Աշոտի<br />

տխրած, վշտացած դեմքին, ծիծաղում:<br />

- Դու ազատ ես, Աշոտ… Ուր ուզում ես` գնա…<br />

- Էլի էդ Վելասկեսի հետ եք գնում, հա՞… -խանդոտ հարցնում էր Աշոտը: - Ես դրա բենզինի<br />

բաքի մեջ մի օր շաքար կլցնեմ…<br />

Արգամ Մանասյանին դուր էր գալիս Աշոտի խանդը:<br />

- Այ տղա, ուր ուզում ես` գնա, ազատությունից էլ լավ բա՞ն…<br />

- Իսկ ես չեմ ուզում ազատ լինել: Ուզում եմ միշտ ձեր կողքին լինել, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Տեսնես հիմա ինչ կասի…<br />

Իսկ Մհեր Սամսոնյանը, որ գինով ժամանակ շատ էր սիրում Վելասկեսի անունը տալ և դրա<br />

համար էլ Աշոտը նրան Վելասկես էր կնքել, արդեն մեքենայի մեջ էր լինում:<br />

Համով, պայծառ տղա է Մհերը: Եվ զարմանալիորեն` միշտ ազատ: Երբ զանգահարես` քո<br />

տրամադրության տակ է: Անգիր գիտի քաղաքի և քաղաքամերձ բոլոր անկյունները, որտեղ<br />

ըստ իր արտահայտության` “ղայդին” հաց են տալիս: Խոսելով, խոսեցնելով ու ծիծաղեցնելով<br />

ավտոն քշում է քաղաքից դուրս, մտնում ճանապարհից գրեթե չերևացող ինչ-որ ուռենիների<br />

տակ, ու մեկ էլ տեսնում ես հաճելի, փոքրիկ մի տաղավար և սկուտեղները գլխից բարձր<br />

պահած ժպտուն, շպարված աղջիկներ: Մհերին ճանաչում են բոլորը, և աղջիկներից մեկը<br />

վազելով ընդառաջ է գալիս: Նկարիչը բավականին նկատելի շարժումով ինչ-որ թղթադրամ է<br />

խոթում աղջկա գրպանը, որից նրա դեմքն ավելի սիրալիր է դառնում և ասում է.<br />

- Բեր, ինչ որ քո սիրածին կտաս:<br />

Աղջիկը ծիծաղում է ու բերում: Իսկ երբ խմում են առաջին բաժակ օղին, Մհերը աչքերը դեպի<br />

երկինք է պարզում.<br />

- Փառքդ շատ, աստված, -ասում է :- Եվ քեզնից էլ աստծո չափ շնորհակալ եմ, ընկեր<br />

դիրեկտոր: Մորս փորն ընկա:<br />

Գուցե նրա՞ն զանգ տա, հը՞: Թող գա իր “Ժիգուլիով”, գնան կորչեն մի տեղ: Այսօր հո իրոք<br />

այդպես էլ ասեն, որ անեն ինչ սուտ է ու նորից խմեն… Հետո ինքը թույլ կտա, որ Մհերը նրան<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

10<br />

իր արվեստանոցը տանի, որտեղ միշտ խաղաղ է, զով և որտեղ միշտ խմելու լրացուցիչ բան<br />

կա: Եվ հանկարծ, ասես հրաշքով, իրեն-իրեն ինչ-որ բարալիկ, սիրուն աղջիկներ կհայտնվեն,<br />

սուրճ կպատրաստեն, կերգեն տխուր, հայրենասիրական ու կարոտի երգեր, և աշխարհը<br />

կդառնա լուսավոր մշուշի մեջ թաղված մի հեքիաթ:<br />

Հետո Մհերը կասի.<br />

- Էս անտեր արաղը որտեղ մի դատարկ տեղ կա, էնտեղ է ընկնում ու հիմա ուղիղ գլուխս է<br />

ընկել, գնամ մի քիչ քամուն տամ ինձ, -ու աղջիկներից մեկի թևը բռնելով դուրս կգա:<br />

Հետո կշրջվի դռան մոտ ու կասի.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, քույրիկիս քեզ մոտ եմ թողնում, հա, հանկարծ ձեռք չտաս:<br />

Ու քրքջալով դուրս կգա:<br />

Իսկ աղջիկը առանց շարժվելու տեղից, քնքշորեն կանաչի նրա ետևից ու կասի.<br />

- Անպետք…<br />

Եվ կդառնա Արգամ Պետրովիչին.<br />

- Կուզե՞ք, նորից սուրճ եփեմ ձեզ համար: Նրա խոսքերին ուշադրություն մի դարձրեք: Նա<br />

խենթ է…<br />

- Այսինքն` ի՞նչ իմաստով ուշադրություն չդարձնեմ,- կծիծաղի Արգամ Պետրովիչը…<br />

Գուցե զանգ տամ Մհերին, հը՞…է՜հ, չէ, ինչ էլ անի, հո չի՞ կարող կեղծել: Իսկ նկարիչը այն<br />

մարդը չէ, որի հետ լուրջ կամ տխուր բաների մասին խոսես: Նա ուրախության ընկեր է:<br />

Մի պահ, միայն մի պահ իր պատանեկության օրերի ընկերոջը` Նորայրին հիշեց, որի հետ<br />

հեծանվային սպորտով էր զբաղվում ուսանող ժամանակ: Հետո շատ մտերմացան, իսկական<br />

սրտամոտ ընկերներ դարձան, բարեկամություն էին անում ընտանիքներով… Այսինքն` հիմա<br />

էլ բարեկամներ են, միայն թե Նորայրը չգիտես ինչու սկսեց ուշ-ուշ երևալ Արգամ<br />

Մանասյանի տանը, հատկապես, երբ Արգամը գործարանի դիրեկտոր նշանակվեց: Կամ<br />

հայտնվում էր, նստում էր մի քանի րոպե, խաղում ու խոսում էր երեխաների հետ և հեռանում:<br />

Թեև, եթե ճիշտն ասենք Արգամը առանձնապես չէր էլ փորձում պահել նրան: Այնքան եկողգնացող<br />

կար տանը, միանգամից փոխվել էր շրջապատը, շատերը չէին էլ ճանաչում<br />

Նորայրին ու թե նա էր նեղվում հաճախ, թե Արգամը: Որովհետև սեղանի շուրջը<br />

խոսակցությունը հիմնականում գործարանի մասին էր գնում կամ, եթե ներկա էր Մհեր-<br />

Վելասկեսը, նաև արվեստի: Իսկ Նորայրին ոչ ծխախոտի գործարանն էր հետաքրքրում և ոչ էլ<br />

արվեստը:<br />

- Կներես, էլի, - ամեն անգամ թեթևացած շունչ քաշելով նրան ճանապարհ էր դնում Արգամ<br />

Մանասյանը, մեղավոր տարածելով ձեռքերը ու գլխով ցույց տալով իր աղմկոտ հյուրերին:<br />

- Ամեն ինչ կարգին է,- ժպտում էր Նորայրը: - Միայն թե առողջ եղիր եղբայր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

11<br />

Հասմիկի նախատինքի թեմաներից մեկն էլ Նորայրն էր:<br />

- Լավ չես անում, Արգամ ջան, -ասում էր, - չե՞ս զգում, որ բոլորովին ուշադիր չես Նորայրի<br />

նկատմամբ: Կնոջ աչքն ուրիշ է, նա քո միակ, այո, միակ, հարազատ ընկերն է, իսկ դու…<br />

- Իսկ ես ի՞նչ, - բարկանում էր Արգամը, որովհետև գիտեր, որ կինն իրավացի է: - Իսկ ես<br />

ի՞նչ…<br />

- Չես խոսում հետը, չես զրուցում, չես զբաղեցնում…<br />

- Իսկ ի՞նչ խոսեմ, ի՞նչ թեմայով…Հեքիաթնե՞ր պատմեմ..<br />

-Առաջ ի՞նչ թեմաներ էիր գտնում, որ չէիր ուզում նրա տնից դուրս գալ… Կարծում ես, որ եթե<br />

դու հիմա դիրեկտոր ես, իսկ նա այդպես էլ ամբողջ կյանքում հեծանիվի մարզիչ մնաց,<br />

քեզանից վա՞տ գիտի կյանքը, քեզանից վա՞տ է ճանաչում ու հասկանում մարդկանց: Անցյալ<br />

օրը Նաիրիկին ասացի` այ տղա, պատշգամբի լվացքի պարանի անիվները մաշվել, փչացել<br />

են, մեծ տղա ես, չե՞ս կարողանում մի տեղից վարպետ գտնել, կամ ինքդ սարքել: Չէի էլ<br />

զգացել, որ Նորայրը լսում է : Իսկ մյուս օրը Նորայրը եկավ` անիվներով ու գործիքներով, իր<br />

ձեռքով քանդեց-հանեց հին անիվները, նորերը դրեց ու նոր ամուր պարան հագցրեց<br />

անիվների վրա:<br />

- Հա, դե նա անիվներից լավ է հասկանում, - փորձեց կատակով ազատվել Արգամը:<br />

- Իսկ ուշադրությունի՜ց ինչպես է, - չհանգստացավ Հասմիկը: - Դպրոցի մոտ ապրող մի քանի<br />

խուլիգան տղաներ Նաիրիկին օր ու արև չէին տալիս: Մի շաբաթ չէր գնում դասի: Իմացա՞ր<br />

այդ մասին: Կամ որ իմանայի՞ր, ինչ պիտի անեիր: Ժամանակ կգտնեի՞ր տղայիդ հարցով<br />

զբաղվելու: Իսկ նա իմացավ, գնացել, թե ինչ էր ասել այդ տղաներին, չգիտեմ, բայց դրանից<br />

հետո, երբ տեսնում են Նաիրիկին, անցնում են փողոցի մյուս մայթը:<br />

- Այ, դա էլ կարող է անել, -ծիծաղում էր Արգամը: - Նորայրին հաց մի տուր, շոր մի տուր,<br />

միայն կռվելու հնարավորություն սուր:<br />

- Ուրիշի համար կռվելը հեշտ բան չէ, - ասում էր Հասմիկը: -Ուրիշի համար կռվելը<br />

անձնվիրության և ազնվության ամենաստույգ չափանիշն է: Նորայրին հասկանալ է պետք:<br />

- Ձեր այդ գրադարանի գրքերը քիչ կարդա, Հասմիկ, - հաշտվողաբար գրկում էր կնոջը<br />

Արգամը: - Քիչ կարդա հոգի ջան, թե չէ լեզուդ այնքան գրական ու գեղեցիկ է դարձել, որ<br />

շուտով քեզ էլ չեմ հասկանա:<br />

Չգտնի՞ Նորայրին: Բայց որտե՞ղ: Այսինքն ուրիշ որտեղ պետք է լինի, եթե ոչ<br />

հեծանվահրապարակում: Գուցե իսկապես գնա, հը՞: Շատ կուրախանա Նորայրը: Միասին<br />

ինչքան են այդ հրապարակում մարզվել քաղցած, պարապմունքի վերջում հազիվ<br />

կարողանալով պտտել ծանրացած, չենթարկվող ոտնակները:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

12<br />

Չէ, մտածեց Արգամ Մանասյանը, գնամ ի՞նչ ասեմ: Ո՞վ գիտի, հոգու խորքում Նորայրը չի՞<br />

մտածի, թե տես` գործից հանել են թե չէ, հիշել է ինձ: Կասի և իրավունք էլ կունենա ասելու:<br />

Ես լինեի` կասեի:<br />

Բայց մի՞թե ես իսկապես ոչ մի տեղ չունեմ գնալու, դառնացած մտածեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Ես և ոչ մի տե՞ղ: Ես, որին իրենց տանն ընդունելը հարյուրավոր մարդիկ պատի՞վ են<br />

համարում: Ես որի համար քաղաքի բնակչության կեսը բարեկամներ, ընկերներ ու<br />

ծանոթն՞եր են: Նաիրուհին ու Նաիրիկը քանի՞ անգամ են նկատել:<br />

- Հայրիկ, այդքան մարդիկ քեզ որտեղի՞ց են ճանաչում: Հայրիկ, հիմա դրանց բոլորի<br />

անունները գիտե՞ս: Հայրիկ, ճիշտ, վիզդ չի՞ ցավում, որ այդքան բարևում ես…<br />

Իսկ հիմա ոչ ոք չկա: Ոչ ոք:<br />

Այսինքն` ավելի ճիշտ` դո՜ւ չկաս, տխուր քմծիծաղով մտածեց նա: Հիմա դու ոչ ոքի պետք չես,<br />

Արգամ Մանասյան:<br />

Ու անմիջապես հիշեց մորը: Ահա միակ մարդը աշխարհում, որի համար ոչ մի<br />

նշանակություն չունի, դիրեկտո՞ր է որդին, թե բանվոր: Ահա միակ մարդը, որ իսկապես<br />

երջանկանում է, երբ տեսնում է որդուն և հարցեր չի տալիս, ոչ մի հարց, բացի մեկից.<br />

- Ո՞նց ես, գառ ջան:<br />

Ու այդ միակ հարցն էլ ըստ սովորության է տալիս, որովհետև գիտի, վստահ է, որ եթե ողջ է<br />

որդին, ուրեմն ամեն ինչ կարգին է, ուրեմն լավ է ամեն ինչ, փառք բարձրյալին:<br />

Արգամ Մանասյանը այնպես ուզեց հենց հիմա, այս պահին տեսնել մորը, որ սրտում ցավ<br />

զգաց: Գրողի ծոցը աշխատանքն էլ, մինիստրությունն էլ, քաղաքն էլ, համարյա մոռացել էր<br />

մորը: Համարյա, որովհետև դարձյալ Հասմիկն է երբեմն-երբեմն հորդորելով, խնդրելով ու<br />

նախատելով համոզում, որ գնա Ուջան, տեսնելու մայրիկին: Ուջանն էլ հո հեռու չէ, քթի տակ,<br />

բայց գործը թողնո՞ւմ է, որ գլուխ բարձրացնես, հիշես, թե ով ես դու, ով կա քո կողքին և ով<br />

ունես աշխարհում: Կեցցե Հասմիկը: Հասմիկը եթե չլիներ, գյուղն էլ կմոռանար: Հասմիկն էր<br />

գտնում, պահում-պահպանում գյուղի հետ ունեցած կապերը, և օրերից մի օր, ցույց տալով<br />

իրենց տանը չգիտես որտեղից հայտնված մի աղջկա կամ տղայի, ասում.<br />

-Արգամ ջան, ծանոթացիր, Շողիկի աղջիկն է:<br />

- Տիգրան, մոտեցիր, բարևիր հորեղբորդ, - ասում էր մի ուրիշ անգամ` թևից բռնած Արգամի<br />

մոտ բերելով գռուզ մազերով, ամաչկոտ մի տղայի:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը տեղեկանում էր, որ Շողիկն իր մորաքրոջ աղջիկն է, իսկ Տիգրանն էլ<br />

իր հոր հորեղբոր թոռը:<br />

Մի անգամ շատ ծիծաղելի բան ստացվեց: Հասմիկն ու Արգամը իջնում էին Աբովյան<br />

փողոցով: Մի քանի քայլ էր մնում, որ հասնեին կենտրոնական հանրախանութին, երբ<br />

դիմացից եկող բավականին հաճելի արտաքինով մի երիտասարդ բարձրաձայն բարևեց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

13<br />

Հասմիկը պատասխանեց ջերմությամբ, իսկ Արգամը գլխով արեց միայն, որովհետև<br />

երիտասարդն անծանոթ էր: Հետո Արգամն առաջ անցավ ու շատ զարմացավ` տեսնելով, որ<br />

իրեն հետևելու փոխարեն, Հասմիկը շարունակում է կանգնած մնալ ու զրուցել այդ<br />

երիտասարդի հետ: Տհաճությամբ, սրտնեղած սպասեց, մինչև որ Հասմիկը ավարտի իր<br />

զրույցը և հասնի իրեն ու չդիմացավ, գրեթե կոպտորեն հարցրեց:<br />

- Հետո՞: Սա՞ ինչ բան է : Ինձ կանգնեցնում ես փողոցում ու…<br />

- Այ տղա, ի՞նչ անեի, հարցեր էր տալիս, քեզանով էր հետաքրքրվում:<br />

- Ինձանո՞վ: Ինչո՞ւ: Նա ո՞վ էր որ…<br />

- Քրոջդ փեսան էր, - ծիծաղեց Հասմիկը, - ամոթ է, ամոթ…<br />

Գնում եմ մորս մոտ, վճռեց Արգամ Մանասյանը: Գնում եմ հենց հիմա, առանց վայրկյան<br />

կորցնելու: Նա բարձրացրեց ձեռքը, և մի “Մոսկվիչ” ճռնչալով արգելակվեց նրա կողքին:<br />

Վարորդը միջահասակ, ճերմակած մազերով մարդ էր:<br />

- Ինձ Ուջան կտանե՞ք – հարցրեց Արգամը:<br />

- Ուջա՞ն, - հետաքրքրվեց վարորդը: - Աշտարակի Ուջա՞ն:<br />

- Աշտարակի:<br />

- Մենակ տանելո՞ւ եմ, թե՞ տանելու եմ` բերեմ:<br />

- Միայն տանելու եք, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Տասնհինգ ռուբլի կտա՞ք:<br />

-Պայմանավորվեցինք, -անմիջապես համաձայնվեց Արգամը ու որպեսզի հանկարծ<br />

չտատանվի` տեղավորվեց վարորդի կողքին: -Գնացինք, բարեկամ, գնացինք:<br />

Ավտոմեքենան պոկվեց տեղից ու աղմկելով սլացավ Սայաթ-Նովայի փողոցով: Հին, մաշված,<br />

իր դարն ապրած ավտո էր: Վարորդը, իբր հայելին է ուղղում, թեքվեց ու նայեց իր ուղևորին:<br />

Չբավարարվեց, շրջեց դեմքն ու ավելի ուշադիր նայեց, հետո հազաց ու հարցրեց.<br />

-Մի բան հարցնեմ, չնեղանաք, ընկեր ջան, դուք հեռուստացույցով չե՞ք խոսում:<br />

- Ոչ, - ասաց Մանասյանը: - Ինչի՞ց ենթադրեցիք:<br />

- Ռադիոյի շենքի մոտից էիք գալիս:<br />

- Ոչ, -կրկնեց Մանասյանը, - ես հեռուստատեսության հետ կապ չունեմ:<br />

Վարորդը շունչ քաշեց թեթևացած:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

14<br />

- Խառը ժամանակներ են, - ասաց, - մարդ չգիտի ինչ անի: Մեկը կանգնեցնում է` թե խնդրում<br />

եմ , տար էսինչ տեղը, շատ եմ շտապում, կինս հիվանդ է, երեխաս ուշանում է դպրոցից և<br />

այլն, և այլն: Ինչևիցե: Իսկ իջնելու ժամանակ վկայական է ցույց տալիս, թե դու անաշխատ<br />

եկամուտով ես ապրում և ուրեմն քո մեքենան պիտի պետականացնենք: Էդպես ո՞նց կլինի:<br />

Դրա համար էլ, կներեք, ես ռադիոյի շենքի մոտից մարդ չեմ վերցնում: Ի՞նչ գիտես` ինչ մարդ<br />

է: Բայց դուք էնքան ազնիվ ու լուրջ տեսք ունեք, որ… Ինչևիցե:<br />

Արգամ Մանասյանը ակամա ժպտաց: Շա՜տ լուրջ տեսք ունի: Լուրջ կլինի տեսքդ, իհարկե,<br />

եթե քեզ էլ հինգ րոպեում իջեցնեն ղեկից:<br />

- Հետո, ախր ճիշտը որ խոսենք, սա ի՞նչ անաշխատ եկամուտ է, - շարունակեց վարորդը: - էս<br />

երկու-երեք թիթեղին մի մեշոկ փող եմ տվել: Բենզինն էլ թանկ ու կրակ: Ինչևիցե: Իմ ավտոն<br />

մաշելով, իմ բենզինը ծախսելով, իմ հանգստի ժամանակի հաշվին օգնում եմ մարդկանց,<br />

որոնց դու, հարգելի պետություն, տաքսիով ապահովել չես կարողանում: Դրանից հետո ես<br />

դարձա անաշխատ եկամուտով ապրո՞ղ: Անաշխատը ո՞րն է : Չեմ աշխատո՞ւմ:<br />

Հայտնի չէ, Արգամ Մանասյանը ուրիշ ժամանակ կամ նույնիսկ առավոտյան կկարողանա՞ր<br />

լսել ու հասկանալ նման խոսքեր, բայց հիմա հասկացավ: Ինքն էլ իր հերթին կողքանց նայեց<br />

կնճռապատ դեմքով, մտահոգ մարդուն, կարեկցանքով լցվեց նրա նկատմամբ ու մխիթարեց.<br />

- Դա լուրջ հարց է, - ասաց, - պետությունն էլ է մտածում այդ մասին: Մի երկու քաղաքում<br />

արդեն փորձեր են անում, որպեսզի շաբաթ ու կիրակի օրերին, ովքեր ցանկություն ու<br />

հնարավորություն ունեն, իրենց մեքենաները աշխատեցնեն իբրև տաքսի, իհարկե, հարկ<br />

վճարելով պետությանը:<br />

- Ճի՞շտ, - ղեկը բաց թողեց վարորդը:<br />

- Լրագրում եմ կարդացել, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Բայց վարորդը նրան նայեց այնպիսի մի երախտագիտությամբ, ասես թե Արգամ Մանասյանն<br />

էր նման որոշում կայացրել:<br />

- Ես ձեր ցավը տանեմ, - ասաց կերկերուն ձայնով: - Ուրեմն մեր մասին էլ մտածող կա՞:<br />

- Ուրեմն` կա –պատասխանեց Արգամը:<br />

- Քսանհինգ տարի քիմկոմբինատում եմ աշխատել, կարբիդի ցեխում, ասաց վարորդը: -Ու<br />

կաուչուկից ինձ էս մնաց: Իրա գնով տվեցին: - Նա ձեռքը խփեց ղեկին: - Հիմա գիշերային<br />

պահակ եմ: Պահպանածս էլ ի՞նչ է, գիտե՞ս, շինարարության հսկա պանելները: Առանց<br />

հատուկ կռանների ու ավտոմեքենաների էդ պանելները ցերեկն էլ հնարավոր չի տանել: Ո՞ւր<br />

մնաց գիշերը: Ինչևիցե: Գիշերը քնում եմ ու ցերեկները չգիտեմ ինչ անեմ, խելագարվում եմ:<br />

Կարդալ չեմ սիրում, գրել չեմ կարողանում, տանել չեմ կարողանում նարդու չխկչխկոցը,<br />

թոռնիկներս էլ հեռու են, զբաղմունք չունեմ: Ասա ի՞նչ անեմ: Նստում եմ իմ խեղճ ավտոն ու<br />

դուրս եմ գալիս: Չնեղանաք, բայց ախր էս ավտոն նստող էլ չկա, ով տեսնում է խփվածմփված,<br />

գույնը գցած իմ “Մոսկվիչը”, բարձրացրած ձեռքն իսկույն իջեցնում է: Հիմա բոլորը<br />

“Վոլգա” են ուզում նստել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

15<br />

Արգամ Մանասյանը քմծիծաղ տվեց մտքում: Սեփական “Վոլգան” ավտոտնակում,<br />

պետական “Վոլգան” գործարանի բակում, ինքը այս դղքդղքան “Մոսկվիչ” է նստել: Եվ<br />

բոլորովին էլ վատ չէ: Բոլորովին, որովհետև հարցեր տվող չկա:<br />

- Չկարծես, թե լաց եմ լինում, գիտե՞ս, - ժպտաց վարորդը, որից նրա դեմքի կնճիռներն ավելի<br />

խորացան: -Էլի չլինի-չլինի օրական մի տասնհինգ ռուբլի փող եմ աշխատում: Հինգը`<br />

բենզինին, տասը` մնում է: Հերիք է էլի: Մարդուն ի՞նչ է պետք…<br />

Մարդուն ինչ է պետք:<br />

- Ի՞նչ, - ասես գյուտ արած հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Վարորդը կարծեց, թե ուղևորը չի լսել:<br />

- Ասում եմ` մարդուն ի՞նչ է պետք, է՜: Մի ամիս տանը մենակ էի: Ալարում էի ճաշ եփել ինձ<br />

համար: Իջնում մի հատ հաց էի առնում, մի կիլո պանիր ու մի արկղ պոմիդոր…<br />

Անում էր երկու ռուբլի ութսուն կոպեկ: Հավատա, ամբողջ ամիս էդ էի ուտում ու իսկի ուրիշ<br />

բան պետք էլ չէր: Իսկ մարդիկ գիտեմ, որ միլիոններ ունեն ու ստամոքս չունեն: Մի օր ուտում<br />

են, իսկ մյուս օրը վազում հիվանդանոց, որ մի կերպ հանեն կերածը: Էդ չի՞:<br />

Արգամ Մանասյանը “մարդուն ինչ է պետք” հարցի պատասխանն էր ուզում, բայց որովհետև<br />

չստացավ այն, ինչ իրեն պետք էր, ոչինչ չասաց, գլուխը թեքեց, հենեց մեքենայի դռանը ու<br />

ձևացրեց, թե ննջում է:<br />

Վարորդը նկատեց այդ և դանդաղեցրեց ընթացքը, որպեսզի ուղևորը հանգիստ կարողանա<br />

քնել: Այդ փոքրիկ ուշադրությունը հանկարծ այնպես հուզեց Արգամ Մանասյանին, որ նա<br />

ուղղվեց միանգամից ու բացեց աչքերը:<br />

- Քնիր, քնիր, - հոգատար շշնջաց վարորդը, - դեռ շատ ճանապարհ կա:<br />

- Չէ, - ասաց Արգամը: - Քնել չեմ ուզում:<br />

Վարորդը լռեց, լռեց, բայց քանի որ հավանաբար քիչ առիթ էր ունենում խոսելու, ասաց<br />

կարծես թե ինքն իրեն:<br />

- Ուրեմն Ուջան ենք գնում: Հե՜յ, գիտի, հա… Պատերազմի ժամանակ շատ էինք էդ անունը<br />

լսում: Ինչևիցե: Հիշո՞ւմ եք… “Պապիրոս, պապիրոս, անանա թղթով, ուջան թութունով”..<br />

Փոքրիկ տղաները շուկայում հատով պապիրոս էին վաճառում: “Անանա թղթով, ուջան<br />

թութունով”: Խոսքը էս Ուջանի մասին էր, չէ՞…<br />

- Հա, - ալեկոծվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Նրա աչքին հայտնվեց հայրը: Բարձրահասակ, քունքերի մոտ ճերմակած մազերով, արևից<br />

վառված դեմքով, ծխախոտի մասնագետ Պետրոս Մանասյանը: Սատինե կապույտ պիջակը<br />

հագին, քայլում էր քայլում էր ծխախոտի դաշտի միջով, աջ ու ձախ ստուգում տունկերը,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

16<br />

կռանում, մատները շոշափում էր ցողունները, ուղղում տերևները և նախատական<br />

հայացքներ նետում բրիգադիրի վրա:<br />

- Էս ի՞նչ եք անում: Ճակատում հիմա մեր տղաները հոգի են տալիս մի պտղունց մախորկայի<br />

համար, իսկ դուք էս ոսկի տերևները հողին եք հավասարեցնում, հա՞: Բա դուք .. դուք խիղճ<br />

չունե՞ք:<br />

Բրիգադիրը կախում էր գլուխը, ու վիրավոր ոտքը ծալած, հենակը մի ուսի տակից մյուսին<br />

փոխադրելով, փնթփնթում:<br />

-Անիծվի նա, ով որոշեց թութուն ցանել Ուջանում: Կոտորվեցին մեր խեղճ կնանիքը, ընկեր<br />

Մանասյան: Թույնի մեջ կորել են, երեխաները ծիծ էլ չեն ուտում, զզվում են իրենց մայրերից…<br />

Խիղճ ունեն, ընկեր Մանասյան, հալ չունեն…<br />

Հայրը գիտեր, որ իրավացի է բրիգադիրը, բայց գիտեր նաև, որ ռազմաճակատին ծխախոտ է<br />

պետք, ու ասում էր խստությամբ.<br />

- Դու ինձնից լավ գիտես, որ նրանց տեղն ավելի դժվար է, Մինաս: Տնից-տեղից, ընտանիքից<br />

զրկված մարդիկ են, որ չծխեն, չեն հանգստանա, չեն կարողանա կռվել:<br />

Ու դանդաղ քայլում էր ծխախոտի դաշտի միջով` աջ ու ձախ նայելով:<br />

Տարօրինակն այն էր, որ Պետրոս Մանասյանը կյանքում չէր ծխել, չգիտեր ծխախոտի համը,<br />

բայց լավագույն մասնագետներից մեկն էր համարվում Հայաստանում: Պատերազմի լուրը նա<br />

հենց գնացքի մեջ ստացավ, որով գնում էր Մոսկվա` Ժողովրդական տնտեսության<br />

նվաճումների ցուցահանդեսում շահած իր ոսկե մեդալը բերելու: Գնացքը Ռոստովից ետ<br />

վերադարձրին, ու թեև արդեն խառնակ էր ժամանակը, բայց մեդալն ուղարկեցին, հետն էլ<br />

պատվոգիր, որի մեջ ոսկեզօծ տառերով գրված էր. “Ուջան գյուղի գյուղատնտես Պետրոս<br />

Հայրիկի Մանասյանին` ծխախոտի հիանալի բերք աճեցնելու համար”:<br />

Այնպես որ Ուջան գյուղը նախքան պատերազմն էլ հայտնի էր, իսկ պատերազմի ժամանակ<br />

իսկապես որ դարձավ ամենատարածված անունը:<br />

“Անանա թղթով, ուջան թութունով…”…Այդպես էր:<br />

-Իսկ ինչո՞ւ էին ասում` անանա թղթով, չգիտե՞ս,- հարցրեց վարորդը:<br />

Արգամ Մանասյանը մտածեց.<br />

- Մի ժամանակ գիտեի…Հիմա չեմ հիշում:<br />

- Ծխող չես, հա՞:<br />

- Չէ, - ասաց ծխախոտի գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Ես էլ չեմ ծխում, - մի տեսակ հպարտ ասաց վարորդը: - Մի բան որ համ գրպանիդ է վնաս,<br />

համ էլ առողջությանդ, ինչի՞ պիտի անես: Դու հո քո թշնամին չե՞ս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

17<br />

Նույն խոսքերը մի օր հայրն ասաց:<br />

Գյուղի գրասենյակի մոտ մի փայտե արտաքնոց կար: Գրասենյակի բակում, որ նաև<br />

հրապարակ էր աղմկալի միտինգների համար, մի լավ չլիկ-դաստա, հավալա ու լախտի<br />

խաղալուց հետո, տղաները հերթով բարձրանում են քարե ամբիոնի վրա, նախագահին,<br />

քարտուղարին ու կատարածուին տնազ անելով, հռհռալով նրանց նման ելույթներ ունենում<br />

միջազգային դրության և Հիտլերի մասին ու խմբովի մտնում արտաքնոց: Գրասենյակի<br />

թռցրած լրագիրը պատառ-պատառ են անում, մանրացրած ծխախոտը լցնում թղթերի մեջ,<br />

մեծերի նման` թղթի մի կողմը լեզվով թրջելով փաթաթում, պապիրոս են սարքում ու սկսում<br />

խեղդվելով, հազալով ու ծիծաղելով ծխել: Արգամն առաջին անգամ էր ծխում, պտտվում<br />

գլուխը, սրտխառնուք է զգում, ուզում է ետ տալ, բայց ամաչում, պահում է իրեն մի կերպ:<br />

Հետո չի դիմանում, ուզում է դուրս գալ, բայց փրկությունն ու խայտառակությունը<br />

անսպասելիորեն դրսից են հայտնվում:<br />

Ընդմիջման նպատակով գրասենյակից դուրս եկած հաշվապահը նկատում է, որ առատ ծուխ<br />

է բարձրանում արտաքնոցից: Մտածելով, որ հրդեհ է, օգնության է կանչում կատարածուին և<br />

նրանք քաշելով, քաշքշելով պոկում են դուռը: Ու նրանց զարմացած հայացքի տակ փոքրիկ<br />

արտաքնոցից մեկիկ-մեկիկ դուր են գալիս տասներկու գունատված, դեղնած երեխաներ:<br />

Իսկ երեկոյան ծխախոտի մասնագետ Պետրոս Անասյանը նախ ապտակում, իսկ հետո<br />

խղճահարվելով ու զայրանալով, որ խղճահարվում է, երկար զրույց է ունենում որդու հետ: Եվ<br />

ասում նույն խոսքերը.<br />

- Մի բան, որ թե առողջությանդ է վնաս, թե գրպանիդ, ինչի՞ ես անում: Խելք չունե՞ս, այ տղա,<br />

մարդ էլ ինքնակամ թո՞ւյն ընդունի:<br />

Եվ Արգամը հուզված, արցունքն աչքերին պոռթկաց.<br />

- Բա որ թույն է, ինչի՞ ես ցանում: Ոսկե մեդալն ինչի՞ ես ստացել:<br />

Եվ Պետրոս Մանասյանը ծիծաղեց.<br />

- Պետությանը պետք է, տղա ջան, - ասաց, - հետո մի քիչ մտածի, որ լավ բան լիներ, ես չէ՞ի<br />

ծխի: Չե՞ որ ամենալավ ծխախոտը ես եմ աճեցնում:<br />

Ավտոմեքենան գյուղ մտավ ու շարժվեց կենտրոնական փողոցով:<br />

- Գրասենյա՞կ տանեմ, - հարցրեց վարորդը:<br />

- Չէ, - ասաց Արգամ Մանասյանը, -այստեղ կիջնեմ: Շատ շնորհակալություն:<br />

Նա գրպանից տասնհինգ ռուբլի հանեց ու մեկնեց վարորդին:<br />

- Կհավատա՞ք, - մի տեսակ ամաչելով ասաց վարորդը,- ինչևիցե, չեմ ուզում ձեզանից փող<br />

վերցնել:<br />

- Եղա՞վ, - մեքենայից իջավ գործարանի դիրեկտորը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

18<br />

- Եթե էսօր ետ եք դառնալու, ինչքան կուզեք սպասեմ, հը՞,-չէր հանգստանում վարորդը:<br />

- Արգամ Մանասյանը հրաժարվեց ու քայլեց այգիների մեջ բացված ասֆալտե նեղլիկ<br />

ճանապարհով, ակամա ինքն էլ մտքում կրկնելով` “ինչևիցե…ինչևիցե”: Հայրն էլ շատ էր<br />

սիրում օգտագործել “տացե” բառը: Չգիտես, այս վարորդի նման, որտեղից էր լսել, ումից էր<br />

սովորել, բայց երբ ընկերների հետ խնջույքի էր նստում և կենաց էր ասում ցանկությունների<br />

կատարման մասին, խոսքի մեջ մեկ էլ հանկարծ ասում էր.<br />

- Տացե, տացե…<br />

Իբր թե` թող աստված տա, թե ինչ…<br />

Սիրտը խփեց հուզմունքով, ինչպես ամեն անգամ, երբ հայրենի տուն էր հասնում: Հիմա<br />

այդպիսի տներ չկան: Դռան վերևում, քարի սև կամարին փորագրված էր “1908”: Պապն էր<br />

կառուցել 1908 թվականին: Դռան կողքին սև տուֆից մի հսկա սանդ էր ընկած` ձավար<br />

ծեծելու համար: Հիմա ոչ ոքի պետք չէր: Ո՞վ է ձավար ծեծողը: Ձավարը խանութից են առնում:<br />

Եվ հացն էլ, կարագն էլ, պանիրն էլ: Դռան վրայից կախված էր երկաթե թակը: Արգամ<br />

Մանասյանը բռնեց թակը, շոշափեց ու հրեց դռնակը: Դուռը բաց էր: Հիմա մայրը կհայտնվի<br />

այգուց, կմեկնի ձեռքերն ու կժպտա.<br />

- Եկա՞ր, գառ ջան:<br />

●●●<br />

Բակում, ցեմենտապատ փոքրիկ, քառակուսի ավազանի մեջ ալյումինե մաղ էր դրված`<br />

տարբեր-տարբեր կանաչիներով լի: Երկաթե ծորակից ջուրն անընդհատ հոսում էր կանաչու<br />

վրա, և Արգամ Մանասյանին մի պահ թվաց, թե աշխարհում ոչինչ-ոչինչ չի փոխվել, թե չեն<br />

եղել անցած քառասուն տարիները, թե ինքը հենց նոր է դպրոցից տուն եկել: Կնետի<br />

պայուսակը, մի կտոր հաց ու պանիր կառնի, դուրս կթռչի ու կվազի կալը` ընկերների հետ<br />

խաղալու:<br />

- Մայրի՜կ, - կանչեց նա:<br />

Ծորակից թափվող ջրի ձայնն ասես թե ուժեղացավ:<br />

- Մայրի՜կ, - չգիտես ինչու վախեցած, ավելի բարձր ձայնեց նա:<br />

Եվ հանկարծ մառանի դուռը ճռռաց, բացվեց ու ետ ընկավ սռնիի վրա:<br />

- Վայ, ջան, ջան, ջան…Եկա՞ր, գառ ջան:<br />

Մայրը բարձրացրեց ձեռքերը, գրկեց տղայի վիզը, և Արգամ Մանասյանը կռացավ ու<br />

համբուրեց մորը: Բայց մայրը չէր թողնում, համբուրում ու համբուրում էր անընդհատ, իսկ<br />

հետո շունչ քաշելով ծիծաղեց.<br />

- Ի՞նչ անեմ, գառ ջան, պռոշներս չեն կշտանում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

19<br />

Ու իրար խառնվեց անմիջապես.<br />

- Բա Աշո՞տն ուր է… Բա ինչո՞վ ես եկել, տղա ջան, Հասմիկին երեխաներին չե՞ս բերել:<br />

Քոռանամ ես, սոված ես, չէ՞: Ի՞նչ անեմ, միս չունեմ, հավ մորթե՞մ, ցավդ տանեմ, թե չես<br />

համբերի…<br />

“Միս չունե՜մ, -տխրեց Արգամը, -իսկ մեր տանը թափում են միսը”:<br />

- Մայրիկ, - ասաց նա, - հավից-մսից զզվել եմ, ալանի պանիր ունե՞ս, առաջվա նման պանրով<br />

ձվածեղ արա, էլի: Հարյուր տարի է չեմ կերել, մոռացել եմ համը:<br />

- Սարքեմ, ցավդ տանեմ, -երջանկացավ մայրը: - Սխտորմածնո՞վ. թե…<br />

- Հա, -ասաց Արգամը,- հա սխտորմածնով…<br />

Մայրը առաջարկեց տուն մտնել, հանգստանալ մի քիչ, բայց Արգամը մեջքի վրա պառկեց<br />

հենց աղբյուրի կողքին դրված թախտին, գլուխը մութաքային դրեց ու փակեց աչքերը:<br />

Մութաքայից հին, ծանոթ, սրտաշարժվելու չափ հարազատ հոտ էր գալիս: Մոր հոտն էր:<br />

- Աչքդ չկպցնես, տղա ջան, բերում եմ: Կեր` նոր քնի…<br />

- Ո՞նց ես, մամ ջան, -առանց աչքերը բացելու հարցրեց Արգամը:<br />

- Լավ եմ, գառ ջան- ասաց մայրը:<br />

- Բա ասում ես `միս չունեմ:<br />

Մայրը ծիծաղեց մանրիկ.<br />

-Ես միսն ի՞նչ եմ անում, գառ ջան: Քեզ համար էի ասում: Թե չէ ինձ ի՞նչ կա: Ծտի կերն էլ ինձ<br />

բավական է: Մարդուն ի՞նչ է պետք:<br />

Զարմանալի է, վարորդն էլ նույնն ասաց: Մարդուն ի՞նչ է պետք: Երևի հենց դա է<br />

ամենակարևոր հարցը: Ախր ամբողջ, հաստատ հնարովի բարդությունը` իր հազար ու մի<br />

տեսակ հետևանքներով սկսվում է հենց այն ժամանակ, երբ մարդուն թվում է, թե իրեն<br />

տրվածը քիչ է : Ձգտում է շատ ունենալ, իսկ դրա համար ուժ է պետք, ճարպկություն է պետք,<br />

խորամանկություն է պետք` որպեսզի կարողանաս անցնել ուրիշներից: Դրա համար, եթե<br />

անհրաժեշտ է, պիտի խնդրել, նվաստանալ, հաճոյանալ, գլուխ տալ ոչնչությանը, ծիծաղել,<br />

երբ լացդ է գալիս, լռել, երբ աղաղակել է պետք, բոլոր տեսակի սկզբունքների հերն անիծել,<br />

որովհետև շատը հենց այնպես, իրեն-իրեն քոնը լինել չի կարող: Շատը ուրիշներինն է: Եթե<br />

քոնը շատ է, ուրեմն ուրիշները չունեն: բայց ոչ ոք չի մտածում այդ մասին: Բոլորն էլ ուզում են<br />

շատ ունենալ, ինչ գնով էլ լինի, ավելի շատ ունենալ, քան ընկերը, հարևանը, բարեկամը և երբ<br />

չեն հասնում դրան, նեղանում են իրենց ճակատագրից, ընկերոջից, հարևանից ու<br />

բարեկամից, նեղանում են աշխարհից… Այնինչ` մարդուն ինչքա՞ն է պետք: Ինչքա՞ն է պետք<br />

իր մորը: Ինչքա՞ն է պետք իրեն…<br />

- Վեր կաց, տղա ջան, կսառչի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

20<br />

Մայրը հենց թախտի մոտ սեղան է բացել: Թուջե թավայի մեջ տժտժում է ձվածեղը: Կողքին<br />

սխտորմածունն է` կավե թասի մեջ: Դաղձի ու ռեհանի հոտը բռնել է շրջապատը:<br />

Սեղանին առատ-առատ դրված են լավաշը, պանիրը, խոշոր կտրտած գլուխ<br />

սոխը…ապխտած երշիկ…<br />

- Էդ երշիկը որտեղի՞ց, այ մամ:<br />

- Նորայրը բերեց, տղա ջան:<br />

- Նորա՞յրը: Իմ ընկեր Նորա՞յրը:<br />

- Բա ո՞վ: Դու կեր, դու կեր` ես պատմեմ: Երկու օր առաջ եկավ: Էս երշիկից էր ահագին բերել,<br />

մի քանի բանկա խտացրած կաթ, մեկ էլ էս գլխաշորը…<br />

- Գործ-մո՞րծ ուներ:<br />

- Չէ, ասաց`ձեր ճանապարհի վրա իմ տղաները մրցում են, առիթից օգտվեցի, եկա, որ<br />

տեսնեմ քեզ: Ապրի նրա արևը, մեկ-մեկ գալիս է:<br />

Ինչքան ժամանակ է` մեր տանը չի եղել, մտածեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Իսկ լաքե կոշիկները հիշո՞ւմ ես:<br />

- Ի՞նչ արեցիր, մամ, վերջն ո՞ւմ տվեցիր:<br />

- Ոչ մեկին, պահում եմ, -ասաց մայրը:<br />

- Ինչի՞ համար ես պահում, այ մամ:<br />

- Ուզում եմ, որ էդ կոշիկներով ինձ թաղես:<br />

- Վա՜յ, մամա, մամա,- ծիծաղեց Արգամը: - Պակաս փառասերն էլ դու չես… Ես էլ ասեմ` ո՞ւմ<br />

եմ քաշել… Լաքե կոշիկնե՜ր…<br />

Այդ կոշիկները կարվեցին…ո՞ր թիվն էր… հա, երեսուներկու տարի առաջ: Արգամը սովորում<br />

էր գյուղատնտեսական ինստիտուտում ու հենց հանրակացարանում էլ ապրում էր: Ու<br />

հանկարծ լուր եկավ` թե հասիր, մահամերձ է մայրդ: Արգամը կորցրեց իրեն, ինչպե՞ս թե<br />

մահամերձ է, ի՞նչ կարող է պատահած լինել, քառասուն տարեկան էլ չկա: Անմիջապես<br />

փողոց նետվեց: Բայց ինչո՞վ գնա, ինչպե՞ս հասնի մորը, ոչ մեքենա կա, ոչ փող ունի մի<br />

կարգին: Ու անմիջապես էլ Նորայրին հիշեց: Նորայրը հեծանիվ ունի: Նույնիսկ տրամվայի<br />

չուզեց սպասել, վազելով գնաց հեծանվահրապարակ, բայց Նորայրը այնտեղ չեր: Տունը հեռու<br />

չէր` բաղնիքի մոտ, Ալավերդյան փողոցի ծայրին, գինու նախկին գործարանատեր, իսկ այդ<br />

ժամանակ ընդամենը քամանչա նվագող Հովհաննես Ռշտունու սև, քարաշեն տան<br />

ներքնահարկում: Նորայրը տանն էր, միակ սենյակից սև վարագույրով անջատված իր<br />

փոքրիկ խցում կոշիկ էր կարում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

21<br />

- Ի՞նչ է պատահել, Արգամ ջան,- վեր թռավ տեղից Նորայրը:<br />

- Հեծանիվդ պիտի տաս, ախպեր ջան,-չդիմացավ, լաց եղավ<br />

Արգամը:-Մերս մեռնում է, պիտի հասնեմ:<br />

- Վերցրու ու գնա, - ասաց Նորայրը, - բայց թե զգույշ եղիր, մրցումների համար հագցրած,<br />

թեթև ու բարակ դողեր են, - ու անմիջապես էլ մտածելով, թե Արգամը սխալ կհասկանա,<br />

ավելացրեց. –քեզ համար եմ ասում, որ հեծանիվն էլ մի կողմից բեռ չդառնա…<br />

Արգամը սլացավ դեպի Ուջան: Գնում էր, պատկերացնում էր մորը հոգեվարքի մեջ, մղկտում<br />

էր, տեսնող չկար, դրա համար էլ լաց էր լինում բարձրաձայն, առանց ամաչելու եւ<br />

կատաղորեն պտտում ոտնակները: Չանցած մի ժամ` գյուղ հասավ, նետվեց տուն: Տունը<br />

մարդկանցով լի էր: Սարսափահար դեպի մոր անկողինը նետվեց, նետվեց ու տեսավ, որ<br />

մայրը ժպտում է: Ծերացել էր ասես միանգամից, սոսկալի գունատ էր դեմքը, բայց հենց որ<br />

տեսավ որդուն` ժպտաց.<br />

-Եկա՞ր, գառ ջան:<br />

Հայրը նստած էր անկյունում, խեղճացած ու շփոթահար:<br />

- Հազիվ փրկեցինք, -ասաց,- ես հույսս կորցրել էի:- Ու հանկարծ լաց եղավ անսպասելիորեն: -<br />

Շատ վախեցրեց,- ավելացրեց նա կարծես արդարանալով, - թե չէ քեզ իմաց չէինք տա:<br />

Արգամի հոգին տակնուվրա եղավ: Հոր լացը տեսնելով նա նոր միայն հասկացավ, թե որքան<br />

ծանր է եղել մոր վիճակը: Նոր միայն հասավ բառերի խորքը, նոր միայն մինչև վերջ ըմբռնեց,<br />

թե ինչ կարող էր պատահել իրականում և կրկին դեպի մայրը նետվեց, գրկեց<br />

խանդաղատանքով, կրծքին սեղմեց…<br />

-Հիմա ո՞նց ես, մամ ջան:<br />

-Լավ եմ, - ժպտաց մայրը<br />

-Դե ասա, ինչ է ուզում սիրտդ, որ բերեմ քեզ: Ասա` ինչ անեմ քեզ<br />

համար… Մի բան ասա, մամ ջան…<br />

Պետրոս Մանասյանը, երբ առիթ էր լինում, կատակում էր, թե ինքը տերտերի թոռ է, համարյա<br />

ազնվական, բայց սովետական իշխանության ահից գյուղի ամենաաղքատ հողագործի<br />

աղջկան առավ: Փաստը` հենց այդպես էր, իրականում այդպես էլ կար, բայց ամենաաղքատ<br />

հողագործի այդ աղջիկը բնավորությամբ և էությամբ ավելի ազնվական էր, քան թե նրա<br />

ազնվական ամուսինը: Պետրոս Մանասյանը սիրում էր շատ առնել, բայց էժանը: Մայրը` չէ,<br />

մայրը մի բան կառներ, բայց ամենաթանկը, լավագույնը: Եվ եթե ամուսինների մեջ երբևէ վեճ<br />

էր լինում, թեման նույնն էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

22<br />

-Էս բաժակն, օրինակ, ո՞ւմ է պետք, - բարկանում էր հայրը` մոր գնաց բյուրեղապակյա<br />

բաժակը ձեռքին խաղացնելով: - Սրա գնով կարելի էր քառասուն հատ թեյի տաշովի բաժակ<br />

առնել:<br />

-Քեզ համար նույնը չէ՞, այ մարդ, - ծիծաղում էր մայրը, - մեկ է ջարդելու ես, ուրեմն ավելի լավ<br />

չի՞, որ քառասուն անգամ “օֆ” անելու փոխարեն, մի անգամ “օֆ” անես:<br />

Ու հեգնախառն սիրով նայելով ամուսնուն, հյուրերին պատմում էր, թե ինչպես են Պետրոսի<br />

հետ խանութ մտնում` գնումներ կատարելու:<br />

- Մտնում ենք, թե չէ, էս տնաքանդը գնում-գնում ամենաէժան չթի մոտ է կանգնում: Ես էլ<br />

մատս դնում եմ ատլասի վրա: Պետրոսս տնքում, տնքում է, ուզում է ինձ համոզել, թե կտոր է,<br />

էլի, ի՞նչ տարբերություն: Բայց ես մատս պահում եմ ատլասի վրա ու` վերջ: Դե էլ խեղճն ի՞նչ<br />

անի, ամաչում ու առնում է: Ու հիմա նոր եմ հասկանում, թե ինչ բան է տերտերի ցեղը: Ախր<br />

դրանք մենակ վերցնելու են սովոր, տալու սովոր չեն:<br />

Իսկ հայրը լսում, ժպտում էր բարեհոգաբար:<br />

- Ի՞նչ կարող եմ ասել: Երկիրը ձերն է, տկլորի աղջիկ:<br />

- Հենց դրա համար էլ հիմա լավ հագնվել եմ ուզում, - ծիծաղում էր մայրը:<br />

Հազվագյուտ հումոր ուներ մայրը, եւ որդին այդ օրն էլ համոզվեց: Երբ Արգամը հուզված<br />

նորից կրկնեց, թե ինչ ես ուզում, որ առնեմ քեզ համար, մամա ջան… մայրը հանկարծ ասաց<br />

ժպտալով.<br />

- Ես ամեն ինչ ունեցել եմ ու ամեն ինչ տեսել եմ, տղա ջան: Մենակ, ափսոս, լակիրովնի կոշիկ<br />

չհագա…<br />

Լաքապատ կոշիկները մոդա էին այդ ժամանակ, և հագնում էին միայն բարձր<br />

պաշտոնյաների և հարուստ մարդկանց կանայք: Եվ, բնականաբար, հագնում էին միայն<br />

քաղաքում: Գյուղում, ցեխի ու կեղտի մեջ, եթե նույնիսկ այդքան փող ունենային, ո՞վ պիտի<br />

լաքապատ կոշիկ հագներ: Դա այնքան անհեթեթ ու ծիծաղելի միտք էր, որ սենյակում գտնվող<br />

կանայք քրքջացին` գնահատելով հիվանդ կնոջ հումորը:<br />

Ծիծաղեց նաև հայրը:<br />

- Համա թե ախորժակ ունես, ա՜յ աղջիկ…<br />

Ու մայրն էլ ծիծաղեց, կարծես ուզենալով ասել, թե ինքն էլ է զգում, որ փրկվել է, երջանիկ է ու<br />

դրա համար էլ իրեն թույլ է տալիս կատակ անել: Բոլորը փռթկացնում էին, երևի<br />

պատկերացնելով լաքապատ կոշիկները, ուշագնաց էին լինում ծիծաղից, դրա համար էլ ոչ ոք<br />

չնկատեց, թե Արգամն ինչպես դուրս եկավ տնից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

23<br />

Իսկ նա դուրս եկավ տնից, վերցրեց հեծանիվն ու ոտնակներին ուժ տալով, երջանկացած, որ<br />

մայրը փրկված է, իրեն իրեն խոսելով ու արտասանելով սլացավ Երևան, ուղիղ Նորայրենց<br />

տուն: Նորայրն անհանգիստ այս ու այն կողմ էր գնում կամարապատ դարպասի մոտ:<br />

- Հը՞,-հարցրեց նա, - ո՞նց է մաման: Քիչ էր մնում մի բան ճարեի ու գայի քո հետևից:<br />

- Ամեն ինչ լավ է, - ուրախ ասաց Արգամը, - վտանգն անցել է, Նորիկ ջան:<br />

Տուն մտան:<br />

-Նորիկ, - ասաց Արգամը, - քեզ մի բան պիտի խնդրեմ, ծանր, բայց ինձ համար շատ կարևոր<br />

մի բան:<br />

- Ասա, ախպեր ջան, - անմիջապես արձագանքեց Նորայրը:<br />

- Մի զույգ լաքե կոշիկ պիտի կարես մորս համար:<br />

Նորայրի աչքերը ճակատին թռան:<br />

- Այ տղա, նա լաքե կոշիկ կհագնի՞ :<br />

- Կհագնի թե չի հագնի, դա կարևոր չէ, Նորիկ ջան, բայց հառաչեց ու ասաց`ամեն ինչ ունեցա<br />

կյանքում ու մենակ լաքե կոշիկներ չունեցա: Պիտի կարես, ախպեր ջան:<br />

- Լավ, ասաց Նորայրը, - թող ձեր ուզածը լինի: Մի օր կգնանք իրար հետ, չափերը կվերցնեմ…<br />

- Այսօր պիտի կարես, Նորիկ:<br />

- Այսօ՞ր… դու հո գի՞ժ չես:<br />

-Բա ի՞նչ եմ, - ասաց Արգամը:<br />

Նորայրը մտածեց, մտածեց, նայեց ընկերոջ աչքերին, հանձնվեց:<br />

- Համոզեցիր, - ասաց նա, - բայց այսօր այնքան եմ աշխատել, որ նստեմ, թե չէ, կքնեմ:<br />

Որպեսզի հանկարծ չքնեմ, պիտի նստես իմ կողքին ու խոսես:<br />

- Խոսեմ, ինչքան ուզում ես, - երջանկացած ասաց Արգամը: - Դրանից էլ հեշտ բա՞ն:<br />

Նրանք վարագույրով անջատված խուցը մտան, Նորայրը դասավորեց գործիքները, թքեց<br />

ափերի մեջ, շփեց իրար ու սկսեց:<br />

Իսկ Արգամը սկսեց խոսել: Սկզբում անեկդոտներ էր պատմում, բայց դրանք թե կարճ էին<br />

տևում, և թե խանգարում էին, որովհետև Նորայրը ցած էր դնում գործիքներն ու սկսում<br />

քրքջալ: Ստիպված անցավ գրքերին: Գիշերվա ժամը չորսին, երբ Նորայրն արդեն<br />

հարթեցնում էր ձախ կոշիկի ներբանը, Արգամն էլ իր հերթին ավարտեց Հյուգոյի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

24<br />

“Թշվառների” համառոտ շարադրանքն ու անցավ Էժեն Սյուին, որի “Փարիզի գաղտնիքները”<br />

Նորայրին ավելի դուր եկավ:<br />

Առավոտվա ժամը ութին լաքե կոշիկները արդեն պատրաստ էին:<br />

- Ըհը, - ասաց իրենից գոհ, տառապած Նորայրն ու տնքոցով ուղղեց մեջքը: - Սա էլ իմ նվերը<br />

մայրիկիդ:<br />

Արգամը գրկեց ընկերոջը:<br />

- Մինչև կյանքիս վերջը չեմ մոռանա, - ասաց նա արցունքն աչքերին: - Եվ մինչև կյանքիս<br />

վերջը պարտք եմ քեզ: Ու աստված տա, որ կարողանամ քեզ համար այնպիսի բան անել, որ<br />

քո արածի գոնե մի տոկոսը լինի, ախպեր ջան:<br />

Նորայրը ծիծաղեց երջանիկ:<br />

- Իսկ հիմա գնանք, պահեստից քո հեծանիվն էլ վերցնենք ու թռչենք Ուջան:<br />

- Հենց հիմա՞:<br />

- Հենց հիմա:<br />

Դե ուրեմն գրողի ծոցը դասերը:<br />

Տունը դարձյալ լի էր հարևաններով, նստել, թեյ էին խմում ու զրուցում էին: Երբ Արգամն ու<br />

Նորայրը ներս մտան, մայրը սանրվում էր կիսապառկած: Տեսավ Արգամին ու ժպտաց.<br />

- Եկար, գառ ջան:<br />

- Հա, -ասաց Արգամը, թղթե տոպրակի միջից հանեց ու մոր ծնկներին դրեց լաքե կոշիկները:<br />

- Էս էլ քեզ, մամ ջան.Նորայրի ու իմ կողմից, որ էլ չասես, թե` ափսոս լակիրովնի կոշիկներ<br />

չունեցա…<br />

- Ախր ինչի՞ համար, ձեր ցավը տանեմ, ախր ես հանաք արեցի: Ես ի՞նչ լակիրովնի կոշիկներ<br />

հագնող եմ, արևիդ մեռնեմ…<br />

- Ինչի՞, ասաց Նորայրը, - մամայիս համար էլ եմ կարելու: Իրար հետ կգնաք Կոմայգի`<br />

պարելու:<br />

Թե ինչ ծիծաղ սկսվեց, անհնար է նկարագրելը: Եվ ամենից բարձր ու երջանիկ մայրն էր<br />

ծիծաղում:<br />

-…Նորայրին տեսնո՞ւմ ես, - հարցրեց մայրը: - Շատ անուշ տղա է:<br />

Դա նրա ամենաբարձր գնահատականն էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

25<br />

- Մեկ-մեկ:<br />

- Այ բալա, ախր մեքենայով էլ չես, որ մի քիչ բան-ման սարքեմ, տանես հետդ: Հա Հասմիկին<br />

ասա, որ հանկարծ բալի, գիլասի կոմպոտ չանի, շատ եմ արել: Հիմա էլ ռեհան եմ չորացնում:<br />

Բա որ մեքենա չունես, ինչո՞վ ես գնալու:<br />

- Իսկ դու ուզում ես որ գնա՞մ:<br />

- Չե, -ասաց մայրը:<br />

- Բա էլ ի՞նչ կա: Ես էլ ուզում եմ մնալ:<br />

- Դե գնա Հասմիկիս ու երեխաներիս բեր…<br />

-Դա էլ եղավ մնա՞լ, -ծիծաղեց Արգամը: - էլ ի՞նչ տարբերություն:<br />

Ու հանկարծ մտածեց, թե ինչքան լավ կլիներ, եթե կարողանար թքել ամեն ինչի վրա ու մնալ<br />

այստեղ, հեռու քաղաքի աղմուկից, սուտ խորհրդակցություններից ու սուտ ժողովներից,<br />

հեռու ստուգումների ահից, վերև կանչելու, անհանգստությունից, գործարանային հազար ու<br />

մի պրոբլեմներից, որոնք ոչ վերջ ունեն, ոչ լուծելու հնար: Մի օր հումք չկա, մի օր տուփ չկա,<br />

մի օր պարկուճ չկա, մի օր հոսանք չկա, մի օր ջուր չկա և այդ բոլորը ոչ ոքի չի հետաքրքրում:<br />

Պլանի կատարման համար գլխով ես պատասխանատու: Այդպես էլ ասում են` մեր գործը չէ,<br />

պլանդ տուր` նոր խոսիր: Այսինքն, ճիշտը որ ասենք, նրանց պլանի իրական կատարումն էլ<br />

չի հետաքրքրում, միայն թուղթը,, թուղթ, որի վրա գրված լինի, թե կատարվել են պլանները:<br />

Ու դրա համար էլ յուրաքանչյուր եռամսյակի վերջում իրար են խառնվում, վերանայվում են<br />

տվյալները, որ գործարանային լեզվով կոչվում է` “թվերը ճշտել”:<br />

Վերևից ներքև, ներքևից վերև միայն մի խոսք է լսվում տագնապահար` ճշտեք թվերը: Եվ<br />

ցեխերում, պահեստներում, պլանբաժնում ու հաշվապահությունում, ամենուրեք հապճեպ<br />

ճշտում են թվերը, բերում հավասարեցնում այն թվերին, որոնք պլանների կատարումն են<br />

համոզում, որպեսզի և վերևներում գոհ լինեն, և աշխատողները հավելյալ<br />

պարգևվարձատրություն ստանան: Դրա համար էլ, սիրելի ընկեր վառվռուն թղթակից,<br />

խանութներում ծխախոտ չկա, բայց պլանը կատարվում է: Եվ ամեն անգամ ,,թվերը ճշտելու”<br />

ժամանակ Արգամ Մանասյանը ամաչում է, ամոթից գետինն է մտնում, բայց հարցն այն է, որ<br />

ոչինչ չի կարող անել: Ոչ մի բան… Եթե ստույգ վիճակը նկարագրի և իրական թվերը տա, չեն<br />

հարցնի, թե ինչն է պլանների թերակատարման պատճառը, կհեռացնեն անմիջապես,<br />

որովհետև այդ դեպքում իր պլանները չի կատարի նաև մինիստրությունը: Իսկ դա ոչ մի<br />

մինիստր չի ուզենա, որ իրեն հանեն-հեռացնեն իր առանձնասենյակ-դահլիճից,<br />

քարտուղարուհուց և օգնականից, զրկեն հատուկ բուժսպասարկումից, հատուկ<br />

խանութներից, տասներեքերորդ աշխատավարձից ու որևէ փառահեղ առողջարանի ձրի<br />

ուղեգրից:<br />

Եվ ոչ միայն դրանից:<br />

- Մամ, - ձայնեց Արգամ Մանասյանը, - որ մի քիչ քնեմ, ի՞նչ կլինի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

26<br />

- Քնի, գառ ջան, - ասաց մայրը, բերեց թեթև մի ծածկոց գցեց թախտին պառկած որդու վրա ու<br />

ձեռքերով փաղաքշաբար թփթփացրեց վերմակին:<br />

Մոր այդ հին, մոռացված թփթփոցից Արգամի շունչը կտրվեց: Նա տնքաց հուզմունքից ու<br />

փակեց աչքերը… Ուղեղը շարունակում էր բվվալ տագնապած, մտքերն անհանգիստ այս ու<br />

այն կողմ էին ցատկոտում…<br />

Մի ժամանակ հանրապետության ղեկավարներից մեկին շատ էին քննադատում: Իսկ նա մի<br />

մարդ էր, որ մեծ ծառայություններ ուներ. Երկու տասնամյակի ընթացքում հանրապետության<br />

բոլոր կարևոր կառույցները նրա անվան հետ էին կապված: Գյուղից դուրս եկած` պարզ ու<br />

աշխատասեր մարդ էր: Սիրում էր գնալ, հասնել նույնիսկ ամենահեռավոր գյուղերը, նստել,<br />

զրուցել ու հաց ուտել մարդկանց հետ, հետաքրքրվել նրանց ցավերով ու օգնել տեղնուտեղը:<br />

Անուններով գիտեր նշանավոր բանվորներին ու հողագործներին: Թե ինչ էր տեղի ունեցել,<br />

այդպես էլ հայտնի չդարձավ, բայց ինչ որ բան խառնվել էր իրար և այդ ղեկավարին ուզում<br />

էին հանել: Իսկ նա չէր ուզում: Համառում էր ու պայքարում շարունակ`թեև երևի ինքն էլ<br />

գիտեր, որ անհույս է պայքարը:<br />

Մի օր, երբ Արգամ Մանասյանը մի փոքրիկ տաղավարում ժամանակ էր անցկացնում<br />

գործարանի նկարիչ Մհեր Սամսոնյանի հետ, ակնհայտ ցավով պատմեց ղեկավարի դեմ<br />

սկսված տգեղ հալածանքի մասին և ասաց.<br />

- Միայն մի բան չեմ հասկանում:Ինչո՞ւ է այդպես համառում ու զուր տեղը քայքայում<br />

նյարդերը: Ես եթե նրա փոխարեն լինեի, կասեի. Եթե դուք չեք գնահատում այսքան<br />

տարիների իմ աշխատանքը, ձեր հերն էլ անիծած, ինձ ոչինչ պետք չէ: Չարժե, ուրեմն, ձեզ<br />

հետ աշխատել, ես դուրս եմ գալիս գործից: Ու կհեռանայի արժանապատվությամբ և<br />

հպարտ…<br />

- Չի կարող, -հարբած ծիծաղեց Մհերը:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

- Որովհետև, սիրելի մարդ, ուղիղ քառասուն տարի իր վերարկուն ինքը չի հագել, պահել են,<br />

որ հագնի:<br />

- Է՜հ, - ձեռքը թափ տվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Հա, հա՜, - գլխով արեց նկարիչը: Այդպես է: Ու մի բան էլ կա` կինը չի թողնում: Սովորել է<br />

շքեղ կյանքին ու սարսափում է, որ մյուսների նման, սովորական կանանց նման է ապրելու:<br />

Առանց հատուկ խանութների և կցված ավտոմեքենայի: Հավատա ինձ, եթե կանայք չլինեին,<br />

մեր ղեկավարները շատ շուտ դուրս կգային աշխատանքից: Հե՞շտ է ղեկավար լինելը:<br />

Իսկ ե՞ս ինչ եմ, մտածեց Արգամ Մանասյանը: Ես իմ մակարդակով նույնը չե՞մ: Ի՞նչ է<br />

պատահել. երևի ինչ-որ բան են կռահել, գործարանից ինչ-որ բան են տեղ հասցրել: Վիթխարի<br />

տնտեսություն է, որպեսզի կարողանաս ղեկավարել, ծայրը ծայրին հասցնել, երբեմն<br />

ստիպված ես լինում հազար ու մի տեսակ միջոցների դիմել, անկախ քեզանից ֆինանսական<br />

խախտումներ թույլ տալ: Հենց վերջերս, ճաշարանի տանիքի մի մասը քանդվել էր, սարքել էր<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

27<br />

պետք: Կանչեց շինարարության գծով ինժեներին, թե կապվիր շինվարչության հետ, թող գան<br />

նորոգեն: Ինժեները գնաց-եկավ, թե քսան հազար ռուբլի փող են պահանջում փոխանցել: ՞<br />

- Հո խելքդ չե՞ս թռցրել, այ տղա, - վրդովվեց Արգամ Մանասյանը, - քսան հազար ռուբլով<br />

կարելի է ճաշարանի նոր շենք կառուցել:<br />

- Ասում են` կամ հինգ հարյուր ռուբլի փող տվեք կանխիկ կամ էլ քսան հազար փոխանցեք:<br />

Որովհետև այդ քսան հազար ռուբլուց շինարար բանվորներին հինգ հարյուր ռուբլի էլ չի<br />

հասնում, - կծկվեց շինարարության գծով ինժեները:<br />

Ի՞նչ պիտի աներ, գոռգոռաց-գոռգոռաց, վերջը կանչեց գլխավոր հաշվապահին, թե չգիտեմ,<br />

ինչ ուզում ես արա, կանխիկ մի չորս հարյուր ռուբլի դրամ տուր ինժեներին: Հաշվապահն էլ<br />

տնքաց-փնչաց, ֆինանսների մինիստրության առաջիկա ստուգումներից խոսեց,<br />

ժողովրդական վերահսկողության մասին հիշեց, ու վերջը փնթփնթալով գնաց խախտումներ<br />

թույլ տալու: Ինչ-որ ցուցակ էր կազմել, ինչ-որ աշխատանքներ ցույց տվել, պարգևատրում, թե<br />

օգնություն էր դուրս գրել մի քանի բանվորների և փողը վերցրել: Ի՞նչ աներ, հո չէ՞ր թողնելու,<br />

որ ուտելու ժամանակ բանվորների գլխին անձրևաջուր թափվի: Դրա համար պակա՞ս<br />

պատիժ է հասնում: Եվ նա ակամա խախտում թույլ տվեց: Իսկ մի՞թե դա միակ խախտումն էր:<br />

Դա խախտումներից ամենափոքրն ու ամենաազնիվն էր: Ըստ որում, երբ մի խախտում ես<br />

թույլ տալիս, հետո պետք է տասը խախտում անես, որպեսզի կարողանաս ծածկել, թաքցնել<br />

այդ մի խախտումը:<br />

Հենց թեկուզ միայն այդ մեկ փաստի համար կարելի՞ էր քեզ աշխատանքից հեռացնել, ընկեր<br />

Արգամ Մանասյան: Իհարկե, կարելի էր: Մյուս ` կամա թե ակամա գործած մեղքերի համա՞ր:<br />

Հազար անգամ:<br />

Ուրեմն էլ ինչո՞ւ ես նվնվում, ինչո՞ւ ես տակնուվրա անում հոգիդ, ինչո՞ւ ես սևացնում<br />

աշխարհը: Ճակատիդ հո գրված չէ՞, որ դու ամբողջ կյանքում դիրեկտոր ես լինելու: Եղար,<br />

տառապեցիր, վայելեցիր, ամեն ինչ տեսար, բավական է, էլի: Եվ վերջապես` ի՞նչ ունես<br />

կորցնելու, մասնագետ մարդ ես, և քո կարիքը միշտ կա, քանի դեռ պետությանը վալյուտա է<br />

պետք, իսկ ժողովրդին` ծխախոտ: Ուրեմն էլ ի՞նչ ես տնքտնքում: Իսկի չլինի` կարող ես<br />

վերցնել Հասմիկին, գալ ապրել քո մոր մոտ, պապենական տանը, աշխատել հորդ փոխարեն:<br />

Քեզ ո՞վ աշխատանքի չի վերցնի: Փառք տուր աստծուն, որ փախչելու, պատսպարվելու մի<br />

անկյուն ունես: Շատերն այդ էլ չունեն: Փառք տուր ու քեզ տղամարդավարի պահիր,<br />

արժանապատվությամբ ու հպարտ, ինչ հանրապետության այն ղեկավարին էին ցանկանում:<br />

Քեզ համար շատ դժվար չի լինի… Դեռ քիչ են քո վերարկուն պահել:<br />

Նա հանկարծ զգաց, որ պայծառացել է ուղեղը և սիրտը հանգստացել, խաղաղվել է ասես:<br />

Վերարկուի վերաբերյալ միտքը բոլոր դեպքերում շատ սրամիտ էր և ծիծաղեցրեց նրան: Նա<br />

այդպես էլ ծիծաղելով մի կողմ նետեց ծածկոցը, վեր կացավ, նայեց շուրջը, իր հույս ու<br />

ապավեն պապենական տանը, մրգերից ծանրաբեռ այգուն, ծորակին, որից ջուրը հանդարտ<br />

հոսում էր ռեհանի վրա, ձայն տվեց մորը, գրկեց, համբուրեց նրա խորշոմած այտերը և<br />

ձեռքերը, որոնցից ռեհանի հոտ էր գալիս, մայրուղի դուրս եկավ և հանդիպած առաջին իսկ<br />

բեռնատարով, ծիծաղելով իր նախկին ապրումների և ներկա դրության վրա, վարորդի կողքին<br />

վեր-վեր ցատկելով, ուղևորվեց դեպի Երևան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

28<br />

●●●<br />

Վերելակից նոր էր դուրս եկել, երբ հասկացավ, որ իրենց տանը օտար մարդիկ կան: Ծիծաղ ու<br />

բացականչություններ էին լսվում, թեև դուռը կրկնակի էր ու թիթեղապատ: Հետո` ինչ-որ<br />

չրխկոց լսվեց, երևի բաժակ ջարդվեց թե ինչ` և ծիծաղն ավելի շատացավ:<br />

Ովքեր են տեսնես, մտածեց Արգամ Մանասյանը, համենայն դեպս հոգեհանգստի<br />

տպավորություն չի թողնում:<br />

Դուռը Հասմիկը բացեց ու հարցրեց չարացած շշնջալով.<br />

- Որտե՞ղ էիր, այ մարդ, այսքան մարդ է հավաքվել, կոտորվեցին սպասելով, գոնե այսօր<br />

չուշանայիր…<br />

- Ինչո՞ւ, այսօր ի՞նչ է,-անկեղծ զարմացած հարցրեց Արգամը:<br />

- Դու չգիտես, հա՞…<br />

Արգամը բարձրացրեց ուսերը, մտածեց, փորձեց հիշել Հասմիկի, երեխաների ծննդյան օրերը,<br />

բայց այդպես էլ չհիշեց ու հարցրեց արդեն բարկանալով.<br />

- Իսկ ի՞նչ է որ…<br />

- Քո ծննդյան օրն է…<br />

Այ քեզ պատմություն: Ուրեմն բանից պարզվում է, որ իրեն հանել են աշխատանքից հենց<br />

ծննդյան օրը, ճիշտ այն նշանավոր, պատմական օրը, երբ լրացել է գյուղատնտեսական<br />

գիտությունների թեկնածու, Երևանի “Արգիշտի” ծխախոտի գործարանի դիրեկտոր Արգամ<br />

Մանասյանի ծննդյան հիսուներկու տարին: Տես, է՜, մայրը չէր հիշում: Մայրը չէր հիշում, իսկ<br />

Հասմիկը հիշում է, Վռամ Մաշուրյանը հիշում է, Մհեր Սամսոնյանը հիշում է ու հիշում, այն<br />

ո՞վ է խոսում, հա… հարևան Մուքայելը, նա էլ է հիշում: Սուսաննայի ծիծաղն է, ուրեմն<br />

քարտուղարուհին էլ է հիշում: Աշոտը հո անպայման այստեղ կլինի, բա ո՞վ է շշերով լի<br />

արկղերը բերել: Իսկ Նորա՞յրը…միշտ գալիս էր…տեսնես եկե՞լ է այսօր… Ասենք` չէ, ինչպե՞ս<br />

կարող էր չգալ, նա հո հաստատ երբեք չի մոռանա Արգամի ծննդյան օրը:<br />

Ճիշտ այսպիսի մի օր էր` տասնհինգ-տասնվեց տարի առաջ: Հյուրերով լցված էր տունը,<br />

խմում, քեֆ էին անում: Միայն Նորայրը չկար: Արգամը մեկ-երկու անգամ նայեց<br />

ժամացույցին, բայց Նորայրը չկար ու չկար, և մոռացավ, մխրճվեց աղմուկ-ուրախության մեջ:<br />

Խնջույքի երևի ամենաթեժ պահն էր, երբ բոլորն էլ կուշտ ու երջանիկ են և անկեղծորեն<br />

սիրում են իրար: Հանկարծ Հասմիկը թեքվեց ու շշնջաց նրա ականջին.<br />

-Վեր կաց, Արգամ, Սիրանն է եկել…<br />

- Ո՞նց թե, - զարմացավ Արգամը, - բա Նորի՞կն ուր է, ինչո՞ւ ներս չեն գալիս:<br />

- Նորայրի հետ ինչ-որ բան է պատահել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

29<br />

Գինովությունը միանգամից անցավ: Նա զգուշորեն պոկվեց ընկերոջ` Վազգեն Միրզոյանի<br />

գրկից ու միջանցք դուրս եկավ: Միջանցք-հոլլում կանգնած էր Սիրանը` արցունքն աչքերին:<br />

- Նորիկին բռնել են, - ասաց:<br />

- Ինչի՞ համար:<br />

- Ինձ համար կոշիկ էր կարում:<br />

- Որտե՞ղ է:<br />

- Օրջոնիկիձեի միլբաժնի ներքնահարկում:<br />

- Հետը խոսելու հնարավորություն կա՞:<br />

- Բակի կողմից մի փոքրիկ պատուհան կա, այնտեղից ձայնը լսվում է:<br />

- Գնացինք, - ասաց Արգամը, - գնացինք:<br />

- Բա քո ծնունդը…<br />

- Հիմար բաներ չասես, Սիրան, - բարկացավ Արգամը ու ձեռքով աննկատելի մի նշան արեց<br />

ավտո ունեցող ընկերներից մեկին:<br />

Ավտոմեքենան կանգնեց միլբաժնի գրեթե ամայի շենքի հրապարակում, իսկ Արգամն ու<br />

Սիրանը շենքի ետևն անցան ու մոտեցան խոր փոսի մեջ հազիվ երևացող փոքրիկ<br />

երկաթաճաղով պատված մի պատուհանի: Սիրանը կռացավ ու ձայն տվեց շշնջոցով.<br />

- Նորիկ, Նորիկ, Արգամն է եկել:<br />

Ներքնահարկից պատասխանեցին անմիջապես.<br />

- Ծնունդդ շնորհավոր, ախպեր, չթողեցին, որ մասնակցենք:<br />

- Ինչ որ Սիրանը պատմեց, դա՞ է, - հուզմունքից խեղդվելով, հարցրեց Արգամը:<br />

- Բա ի՞նչ է: Չկարողացա խաթրը կոտրել, սկսեցի…Հիմա ես ե՞րբ եմ կոշիկ կարում, Արգամ<br />

ջան, ժամանակ կա՞:<br />

- Հիմա որ միլպետը ուզի, կարո՞ղ է ազատել քեզ:<br />

- Եսիմ, իրենք են բռնել:<br />

- Դու գնա ավտոյի մեջ սպասիր, ես հիմա կգամ, - ասաց Արգամը:<br />

- Ես այստեղ կսպասեմ, - խնդրեց Սիրանը, - կխոսեմ Նորիկի հետ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

30<br />

Միլպետը ծանոթ էր Արգամ Մանասյանին, մի երկու անգամ էլ պատահաբար նույն սեղանի<br />

շուրջն էին հանդիպել: Ընկերոջը փրկելու ահռելի ցանկությունից և մասամբ էլ խմիչքից<br />

համարձակություն առած, Արգամ Մանասյանը շենք մտավ: Միայն թե պետը տեղում լինի:<br />

Միայն թե տեղում լինի…<br />

Հերթապահը գլուխը ձեռքերին դրած ննջում էր.<br />

- Պետն այստե՞ղ է:<br />

- Այստեղ է, ի՞նչ զեկուցեմ:<br />

- Ասեք` գյուղատնտեսական ինստիտուտի ամբիոնի վարիչ Մանասյանն է:<br />

Հերթապահը ծուլորեն վերցրեց լսափողը, ինչ-որ բան ասաց ու դարձավ Արգամին:<br />

- Երկրորդ հարկի N 12 սենյակն է: - Ու երևի մտածելով թե ամբիոնի վարիչը գլխի չի ընկնի,<br />

ավելացրեց: – Վրան գրած է “Միլպետ”:<br />

Միլպետը տեղում էր և ինչ-որ թուղթ էր կարդում` հոգնած, արյունակալած աչքերով:<br />

- Ես ձեզ լսում եմ, ընկեր Մանասյան:<br />

- Ընկեր Գալստյան, -ակամա կակազեց Արգամը: - Ընկերոջս եք բռնել…<br />

- Ձեր ընկերո՞ջը, - զարմացավ միլպետը:<br />

- Կոշիկ կարելու համար:<br />

- Սպասեք, այդ կոշիկ կարողը ձեր ընկե՞րն է:<br />

- Իմ ընկերն է:<br />

- Բայց դուք գիտե՞ք, որ կոշիկ կարելը արգելված արհեստ է: Մինչև հինգ տարի կալանք է<br />

հասնում:<br />

- Է՜, բոլորիս էլ ինչ-որ բան հասնում է, - ասաց Արգամ Մանասյանը: -Բայց ես ձեզ պատվովս<br />

եմ երդվում, որ նա հիմա այդ մասնագիտությամբ չի զբաղվում: Հեծանիվի լավագույն<br />

մարզիչներից մեկն է: Ուղղակի կինը ծննդյան առթիվ շատ է խնդրել, չի կարողացել մերժել…<br />

- Ես ձեզ ճանաչում եմ, սիրելի Մանասյան, և հարգում եմ, - գլուխը բարձրացրեց միլպետը: -<br />

Վաղը առավոտյան կզգուշացնեմ ու բաց կթողնեմ:<br />

Արգամը անմիջապես հիշեց, թե ինչպես Նորայրը մի օր, տարիներ առաջ, ասաց` լավ<br />

մայրիկիդ կոշիկի չափսերը վաղը կգնանք, կվերցնենք, ու թե ինչպես ինքն աղերսեց` այսօր<br />

պիտի կարես, Նորիկ ջան: Հիշեց ու ասաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

31<br />

- Ընկեր Գալստյան, եթե դուք ինձ ճանաչում եք, գիտեք, որ ես աներես մարդ չեմ, բայց<br />

խնդրում եմ ձեզ, շատ եմ խնդրում, որ հիմա բաց թողնեք: Այսօր իմ ծննդյան օրն է, չեմ<br />

թաքցնում, տունը լիքն է հյուրերով ու ես նոր իմացա, որ ընկերոջս բռնել են, բոլորին թողեցի<br />

ու թաքուն դուրս եկա: Հիմա ես ո՞նց գնամ, շարունակեմ իմ քեֆը, երբ ընկերս<br />

ներքնահարկում, չոր տախտակներին պառկած է:<br />

Միլպետ Գալստյանը երկար ապրած, աշխարհիկ մարդ էր, պաշտոնի բերումով հազար ու մի<br />

ողբերգություններ էր տեսել, և այնուամենայնիվ սրտաշարժվեց.<br />

- Երանի ամեն մարդ ձեզ նման գոնե մի ընկեր ունենա, -ասաց ու վերցրեց լսափողը: - Եփրեմ,<br />

կոշիկ կարելու համար բռնվածից ստորագրություն վերցրու, բաց թող, ու թղթերը բեր ինձ մոտ<br />

- Ընկեր Գալստյան, - մինչև հոգու խորքը հուզվեց Արգամը: - Մեզ հետ չե՞ք գա, շատ եմ<br />

խնդրում:<br />

- Այդ խնդրանքը կատարելն ավելի դժվար է, ընկեր Մանասյան: - Զեկուցագիր եմ գրում:<br />

Հաջողություն ձեզ, լավ ընկեր…<br />

Հետո Արգամը, Սիրանը, Նորայրը` իրար գրկած լցվեցին ավտոմեքենա և ուրախ ճիչաղաղակներով<br />

սլացան դեպի տուն, որտեղ դեռ երկար-երկար, միչև առավոտ շարունակվեց<br />

խնջույքը…<br />

Լավ օր էր…<br />

Արգամ Մանասյանը պատկերացրեց բոլորին, ովքեր նման օրերին, անպայման այցի են<br />

գալիս, նույնիսկ ամեն մեկի նստելու տեղը հիշեց ու ներս մտնելով քմծիծաղ տվեց, տեսնելով,<br />

որ իսկապես յուրաքանչյուրը, նորից իր տեղում նստած է:<br />

- Ուռռա՜, - միահամուռ բացականչեցին հավաքվածները ու ոտքի ելան շտապով:<br />

Չէ, ոչինչ չգիտեն, մտածեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Հետաքրքիր է, ո՞վ է թույլ տվել, որ նորածին երեխան այս ժամին դրսում լինի, - ձայն տվեց<br />

Վռամ Մաշուրյանի կինը` սիրունիկ Մարիամը, շողացնելով աչքերն ու ծիծաղելով:<br />

- Իսկապես, որտե՞ղ էիք, Արգամ Պետրովիչ, անհանգստանում էինք արդեն, -խռովածի<br />

ձայնով հարցրեց Վռամը: - Առանց ձեզ ոնց որ դատարկություն, պատառն էլ կուլ չի գնում…<br />

Արգամը ժպտաց: Տեղակալի տրամադրությունն արդեն բավականին բարձր էր և ինչպես<br />

միշտ` գրեթե ամայի էր նրա դիմացի տարածությունը:<br />

- Մորս տեսնելու էի գնացել, Վռամ, - ասաց\Արգամը:<br />

- Տեսա՞ր, բա որ ասում էի, - կտրուկ կնոջը դարձավ Վռամը, - ես քեզ չասացի՞, որ իր ծննդյան<br />

օրը գնացած կլինի մորը տեսնելու: Այդ տեսակ մարդ է, է՜, ցավը տանեմ: Չասացի՞, որ<br />

գնացած կլինի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

32<br />

Նա հաստատ որևէ բան չէր ասել կնոջը, որովհետև տիկին Մարիամը զարմացած արագարագ<br />

բացուխուփ արեց երկար ու սև թարթիչներն ու շփոթված ասաց.<br />

- Բա ընկեր Մանասյանի կենացը չե՞նք խմում:<br />

Ներկաները նորից ոտքի կանգնեցին աղմուկով ու մեկնեցին լի բաժակները, բայց Վռամ<br />

Մաշուրյանը նստեցրեց բոլորին.<br />

- Հանգիստ, -ասաց նա: -Ես, ճիշտ է, Արգամ Պետրովիչի խոնարհ տեղակալն եմ և սիրով<br />

տեղակալն էլ կմնամ միշտ, ամբողջ կյանքում, բայց այստեղ` սեղանի մոտ, թամադա եմ: Եթե<br />

ձեր հիշողությունը ձեզ դեռևս չի դավաճանում, ես, Արգամ Պետրովիչի թույլտվությամբ,<br />

միշտ, միշտ այս տան սեղանի անփոփոխ թամադան եմ եղել: Ճի՞շտ է, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ճիշտ է, ճիշտ է, Վռամ, - հաստատեց Արգամը:<br />

- Վերջ, մյուսների կարծիքն ինձ չի հետաքրքրում: Եթե ճիշտ է, ուրեմն թույլ տվեք այս<br />

բաժակով շնորհավորել մեր սիրելի, անզուգական ընկերոջ, հրաշալի գիտնական և փայլուն<br />

դիրեկտոր Արգամ Պետրոսի Մանասյանի ծննդյան հիսուներկու տարին:<br />

- Էստեղից մինչև էստեղ սիրտ է, -ձեռքով կոկորդից մինչև գոտկատեղը ցույց տալով` ասաց<br />

նկարիչ Մհեր Սամսոնյանը:<br />

- Դու լռիր, Վելասկես, և լսիր, երբ մեծերն են խոսում, -ձայն բարձրացրեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

Նկարիչն ուզեց պատասխանել, կիտեց հոնքերը, բայց հետո ինչ-որ բան մտածելով<br />

հնազանդվեց ու նստեց:<br />

- Սկսեմ սկզբից, - ասաց Վռամ Մաշուրյանը…<br />

- Օ՜յ, գիտեմ, հիմա պատմելու է, թե ինչպես Արգամ Պետրովիչը գործարան եկավ, - ռուսերեն<br />

ճռվողեց քարտուղարուհի Սուսաննան:<br />

- Այո, Սուսիկ ջան, - ժպտաց Վռամ Մաշուրյանը: - Ես, ինչպես գիտեք, վաղուց տեղակալ էի<br />

գործարանում և չթաքցնեմ` որոշ հույսեր ունեի, որ ինձ են նշանակելու դիրեկտոր: Եվ ահա<br />

լսում եմ, թե նոր մարդ են բերում: Ո՞վ է, հարցրեցի: Թե` գյուղինստիտուտի ամբիոնի վարիչ<br />

Արգամ Մանասյանը: Ասում են ու նայում իմ աչքերին` սպասելով, թե ինչ կպատասխանեմ:<br />

Իսկ ես հանգիստ նայեցի նրանց աչքերին ու ասացի. Ուրիշ ում էլ բերեին, մեծ ղալմաղալ<br />

կգցեի, կբողոքեի, ուր հարկն է, չէի ենթարկվի: Բայց Արգամ Մանասյանը… այդ հրաշալի<br />

դասախոսն ու հանրահռչակ գիտնականը եթե համաձայնվել է գալ մեզ մոտ, ընդունում եմ<br />

ամբողջ սրտով, այ այս գլխիս վրա և նույնիսկ հարկ եմ համարում հարցնել` այդպիսի անձը<br />

մի քիչ շատ չէ՞ մեր խղճուկ գործարանի համար: Հենց այդպես էլ ասացի:<br />

Բոլորը ծափահարեցին: Բաժակը ցած դրեց ու ծափահարեց նաև Վռամ Մաշուրյանը, հետո`<br />

նորից վերցրեց բաժակը.<br />

- Կենացդ, մեծ մարդ, մեծատառով մարդ…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

33<br />

- Վերջ տուր, Վռամ, գիտես որ այդպիսի խոսքեր չեմ սիրում, - ժպտաց Արգամ Մանասյանը: -<br />

Ի՞նչ մեծ, ի՞նչ բան…<br />

- Ուրեմն ես մեղավո՞ր եմ, որ դու մեծ ես, - շատ անկեղծ զարմացավ Վռամ Մաշուրյանը: - Չէ,<br />

դե ասա, է՜, մենք ի՞նչ մեղավոր ենք, որ դու մեծ ես…Ես բոլորից առաջինը խմում եմ քո մեծ<br />

կենացը:<br />

- Խմի, խմի, - չդիմացավ նկարիչը, -ջուրը փոքրինն է:<br />

- Ձեր կենացը, սիրելի մարդ, - փափուկ, տաք ձայնով ասաց տիկին Մարիամը:<br />

- Ինչպես ասում են` մեր գլխից անպակաս լինեք, - ձեռքը երկարեց քարտուղարուհի<br />

Սուսաննան<br />

- Արև օրեր, Արգամ Պետրովիչ, - բացականչեց Մհերը: - Կանաչ ճանապարհ..<br />

- Կենացդ, հարևան, - գլխով արեց Մուքայելը, միանգամից բարձրացնելով երկու բաժակ: -<br />

Մեր կնիկը մի քիչ լավ չէր զգում, չեկավ, երկուսիս տեղն էլ խմում եմ:<br />

- Անուշ լինի, - ասաց Արգամը: - Նորի՞կ, -ձայնեց նա, -բան չասացի՞ր, ախպեր:<br />

- Ասացի, - դատարկ բաժակը գլխից վեր բարձրացրեց Նորայրը:<br />

- Ես չլսեցի:<br />

- Իմ խոսքերը քեզ պե՞տք են Արգամ ջան: Կամ ընդհանրապես քեզ խոսքեր պե՞տք են:<br />

- Չէ, -ասաց Արգամը:<br />

- Իմ Նորիկից անպակաս լինես, եղբայր, - ասաց Սիրանը:<br />

- Ապրես, քույրիկ ջան, - հուզվեց Արգամը:<br />

Վարորդ Աշոտը խոհանոցից վազելով իրեն սենյակ նետեց:<br />

- Սպասեք, սպասեք, բա ե՞ս:- Նա վերցրեց իր բաժակը, հետո նկատեց, որ ձեռքն արյունոտ է,<br />

կանանց սարսափահար ճիչերի տակ լպստեց մատներն ու ծիծաղեց: - Բաստուրմայի արյուն<br />

է, խորոված եմ սարքում: - Ու ասաց.- Ձեր կենացը, Արգամ Պետրովիչ, թե իմ հորից այ էսքան<br />

տարբերություն եմ դնում, ամոթ ինձ: Ու ճիշտը որ ասեմ, ես իմ հորից էնքան բան չեմ տեսել,<br />

ինչքան ձեզանից: Ու աստված չանի, որ հանկարծ, որ հանկարծ… ձեզ տանեն մեզնից: Այ,<br />

ընկեր Մաշուրյանն էլ էստեղ է, երդվում եմ` մի օր էլ չեմ մնա, ձեզանից բացի ես ուրիշ պետի<br />

մոտ չեմ աշխատի, հարյուր տարի էլ մնա..<br />

Հասմիկը, բաժակը ձեռքին, ամուսնու թիկունքում էր կանգնած, թեքվեց, գրկեց Արգամի վիզն<br />

ու շշնջաց.<br />

- Միայն թե ողջ լինես, առողջ լինես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

34<br />

- Ժառանգներես ո՞ւր են,- գլուխը բարձրացրեց Արգամը:<br />

- Նրանք ե՞րբ են սեղան նստում, Արգամ ջան, - ասաց Հասմիկը:-Սեղանը պատրաստեցին,<br />

ամեն ինչով օգնեցին ու հիմա իրենց սենյակներում են:<br />

- Կանչիր, թող գան, -պահանջեց հայրը:<br />

- Արգամ…<br />

- Կանչիր ասում եմ…<br />

Հասմիկը դուրս եկավ ու քիչ հետո ձեռքերից բռնած ներս բերեց Նաիրուհուն և Նաիրին, որոնք<br />

ճաշասենյակի վառ լույսից կկոցել էին աչքերը:<br />

- Ահա քո ժառանգները:<br />

Արգամը նայեց իր երեխաներին:<br />

-Տո շան որդիներ,-ասաց նա:-Ձեր հայրը այսօր հիսուներկու տարեկան է դարձել: Բա դուք<br />

նրան ասելու բան չունե՞ք:<br />

Նաիրին ճիշտ հոր նման հոնքերի տակից նայեց հորն ու ժպտաց.<br />

- Դե մի բաժակ բան լցրու:<br />

- Ի՞նչ լցնեմ, դու դեռ տասնվեց տարեկան ես, քեզ խմել չի կարելի, զարմացավ հայրը:<br />

-Բա առանց խմելու ո՞նց խոսեմ, այ պապ, - նա արագ մի հայացք նետեց շրջապատին:- Որ<br />

չխմեին, ո՞վ այդքան կխոսեր…Դե որ չես տալիս, ես էլ կպաչեմ մենակ: Ըհը:- Ու թեքվելով<br />

գրկեց հոր գլուխն ու համբուրեց այտը:<br />

- Շնորհավորում եմ, պապ ջան, - շրթունքները հոր մյուս այտին հպեց Նաիրուհին: Եվ<br />

ցանկանում եմ, որ հիսուներկու տարիդ լրանալուց հետո քիչ խոսես մեզ վրա:<br />

Բոլորը ծիծաղեցին:<br />

- Շան որդիներ, ես ձեզ տեսնո՞ւմ եմ, որ խոսեմ, -երջանիկ ծիծաղեց Արգամը:- Դե, լավ, չքվեք:<br />

Նա քնքշորեն հրելով` երեխաներին դուրս ուղարկեց ու ժպիտով նայեց Հասմիկի դեռ<br />

հուզված, լարված դեմքին. կարծես ասելով, թե հանգիստ, ամեն ինչ կարգին է: Քանի որ լավ<br />

գիտեր, հենց որևէ առիթով խոսում էր երեխաների հետ, հատկապես, երբ ինչ-որ չափով տհաճ<br />

էր լինում առիթը, Հասմիկը կանգնում էր դռների մոտ ու լարվում, ամբողջ մարմնով դողում<br />

էր: Հանկարծ ու երեխաներից մեկը որևէ հիմար պատասխան չտա, հանկարծ ընդհարում<br />

չլինի, հանկարծ չզայրանա Արգամը: Մեկ էլ տեսար ճնշումը բարձրացավ: Ու շատ հաճախ,<br />

երբ ամեն ինչ հանգիստ ու խաղաղ էր ավարտվում, հանկարծ միանգամից թուլանում էր ու<br />

սկսում լաց լինել, հեկեկալ`գրեթե հիստերիայի աստիճանի ու ասում էր դողալով`<br />

արցունքների միջից.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

35<br />

-Ի՞նչ անեմ, այնքան եմ ձեզ սիրում, որ վախենում եմ ձեզ համար: Մի կռվեք իրար հետ, հա՞,<br />

շատ եմ խնդրում: Հաշտ եղեք իրար հետ, հա՞…<br />

Այդ պատճառով էլ Արգամ Մանասյանը ժպտալով նայեց, հանգստացրեց կնոջը, ձեռքն առավ<br />

բաժակը ու բարձրացավ տեղից:<br />

- Ուշադրություն, - տեղից ելավ նաև թամադան: - Ոչ մի ձայն, ոչ մի ծպտուն, Արգամ<br />

Պետրովիչն է խոսում:<br />

Նրա զգուշացումն, իհարկե, ավելորդ էր: Առանց այդ էլ խոր լռություն էր տիրում: Այնքան, որ<br />

երբ Սուսաննան կամացուկ չխկոցով ափսեի ծայրին դրեց պատառաքաղը, բոլորը զայրացած<br />

նայեցին կարմրատակած, խեղճացած աղջկան:<br />

- Սիրելի բարեկամներ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ավելորդ է ասելը, որ այստեղ ինձ<br />

համար ամենաթանկ մարդիկ են նստած, ամենամոտ մարդիկ: Շնորհակալ եմ ձեզանից ձեր<br />

բարի խոսքերի համար: Շնորհակալ եմ, որ չեք մոռացել այսօրը ու այստեղ եք: Ես շատ եմ<br />

սիրում ձեզ…<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը չէր կեղծում: Նա իրոք սիրում էր այդ մարդկանց, ամեն մեկին յուրովի և<br />

ամեն մեկին` իր չափով: Նրան թվում էր, որ հիանալի գիտի բոլորին, յուրաքանչյուրի<br />

բնավորությունն ու հակումները, առավելություններն ու նույնիսկ թերությունները: Այո,<br />

նույնիսկ թերությունները, որոնց մասին ավելի շատ լսել էր, քան տեսել ու զգացել: Այդ<br />

թերությունները նրան չէին խանգարում, չէին վերաբերում, չէին դրսևորվում նրա<br />

ներկայությամբ և այդ պատճառով էլ ոչ մի կարևորություն չունեին նրա համար: Մհեր<br />

Սամսոնյանի մասին, օրինակ, ասում էին, թե ցինիկ է, թե ոչ մի սրբություն չունի, թե չնայած<br />

կին-երեխաներ ունի, բայց կապված է Հաղթանակի այգու մոտերքում ապրող մի կնոջ հետ և<br />

նույնիսկ երեխա ունի նրանից: Հավանաբար ճիշտ են ասում: Ինչ վերաբերում է երեխային,<br />

Մհերն ինքն էլ մի անգամ բերանից թռցրեց: Հարբած-հարբած ծիծաղելով հարցրեց, թե եթե<br />

մարդ տարբեր տեղեր երեխաներ ունի, նրան լրացուցիչ բնակարան չի՞ հասնում: Եվ Արգամն<br />

էլ ծիծաղելով պատասխանեց, թե երեխայի համար` չէ բայց երկկնության համար հասնում է,<br />

միայն թե այդ բնակարանի լուսամուտներին երկաթե ճաղեր կան:<br />

Ի վերջո, թող այդպես լինի: Ենթադրենք, թե ճիշտ են ասում: Բայց այդ բոլորը ի՞նչ կապ ունեն<br />

Արգամ Մանասյանի հետ: Նկարիչ Մհեր Սամսոնյանը կարո՞ղ է իրեն ցինիկ պահել<br />

գործարանի դիրեկտոր Արգամ Մանասյանի մոտ: Չէ՜ մի: Ձայն է տալիս թե չէ` դուրս է թռչում:<br />

Ուր ուզում է` տանում է անմիջապես: Էլ չհաշված գողտրիկ տաղավարներն ու փրկարար,<br />

զով արվեստանոցը, որտեղ միշտ խմելու լրացուցիչ ինչ-որ բան կա և ծույլ, նազելի<br />

շարժուձևերով, նիհարիկ ու թախծոտ աղջիկներ:<br />

Ուրեմն մի տեղ չէ` թող հարյուր տեղ երեխաներ ունենա Մհեր Սամսոնյանը: Նրանք հո<br />

Արգամ Մանասյանից չե՞ն հաց ու ջուր ուզում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

36<br />

Կամ հենց տեղակալը` Վռամ Մաշուրյանը: Արգամը դեռ նոր էր աշխատանքի նշանակվել,<br />

երբ նախկին դիրեկտորը` սրտային հիվանդ ու հոգնած մի մարդ, փողոցում բռնեց նրան ու<br />

ասաց.<br />

- Արգամ, ես քո դեմ ոչինչ չունեմ: Իմ ժամանակն անցել էր: Իմ ընկերները վերևներում<br />

թոշակի էին գնացել, ես մնացել էի մենակ: Նորերի, ջահելների հետ էլ սիրտ չունեի նորից<br />

ամեն ինչ սկսելու, դրա համար էլ դիմում տվեցի ու դուրս եկա: Իմ որդու տարիքի տղա ես,<br />

սիրտս ցավում է քեզ համար, դրա համար էլ ուզում եմ մի խորհուրդ տալ: Կլսես` կլսես, չես<br />

լսի` դու գիտես: Բայց դա ես իմ պարտքն եմ համարում: Մեծ գործարան է, հարյուրավոր<br />

աշխատողներ կան, մեծ մասը իր գործին նվիրված, գործարանի հետ աճած, մեծացած<br />

մարդիկ են, ընդհանուր առմամբ` առողջ, հիանալի կոլեկտիվ է: Եթե տեսնեն, որ աշխատող<br />

ես, հոգի կտան քեզ համար ու կանեն նույնիսկ անհնարինը: Այդ ամբողջ գործարանում միայն<br />

մի մարդուց վախեցիր, քո տեղակալից` Վռամ Մաշուրյանից: Նենգ մարդ է, օձի պես սողալ<br />

գիտի, շան լեզու ունի և աղվեսի խորամանկություն:<br />

- Մաշուրյա՞նը,-անկեղծորեն զարմացավ Արգամը, - չե՞ք չափազանցնում:<br />

- Վախեցիր այդ մարդուց, տղաս, - ասաց նախկին դիրեկտորը:-Ինձ նախազգուշացնող չի<br />

եղել, և ես խրվեցի: Հավատացի նրա շողոքորթությանը, քծնանքին, ընդունեցի նրա իբր<br />

որդիական ծառայությունները: Գիտե՞ս ինչեր էր անում ինձ համար… Իմ ընտանիքի ողջ<br />

հոգսը իր ձեռքը վերցրեց. Սննդամթերք էր պետք` ճարում էր անմիջապես, հագուստ էր<br />

պետք, հանում էր թեկուզ գետնի տակից, թոռներիս իր երեխաների հետ առողջարան էր<br />

տանում, պահում: Ինքն ու կինը, որ նույն օձն է, միայն թե շահմար տեսակի հատուկ-հատուկ<br />

ճաշեր էին եփում ու բերում մեզ, հասկանո՞ւմ ես, լվացք էին անում մեզ համար…Մինչև որ ես<br />

նրան իմ տեղակալը դարձրի: Տասնյակ շատ ավելի տաղանդավոր, շատ ավելի արժանի<br />

ինժեներներ կային, բայց ես նրան նշանակեցի իմ տեղակալ, որովհետև ես էլ սիրում էի նրան<br />

որդուս պես, գնահատում էի նրա անձնվեր վերաբերմունքը և…և որ ամենակարևորն է` ինձ<br />

պարտավոր էի համարում:<br />

- Եվ ի՞նչ…<br />

- Եվ այն, տղաս, որ դիրեկտորի տեղակալ դառնալուց հետո նրա վերաբերմունքն իմ<br />

նկատմամբ շատ ավելի լավացավ, մինչև այն օրը, երբ նրան հայտնի դարձավ, որ ես դուրս եմ<br />

գալիս աշխատանքից, և իմ փոխարեն ոչ թե իրեն են նշանակում, այլ քեզ են բերում:<br />

Պատկերացնո՞ւմ ես , կյանքում առաջին անգամ նա հանկարծ ինձ հետ “դու”-ով խոսեց:<br />

- Դու որ ուզեիր, -ասաց,-չէի՞ր կարող քո տեղն ինձ նշանակել: Խելքդ չկտրե՞ց:<br />

Սիրտս վատացավ, ձեռքով նշան արեցի, որ հեռանա: Նա ինձ չհարցրեց անգամ, թե ի՞նչ է<br />

պատահել, ինչո՞ւ եմ հանկարծ որոշել դուրս գալ աշխատանքից: Չէ: Ես նրան չէի<br />

հետաքրքրում: Ես նրան այլևս պետք չէի: Վերջ: Բայց ախր ես սիրում էի նրան ու դրա համար<br />

էլ որոշեցի հաշվի չառնել նրա բռնկում է, զանգել ու մանրամասն բացատրվել նրա հետ:<br />

Վերցրեցի ուղիղ կապի հեռախոսի լսափողը, բայց նա չպատասխանեց: Զանգահարեցի մյուս<br />

հեռախոսով` տեղում էր:<br />

- Վռամ, - ասացի, - խնդրում եմ ինձ մոտ գաս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

37<br />

- Գամ ի՞նչ անեմ, է, - գոռաց նա ու ցած դրեց լսափողը:<br />

- Չի կարող պատահել, - ապշեց Արգամ Մանասյանը<br />

- Պատահեց, -քմծիծաղ տվեց նախկին դիրեկտորը: -Իսկ երեկ տեսավ ու չբարևեց: Գոնե<br />

չձևացրեց, թե չի տեսնում, գիտե՞ս, ուղիղ աչքերիս մեջ նայելով անցավ իմ կողքով ու չբարևեց:<br />

Դու… դու որևէ բան հասկանո՞ւմ ես:<br />

- Աներևակայելի է, -անկեղծորեն ասաց Արգամը:<br />

- Դե ուրեմն` վերջին անգամ եմ ասում, - հանկարծ կնճռոտվեց, կռացավ, ձեռքը սրտին<br />

տարավ ու սեղմեց նախկին դիրեկտորը:- Մեղք ես, վախեցիր նրանից:<br />

Իսկ մի շաբաթ հետո մահացավ: Քնել էր ու չէր արթնացել:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը իսկապես զգուշանալով գործի անցավ: Վճռեց սկզբում մի լավ<br />

ուսումնասիրել տեղակալին և ոչ մի գնով մոտիկ չթողնել: Բայց Վռամ Մաշուրյանը այնպիսի<br />

ջերմությամբ ու խանդավառությամբ դիմավորեց նրան, այնպիսի վառ հիացմունքով ընդունեց<br />

արտադրության կատարելագործմանն ուղղված` նոր դիրեկտորի առաջարկները և այնպիսի<br />

փութով ու եռանդով սկսեց իրականացնել դրանք, որ Արգամ Մանասյանը շվարեց:<br />

Երբ մարդը նվիրված ու լավ աշխատող է, ի՞նչ կարող ես անել: Ի՞նչ կարող ես անել:<br />

Իսկ Վռամ Մաշուրյանը ոչ միայն լավ, այլ տաղանդավոր աշխատող էր: Այդ մարդը կարծես<br />

թե կյանքում որևէ ուրիշ հոգս չուներ, բացի արտադրությունից: Առավոտից մինչև ուշ երեկո<br />

գործարանում էր, մանրամասն գիտեր, թե որ արտադրամասում ինչ է կատարվում, նույնիսկ<br />

կռահում էր, թե որտեղից կարող է վտանգը գալ, ո՞ր հումքի մատակարարումը կարող է<br />

պակասել հանկարծ և նախապես զգուշանում, ապահովում էր: Ըստ որում այդ ամենն անում<br />

էր առանց որևէ փառասիրության, առանց ցուցադրելու իրեն: Ընդհակառակը, բոլորին<br />

հասկացնում էր, թե ինչ անում է, անում է միայն ու միայն դիրեկտորի կարգադրությամբ: Ոչ<br />

թե Արգամին նշանակողները, այլ Վռամ Մաշուրյանը նրան դիրեկտոր դարձրեց` ինչպես<br />

բեմի վրա մյուս գործող անձինք են թագավորի դերակատարին հասարակության աչքում<br />

թագավոր դարձնում` խոնարհվելով նրա առաջ, ձեռքները կրծքին սեղմելով, ընդգծելով նրա<br />

հզորությունը, խելքը, իմաստությունը: Վռամ Մաշուրյանը իր վրա էր վերցնում բոլոր<br />

ձանձրալի, տհաճ պարտականությունները: Ինքն էր ընդունում, ասենք, հրշեջ<br />

անվտանգության վարչության պետին, համբերությամբ լսում նրա դիտողությունները և<br />

վերջում սովորական սիգարեթների մի մեծ տուփ դնելով թևի տակ նրան ճանապարհ գցում:<br />

Ինքն էր ընդունում սանիտարական բժշկին, “Սոյուզպեչատի” աշխատակցին, պետական<br />

ապահովագրության գործակալին, էլեկտրացանցի ներկայացուցչին և հազար տեսակ մանր ու<br />

մեծ այլ գործակալների ու տեսուչների` բոլորին համոզելով, որ նրանց հետաքրքրող հարցերը<br />

ինքը կլուծի և որ դրանց համար ամենևին էլ հարկ չկա անհանգստացնելու դիրեկտորին, որը<br />

խոշոր գիտական և առավելապես գլոբալ խնդիրներով է զբաղված:<br />

Իսկ հավաքների ու ժողովների ժամանակ` ընդհակառակը: Երբեք ելույթ չէր ունենում,<br />

նվիրված, հիացած հայացքով նայում էր գործարանի դիրեկտորին և խնդրում, որ նա խոսի: Ու<br />

քանի որ Արգամ Մանասյանը խոսել գիտեր, գյուղատնտեսական ինստիտուտի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

38<br />

տեխնիկական կուլտուրաների ամբիոնից դա մնաց, այնքան խելոք ու տպավորիչ էր խոսում,<br />

որ աշխատողները լիովին համոզվում էին, թե բոլոր աշխատանքների ու վերափոխումների<br />

հեղինակը իրենց ղեկավարն է, և իրենք էլ էին նրան նայում հիացած ու նվիրվածությամբ:<br />

Ահա թե ինչպիսին էր իրականում նրա տեղակալը:<br />

Իսկ մի դեպք հատկապես չէր մոռանում Արգամ Մանասյանը:<br />

Շրջկոմի բյուրոյում քննարկվում էր ծխախոտի գործարանի հարցը, ավելի ստույգ`<br />

հոսունության խնդիրը: Հրահանգիչը, որ նախապատրաստել էր այդ հարցը, թաքուն ոխ ուներ<br />

պահած Արգամ Մանասյանի դեմ և պրոբլեմի մեջ խորանալու փոխարեն, առանց<br />

մանրակրկիտ ուսումնասիրելու, միայն թվեր էր վերցրել և ներկայացրել բյուրոյին:<br />

Հրահանգիչի ոխը պատճառ ուներ: Մի քանի անգամ զանգահարել էր գործարանի<br />

դիրեկտորին և առաջին քարտուղարի անունից “Ախթամար” սիգարեթներ պահանջել: Արգամ<br />

Մանասյանը ընդառաջել էր երկու թե երեք անգամ, իսկ հետո հրաժարվել կտրականապես,<br />

առաջին հերթին մտածելով, թե հրահանգիչը հաստատ իր համար է ուզում: Նախ` առաջին<br />

քարտուղարը ծխող չէ, ապա եթե պետք լիներ, գոնե մի անգամ անձամբ չէ՞ր ասի: Իսկ<br />

որովհետև հրահանգիչը շարունակում էր համառել, զանգում էր անընդհատ և գրեթե<br />

սպառնալով խոսում, Արգամ Մանասյանը չդիմացավ.<br />

- Երիտասարդ, -ասաց նա հրահանգչին, - եթե կարծում եք, որ գործարանը միայն շրջկոմի<br />

համար է աշխատում, սխալվում եք:<br />

Եվ ծխախոտի գործարանում բանվորական կադրերի հոսունության հարցը մտավ շրջկոմի<br />

բյուրո:<br />

Սկզբում ելույթ ունեցավ հրահանգիչը` հրապարակելով իր վերցրած թվերը, և խիստ<br />

քննադատության ենթարկեց գործարանի դիրեկտորին, ասելով, թե նա անտարբեր է<br />

բանվորների կարիքների նկատմամբ, չի ընդունում նրանց, չի զրուցում հետները, չի կանխում<br />

արտադրամասի պետերի կամայականությունները, դրա համար էլ բանվորը վիրավորվում ու<br />

հեռանում են գործարանից:<br />

Այնուհետև ելույթ ունեցավ շրջանի դատախազը ու թեև ոչ կոնկրետ փաստերով, բայց<br />

ընդհանուր սկզբունքներով և օրենքի չափանիշներով միացավ քննադատությանը: Վերջում<br />

նա ընդգծեց, որ երկրի, պետության հենարանն ու հիմքը բանվոր դասակարգն է և<br />

բանվորների շահերի դեմ ուղղված յուրաքանչյուր ելույթ փաստորեն ելույթ է պետության դեմ:<br />

Հետո ուրիշները խոսեցին` երկրորդ քարտուղարը, ժողովրդական վերահսկողության<br />

կոմիտեի նախագահը, չգիտես ինչու, նաև ժողկրթբաժնի վարիչը: Եվ բոլորն էլ հրահանգչի<br />

ներկայացրած նույն թվերը վկայակոչելով, խստորեն դատապարտեցին գործարանի<br />

ղեկավարությանը:<br />

Այդ ելույթների ընթացքում Վռամ Մաշուրյանն արագ-արագ ինչ-որ բան էր գրում թղթի մի<br />

փոքրիկ կտորի վրա, և Արգամ Մանասյանին այնքան ելույթները չէին հետաքրքրում, որքան<br />

այն, թե ինչ է գրում իր տեղակալը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

39<br />

Վռամ Մաշուրյանը վերջացրեց գրելը, ծալեց թուղթը և շատ զգուշությամբ սահեցրեց կողքին<br />

նստած դիրեկտորի ձեռքի տակ: Արգամ Մանասյանը նույն զգուշությամբ կարդաց երկտողը,<br />

ձեռքը ցած իջեցրեց և երախտագիտությամբ սեղմեց տեղակալի ծունկը:<br />

Ձայնը տվեցին գործարանի դիրեկտորին:<br />

Ի տարբերություն մյուս ելույթ ունեցողների, Արգամ Մանասյանը խոսեց շատ կարճ,<br />

հանգիստ ու արժանապատվությամբ:<br />

- Գործարանում մի քանի անգամ քննվել է այս հարցը: Կուսկոմիտեի քարտուղարն ու<br />

գործարհկոմի նախագահը կարող են հաստատել այդ: - Նա նայեց հիշյալ աշխատողներին, և<br />

նրանք հազիվ նկատելի գլխով արեցին: - Մեր բանվորական կադրերը հիմնականում կանայք<br />

են և նրանցից ոմանք հեռանում են աշխատանքից ոչ թե անտարբերության կամ ինչ-որ մեկի<br />

կամայականության պատճառով, այլ որովհետև գործարանը նրանց երեխաների համար չի<br />

կարողացել մանկամսուրներ և մանկապարտեզներ ապահովել: Հեռացողների դիմումներում<br />

հենց այդպես էլ նշված է, և շրջկոմի հարգելի հրահանգիչը միշտ էլ հնարավորություն ունի<br />

կարդալու դրանք: Միանգամից ասեմ, որ շատ-շուտով, հենց այս եռամսյակում ավարտում<br />

ենք նոր մանկամսուրի և նոր մանկապարտեզի շինարարությունը` երեք հարյուր երեխայի<br />

համար: Եվ այդ հարցը կարելի է համարել` փակված:<br />

- Դիմումները կարդալը մեր գործը չէ, - առաջին քարտուղարին նայելով, տեղից վեր թռավ<br />

հրահանգիչը: - Մեզ փաստերն են հետաքրքրում: Եվ կարիք չկա դեմագոգիա անելու` դեռևս<br />

օդում կառուցվելիք մանկապարտեզի հաշվին:<br />

- Եթե ձեզ իսկապես հետաքրքրեին փաստերը, -հանգիստ ասաց դիրեկտորը` տեղակալի<br />

տված թուղթը պահելով իր դիմաց: -Ապա ձեր ցուցակից պարտավոր էիք տասնհինգ հոգու<br />

հանել:<br />

- Ինչո՞ւ, ինչի՞ համար, - տեղից վեր թռավ հրահանգիչը:<br />

- Որովհետև, - ասաց դիրեկտորը, - այդ տասնհինգ հոգին ոչ թե ազատվել են աշխատանքից,<br />

այլ մենք գործարանի հաշվին նրանց ուղարկել ենք սովորելու երկրի զանազան բուհերում,<br />

պայմանով, որ վերադառնալուց հետո աշխատեն մեզ մոտ որպես ինժեներներ: Կուզե՞ք ես<br />

կարդամ ազգանունները, իսկ դուք համեմատեք ձեր ցուցակի հետ:<br />

Շրջկոմի առաջին քարտուղարը արհամարհանքով լի մի հայացք նետեց հրահանգչին, որը<br />

գունատվեց միանգամից ու կծկվեց աթոռի վրա: Այդ հայացքը չվրիպեց Արգամ Մանասյանից<br />

ու նա ակնթարթորեն մտածեց, որ կամ իրոք առաջին քարտուղարն է հրահանգիչի միջոցով<br />

երկու օրը մեկ սիգարեթներ պահանջում, կամ էլ նրան թյուրիմացության մեջ են գցել:<br />

Առաջին քարտուղարը ասաց.<br />

- Ձեր տոնը ինձ դուր չեկավ, ընկեր Մանասյան: Ինչպես երևում է` սովոր չեք<br />

քննադատության: Մենք ձեզ կսովորեցնենք: Դուք ձեզ պահել չգիտեք բյուրոյում: Բյուրոն<br />

սրամտության տեղ չէ: Ձեզ ո՞վ է թույլ տվել նման արհամարհանքով խոսել շրջկոմի հետ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

40<br />

-Ես շրջկոմի հետ չէի խոսում, - ասաց Արգամը: - Ես խոսում էի ընդամենը շրջկոմի մի<br />

աշխատողի հետ:<br />

-Ընդամե՜նը, - ձգեց առաջին քարտուղարը: - Ընդամենը հետո կտեսնենք:-Նա շրջվեց դեպի<br />

արդյունաբերության բաժնի վարիչը: - Դիտողություն եմ անում, -ասաց,- հարցը լավ չի<br />

նախապատրաստված: Հանձնաժողով կազմեք ծխախոտի գործարանի աշխատանքները<br />

բոլոր գծերով ստուգելու համար: Կլսենք ուղիղ մեկ ամիս հետո, առաջին իսկ բյուրոյում:- Ու<br />

դարձավ ժողովրդական վերահսկողության կոմիտեի հախագահին: -Լսեցի՞ր: Դու է՞լ լսեցիր, -<br />

դարձավ նա դատախազին:<br />

- Լսեցի,-տեղից վեր թռավ դատախազը:<br />

- Ուրեմն` վերջացնենք: Տեսնենք, թե այն ժամանակ ընդամենն ինչ կասի գործարանի<br />

դիրեկտորը:<br />

Բյուրոյի անդամները խառնվելով դռան մոտ, ընդունարան դուրս եկան ու սկսեցին շտապով<br />

հագնել վերարկուները:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը հանկարծ զգաց, որ կողքին ոչ ոք չկա: Մարդիկ չէին էլ ուզում նրա<br />

կողմը նայել, նրանց համար Արգամ Մանասյանի հարցը լուծված էր արդեն: Դիրեկտորը<br />

աչքերով փնտրեց կուսկոմիտեի քարտուղարին և գործարհկոմի նախագահին, բայց նրանք<br />

արդեն հագել էին իրենց վերարկուները և արագ-արագ հեռանում էին միջանցքով:<br />

Բա Վռամ՞ն ինչ եղավ, փշաքաղվեց, զարմացավ Արգամ Մանասյանն ու շրջվեց:<br />

Վռամ Մաշուրյանը արդեն հագնված կանգնած էր նրա թիկունքում և ժպտում էր: Իսկ հետո<br />

ցուցադրաբար, ընդգծելով մոտեցավ կախիչին, շրջկոմի հրահանգիչների ու բաժնի<br />

վարիչների, դատախազի և ժողկրթբաժնի վարիչի աչքերի առաջ, իջեցրեց դիրեկտորի<br />

վերարկուն ու երկու ձեռքով պարզած` մոտեցավ նրան:<br />

- Հագեք, Արգամ Պետրովիչ, - ասաց բարձրաձայն, աշխույժով:<br />

- Ի՞նչ ես անում, Վռամ, ես կհագնեմ, - անկեղծորեն շփոթվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Խնդրում եմ, -առանց ձայնն իջեցնելու, հպարտորեն ներկաներին նայելով, ասաց Վռամ<br />

Մաշուրյանը: - Ես ուզում եմ պահել ձեր վերարկուն…<br />

Ինչպե՞ս չհարգես նման մարդկանց:<br />

Իսկ շրջկոմն այդպես էլ ոչ հանձնաժողով կազմեց, ոչ էլ բյուրոյում քննության առավ<br />

ծխախոտի գործարանի հարցը: Գյուղատնտեսական ինստիտուտի նախկին ռեկտորը, որը<br />

կենտկոմի բաժնի վարիչ էր դարձել և Արգամ Մանասյանի համար ապահովել ծխախոտի<br />

գործարանի դիրեկտորի պաշտոնը, զանգ էր տվել շրջկոմի առաջին քարտուղարին և շատ<br />

պարզ հասկացրել, որ Մանասյանին հանգիստ թողնի:<br />

Այդքան բան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

41<br />

Այդ դեպքից հետո Արգամ Մանասյանի հեղինակությունն ավելի բարձրացավ: Կուսկոմիտեի<br />

քարտուղար Անմեղիկյանն ու գործարհկոմի նախագահ Վիրաբյանը մեղավոր,մոլորյալ<br />

զավակների պես գլխկոր հերթով դիրեկտորի առանձնասենյակը մտան և խնդրեցին,<br />

աղաչեցին թույլ տալ մնալու իրենց պաշտոններում, հայտարարելով, որ դա մեծ դաս էր իրենց<br />

համար և խոստանալով վերափոխվել: Եվ Արգամ Մանասյանը ներեց նրանց: Նա<br />

ընդհանրապես սիրում էր ներել մարդկանց մեղքերը, միշտ հուսալով, որ մի օր էլ իր մեղքերն<br />

կներվեն: Բայց ներելուց առաջ, իհարկե, իր հավատարիմ տեղակալի կարծիքը հարցրեց:<br />

-Եթե այդպես եք գտնում` թող մնան, -ասաց Վռամ Մաշուրյանը: - Նրանց քիթն այնպես<br />

ջարդվեց, որ էլ երբեք ուշքի չեն գա: Ամբողջ գործարանում ու շրջանում բյուրոյում ձեր<br />

ունեցած փայլուն ելույթի մասին են խոսում:<br />

Արգամ Մանասյանը լավ գիտեր, թե ով է բյուրոյի պատահարի մասին գործարանում, և ոչ<br />

միայն գործարանում, լուրեր տարածողը: Եվ ժպտաց:<br />

Իհարկե, նա երբեմն, իսկ հետագայում արդեն բավականին ուշ-ուշ հանկարծ հիշում էր<br />

գործարանի նախկին դիրեկտորին` շփոթահար ու խեղճ կանգնած մայթին ու ձեռքով սիրտը<br />

սեղմած և մտաբերում էր նրա նախազգուշացումը.<br />

-Վախեցիր Մաշուրյանից, տղաս:<br />

Հետո մտածում էր, կշռադատում ու տեսնում, որ ախր վախենալու ոչ մի հիմք չունի: Այդպիսի<br />

տեղակալը երազ է յուրաքանչյուր դիրեկտորի համար: Նրանից ինչո՞ւ վախենաս: Եվ կամաակամա<br />

նախկին դիրեկտորին էր մեղավոր համարում: Համեմատում էր իր հետ ու որովհետև<br />

այդ համեմատությունից միայն ինքն էր շահում, գալիս էր այն եզրակացության, որ նա<br />

պարզապես այն հեղինակությունը չի եղել, ինչ ինքը: Այն փայլն ու խելքը չի ունեցել, ինչ ինքը:<br />

Եվ իսկապես, ի՞նչ համեմատություն, ինքը ջահել է, նա` ծեր էր, ինքը գիտնական է,<br />

գիտությունների թեկնածու, քիչ էր մնում պրոֆեսոր դառնար, ամբիոն էր ղեկավարում<br />

ինստիտուտում, իսկ նա կապույտ սատինե պիջակը հագին ամբողջ կյանքում զանազան<br />

շրջանների ծխախոտի ֆերմենտացիոն գործարանների դիրեկտոր է եղել միայն: Եվ<br />

վերջապես. Եկեք անկեղծ լինենք մինչև վերջ. Նա մենակ էր մնացել, իսկ ինքն իր գլխին<br />

հովանավոր ունի` հանձինս գյուղատնտեսության գծով կենտկոմի բաժնի վարիչի: Եվ ինչ<br />

ուզում եք ասեք, հասկանալի է, որ Վռամ Մաշուրյանի նման տաղանդավոր մարդը, կուրորեն<br />

ծառայելով դիրեկտորին, բնականաբար երբևէ պետք է հասկանար, որ այնուամենայնիվ իր<br />

դիմաց այն անձը, այն հեղինակությունը չէ, ինչ թվացել է սկզբում: Ու սկսել է ետ կանգնել: Իսկ<br />

դա արդեն դուր չի եկել ծեր դիրեկտորին, որն այլ վերաբերմունքի էր սովորել: Եվ հենց<br />

այդտեղից էլ սկսվել է: Ինչպես թե… ստրուկների ապստամբությո՞ւնն է: Եվ նախկին<br />

զինակիցը, համախոհը, ջանասեր սպասավորը և վերջապես զավակը դարձել է ծերունու<br />

ոխերիմ թշնամին:<br />

- Վախեցիր Մաշուրյանից, տղաս…<br />

Ինչո՞ւ: Հանկարծ Արգամ Մանասյանից և՞ս ետ կկանգնի: Այ թե վախեցրիր, հա: Թող ետ<br />

կանգնի, եթե կարող է: Թող փորձի: Տեղակալի աթոռի վրա քչերը աչք չունեն: Բայց մի՞թե դա<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

42<br />

լինելու բան է: Մաշուրյանը… Ինչի մասին էլ խոսի, նախ դիրեկտորի աչքերին է նայում:<br />

Նույնիսկ իրենց տանը: Այո, այո, նույնիսկ իրենց տանը:<br />

Այս տարիների ընթացքում միայն մի անգամ, ընդամենը մի անգամ սխալ թույլ տվեց Վռամ<br />

Մաշուրյանը: Դա այնքան անսպասելի ու արտառոց էր, որ Արգամ Մանասյանը ապշեց: Հետո<br />

աշխատեց որևէ արդարացում գտնել տեղակալի համար, գուցե իրո՞ք հարբած էր: Բայց<br />

նստվածքը մնաց և խարույկի թրջված փայտածուխի նման դեռ մխում էր: Եվ հենց դա էր<br />

պատճառը, որ այսօր մինիստրի հարցին, թե ինչ կարծիք ունի Վռամ Մաշուրյանի մասին,<br />

Արգամ Մանասյանը չափազանց զգուշորեն միայն մի խոսք ասաց.<br />

-Լավ կատարող է:<br />

Դեպքը տեղի ունեցավ բոլորովին վերջերս: Քանի որ Եվրոպայի շուրջը ճամփորդելու<br />

ընթացքում բավականին մտերմացել էին, Արգամ Մանասյանը որոշեց հյուր կանչել<br />

մինիստրին և նրա կնոջը: Այսինքն, ավելի ճիշտ, երբ նավի վրա ամեն օր նույն անծանոթ ու<br />

անհամ կերակուրներն էին ուտում, Սամսոն Իվանիչը մի անգամ երազկոտ, կարոտով ասաց.<br />

- Արա դե սաղ սուտ ա, էլի: Մի հատ լավ խոզի խորոված լիներ` պոմիդորով ու<br />

բադրիջանով…<br />

Եվ Արգամը խոստացավ, որ հենց տուն հասնեն, խորովածը կլինի:<br />

Սամսոն Իվանիչը մենակ եկավ:<br />

Քանի որ մինիստրին էր հրավերել, Արգամ Մանասյանը սկզբում վճռել էր, որ ուրիշ ոչ ոք<br />

չպետք է լինի: Բայց հենց նույն օրը, աշխատանքի ընդմիջմանը լեզվից թռցրեց, թե մինիստրը<br />

իրենց տուն է գալու: Այդպիսի դեպք չէր եղել: Վռամ Մաշուրյանը աղերսագին նայեց նրան:<br />

- Որ ես էլ գամ` ի՞նչ կլինի, -ասաց: Խորովածը ես կանեմ, ձեզ չեմ խանգարի, Արգամ<br />

Պետրովիչ: Շատ եմ խնդրում:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը ստիպված ժպտաց.<br />

- Դե լավ, Մարիամին էլ վերցրու` եկեք: Սամսոն Իվանիչը կնոջ հետ է լինելու:<br />

Խնջույքի առաջին մասը հիանալի գնաց, ուտում ու խոսում էին անբռնազբոս, ավելի ճիշտ`<br />

խոսում էր Սամսոն Իվանիչը, իսկ մյուսները լսում էին: Սամսոն Իվանիչը զանազան<br />

ծիծաղաշարժ դեպքեր էր պատմում Եվրոպայի շուրջ կատարած ճամփորդությունից: Եվ վատ<br />

չէր պատմում: Մանավանդ որ խոսում էր բոլորովին ոչ այն լեզվով, ինչ մինիստրությունում էր<br />

խոսում,այլ տնավարի, հին երևանցու նման. Խոսքը “արա”-յով և “տո”-յերով համեմելով: Ըստ<br />

որում` ամեն ինչ խառնում էր իրար, հիացած պատմում էր, օրինակ, գիշերային Փարիզի<br />

միջով հոսող Թեմզայի գեղեցկության մասին, նկարագրում իսպանական ամֆիթատրոնը և<br />

հայտարարում, թե մեծ տպավորություն ստացավ հատկապես Լոնդոնի Հայդ պարկում<br />

գտնվող Կարլ Մարքսի հուշարձանից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

43<br />

-Լավ, էլի, Սամսոն Իվանիչ, ամեն ինչ խառնեցիր իրար, -ծիծաղեց Արգամը:-Նախ`Փարիզի<br />

միջով Սենան է հոսում, երկրորդը` ամֆիթատրոնը Հունաստանում էր, և երրորդը` Կարլ<br />

Մարքսի գերեզմանը ոչ թե Հայդ պարկում էր Հայգեթ պարկում:<br />

Բոլորը ծիծաղեցին: Ծիծաղեց նաև Սամսոն Իվանիչը: Եվ հանկարծ Վռամ Մաշուրյանը, որ<br />

մինչ այդ միայն ունկնդրի դերում էր, տաքացած միջամտեց.<br />

- Բոլորովին: Սամսոն Իվանիչը, ինչպես միշտ, չի սխալվում: Կարլ Մարքսի գերեզմանը Հայդ<br />

պարկում է: Հարյուր տեղ կարդացել եմ:<br />

- Կամ սխալ ես կարդացել, Վռամ, կամ էլ սխալ են գրել, - բարկացավ Արգամը:<br />

-Չէ, - հանկարծ անսպասելիորեն ձայնը բարձրացրեց Վռամ Մաշուրյանը,- Իսկ ես ասում եմ,<br />

որ Սամսոն Իվանիչը ճիշտ է ասում:<br />

Արգամը զայրացած անցավ կողքի սենյակը, վերադարձավ Հայկական հանրագիտարանի<br />

հատորով, բացեց էջն ու պահեց իր տեղակալի աչքերի առաջ:<br />

- Կարդա:<br />

- Պահ, - գրեթե առանց կարդալու, ասաց Վռամ Մաշուրյանը, - մեր հանրագիտարանը չի՞: Ինչ<br />

ուզեն` կգրեն: Ես միայն մի բան գիտեմ, որ մեր մինիստրը երբեք չի սխալվում: Ամբողջ<br />

հանրապետությունն է խոսում այդ մասին:<br />

- Արա, դե լավ, դու էլ, - ձեռքով բարեկամաբար նրա ուսին խփեց մինիստրը, - խոսումհանգստանում<br />

ենք, էլի, հո քննություն չե՞նք տալիս:<br />

Ըստ որում Արգամ Մանասյանին այնքան տեղակալի այդ լկտի շողոքորթությունը<br />

չզայրացրեց, որքան այն, թե նա ու նրա կինը ընդհանրապես ինչ խանդավառությամբ էին<br />

արձագանքում մինիստրի հաճախ ոչ բոլորովին էլ սրամիտ խոսքերին, ինչպես էին ծափ<br />

զարկում` իբր զարմանքից, հիացական, նվիրված աչքերով նայում Սամսոն Իվանիչին:<br />

Առանձնապես Մարիամը: Արգամ Մանասյանը համոզված էր, որ Մաշուրյան ամուսինները<br />

այդպիսի հայացքով միայն իրեն են նայում` որտեղ պատահի, ինչպիսի հասարակություն էլ<br />

լինի: Քանի-քանի անգամ նրանց ընդհանուր սեղանի շուրջը նշանավոր մարդիկ են եղել,<br />

ժողովրդական դերասաններ ու անվանի բանաստեղծներ, նկարիչներ ու երաժիշտներ: Բայց,<br />

միևնույն է, նրանց վրա ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով, Վռամն ու Մարիամը աղերսագին<br />

Արգամ Մանասյանին էին դիմում.<br />

-Արգամ Պետրովիչ, դուք խոսեք, էլի, ձեզանից համով ոչ ոք չի պատմում:<br />

- Ուշադրություն, Արգամ Պետրովիչն է խոսում: Ոչ մի ձայն, ոչ մի ծպտուն:<br />

Իսկ հիմա ի՞նչ է պատահել: Վռամը բացահայտ կեղծավորում է մինիստրին, իսկ Մարիամը<br />

ուղղակի նրանից չի հեռացնում լայն բացած չքնաղ աչքերը, ժպտում է նազելի ու իր մեջ<br />

կոտրատվում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

44<br />

- Սամսոն Իվանիչ, մի բան էլ հիշեք, էլի…Այնքան հետաքրքիր եք պատմում…<br />

Իսկ Արգամ Մանասյանը չկա, գոյություն չունի: Արգամ Մանասյանի պատմածն այլևս<br />

հետաքրքիր չէ:<br />

Մի ուրիշ դեպքում… Այսինքն ինչպե՞ս կարող էր նման որևէ այլ դեպք լինել, Արգամ<br />

Մանասյանը գիտեր,թե ինչ կասեր չափն անցկացրած իր տեղակալին, բայց հիմա անզոր էր,<br />

մինիստրը հյուր էր նրա տանը, և նա ստիպված էր լռել… մինչև առավոտ:<br />

Իսկ առավոտյան, երբ Վռամ Մաշուրյան սովորականի պես նրա առանձնասենյակը մտավ,<br />

գործարանի դիրեկտորը երկար, ուշադիր նայեց նրան ու հարցրեց.<br />

- Վռամ, երեկ այդ ի՞նչ դերասանություն էիր անում: Իսկապե՞ս չգիտեիր Հայդ և Հայգեթ<br />

պարկերի տարբերությունը, թե՞…<br />

- Գիտեի, Արգամ Պետրովիչ, - ասաց տեղակալը: - Բայց աշխատեցի մի քիչ հիմարի տեղ դնել<br />

ինձ, խառնել ամեն ինչ, կատակի վերածել, որովհետև մինիստրը ձեզ երբեք չէր ների, որ<br />

ուղղում եք նրա սխալները ձեր ենթակաների ներկայությամբ: Նրանք այդպիսի բաները չեն<br />

մոռանում:<br />

Գործարանի դիրեկտորը մտքերի մեջ ընկավ:<br />

* * *<br />

- Իմ բարեկամներ, -շարունակեց Արգամ Մանասյանը: - Ահա իմ կողքին նստած է իմ աջ<br />

ձեռքը` Վռամ Մաշուրյանը: Անձնվիրության, աշխատասիրության և հավատարմության<br />

օրինակը: Եվ ինչպես միշտ, այնպես էլ այսօր, երբ նա իմ կողքին է, ես հանգիստ եմ…<br />

- Տա աստված, որ միշտ ձեր կողքին լինեմ, Արգամ Պետրովիչ,-հուզվեց Վռամը:<br />

- Եթե աստված չուզենա նույնիսկ, նրա առաքյալները կտան,- կատակեց գործարանի<br />

դիրեկտորը:- Ինչպես հայրս էր նման դեպքերում ասում` դու լուծ քաշող մարդ ես, սիրելի<br />

Վռամ և մինչև հիմա ինձ հետ հավասար քաշում ես ծխախոտի գործարանի լուծը:<br />

- Չե մի, ձեզ հետ հավասար, ուսս տեղնուտեղը դուրս կընկներ, - ծիծաղեց տեղակալը:<br />

- Բայց այն էլ ասեմ, որ դու դու չէիր լինի, եթե կյանքում քո կողքին չգտնվեր մեր սիրելի<br />

Մարիամը:<br />

Մարիամն ամոթխածորեն կախեց գլուխը:<br />

- Անվանի բժշկուհի, հիանալի կին, աննման տանտիրուհի… ցավալին միայն այն է, որ ինչպես<br />

Պարոնյանն էր ասում. “Որպես կանոն այս տեսակ աղվոր կանայք բարբարոսների ձեռքը<br />

կիյնան”:<br />

Բոլորը քրքջացին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

45<br />

- Թեև, եթե մինչև վերջ անկեղծ լինեմ, աննման տանտիրուհու հարցում երևի մի քիչ<br />

չափազանցրի` չեմ էլ հիշում, թե երբ ենք վերջին անգամ նրա պատրաստած սալաթները<br />

փորձել:<br />

Տիկին Մարիամը բարձրացրեց աչքերը.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, դուք և տիկին Հասմիկը միշտ, միշտ մեր ընտանիքի ամենաթանկագին<br />

հյուրն եք…<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը այս հարցում ևս արդարացի էր: Մարիամն իր պոլիսեցի ծնողներից<br />

համադամ կերակուրներ պատրաստելու մի զարմանալի շնորհք էր ժառանգել: Նույն ,<br />

սովորական մթերքներից այնպիսի ճաշեր ու սալաթներ էր պատրաստում, որոնց հոտը<br />

կարելի էր առնել դեռևս տուն ներս չմտած: Հայտնի է, որ չափազանց դժվար է սեփական տուն<br />

պահելը, բայց Մաշուրյանների երկհարկանի տունը մտնողը այդ չէր ասի: Ամեն ինչ մաքուր<br />

էր, ճաշակով և գեղեցիկ: Փոքրիկ բակը մի հրաշալի ծաղկանոց էր` Սաադիի երգած<br />

վարդերով լեցուն, իսկ նարդու տաղավարի վրա կախված էին խաղողի ոսկեգույն<br />

ողկույզները:<br />

Տունն էլ կարծես թե ծաղկանոցի շարունակությունն էր, որովհետև ծաղիկները ձգվումբարձրանում<br />

էին շենքի պատերով և սանդուղքի բազրիքին դրված ծաղկամաններով, մտնում<br />

տուն և տարածվում նաև պատուհանների վրա, կախվում առաստաղից իջնող<br />

ծաղկամանների միջից:<br />

Արգամ Մանասյանը լավ էր զգում իրեն Մաշուրյանների տանը: Ամեն ինչի հետ միասին նաև<br />

այն պատճառով, որ այդ տանը միշտ ուշադրության կենտրոնում էր<br />

Հենց որ սեղանին որևէ ախորժալի բան էր հայտնվում, Վռամն անմիջապես երկարում էր<br />

ձեռքը, վերցնում ամենալավ պատառները, դնում Արգամի ու իր ափսեների մեջ ու ծիծաղում.<br />

-Իսկ մնացածը ալամ-աշխարհին:<br />

Նույնը նաև խմիչքի հարցում: Երկարում էր ձեռքը, վերցնում “Նաիրի” կոնյակի շիշը, դնում իր<br />

և Արգամի առաջ ու ծիծաղում.<br />

- Էս` մեզ, իսկ մնացածը թող խմի ալամ-աշխարհը:<br />

Արգամ Մանասյանը սկզբում մի քանի անգամ դիտողություն արեց:<br />

- Լավ կտորներով կանանց հյուրասիրի, Վռամ, անհարմար է:<br />

-Կանայք դիմացկուն են, Արգամ Պետրովիչ, - ձեռքերը շփում էր Վռամը:- Ինչքան ընկերներ<br />

ունեմ` հայրերը չկան, բայց մայրերը հանգիստ ապրում են:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

46<br />

Այսինքն Վռամից ետ չէր մնում նաև Մարիամը: Տանը հարյուր մարդ էլ լիներ, ամենագեղեցիկ<br />

ափսեն, ամենագեղեցիկ թասը, ամենագեղեցիկ բաժակը Արգամ Մանասյանի առջև էր դնում:<br />

Նման դեպքերում Վռամ Մաշուրյանը մի թեթև խանդ էր խաղում.<br />

- Բա ի՞նձ, այ կնիկ: - Հետո բարձրացնում էր ձեռքերը, - լավ, լավ բան չեմ ասում: Ճիշտ ես<br />

անում, Մարիամ ջան: Ճիշտ ես անում: Թե Արգամ Պետրովիչի փոխարեն ուրիշ մարդ լիներ…<br />

Մարիամը ժպտալով գրկում էր ամուսնու ուսերը.<br />

- Սիրելիս, դու շատ լավ գիտես, որ Արգամ Պետրովիչի փոխարեն ոչ ոք չի կարող լինել:<br />

Աշխարհում երևի անպակաս են զգուշացնողները: Արգամ Մանասյանին Մարիամի համար էլ<br />

էին հարկ համարել զգուշացնել: Ընդհանուր ծանոթներից մեկը մի անգամ ասաց.<br />

- Օ՛… Մաշուրյանի կինը հայտնի կին է…<br />

- Ի՞նչ իմաստով է հայտնի, - անկեղծորեն բարկացավ Արգամը:<br />

Ծանոթը կմկմաց.<br />

-Ես չգիտեմ, բայց ասում են, թե ժամանակին կապված է եղել իրենց գլխավոր բժիշկի հետ: Իսկ<br />

հետո, քանի որ գլխավոր բժիշկը բռնել է նրան մի ջահել մասաժիստի գրկում, հրաման է տվել<br />

ու աշխատանքից ազատել նրան: Ասում են, թե տիկին Մարիամը այնքան է դրանից զայրացել,<br />

որ դիտմամբ մտերմացել է քաղառբաժնի վարիչի հետ ու նրա միջոցով նորից վերականգնվել<br />

իր աշխատանքում:<br />

Արգամ Մանասյանը ծանոթ էր այդ պատմությանը: Ավելի ճիշտ` հենց Վռամն էր պատմել,<br />

բայց ուրիշ տեսակ: Սովորական աշխատանքային կոնֆլիկտ է եղել: Սրվել են գլխավոր բժշկի<br />

և Մարիամի հարաբերությունները, գլխավոր բժիշկը հեռացրել է նրան, բայց քաղառբաժինը<br />

գտել է, որ հեռացումն անհիմն է և վերականգնել է բժշկուհուն: Ահա ամբողջ պատմությունը:<br />

Ու թեև Մարիամի իբր թեթև վարքի մասին ուրիշ ակնարկողներ էլ եղան, բայց Արգամը<br />

հավատաց Վռամի պատմածին: Գեղեցիկ կին է, ինչ ասես կասեն: Մայրն ասում էր`<br />

պտուղներով ծանրաբեռ ծառի վրա քար գցողներ շատ կլինեն: Հենց այդպես էլ կա: Քչե՞րը<br />

կան, որ կնախանձեն իր արժեքն իմացող, միշտ ճաշակով ու հիանալի հագնված, պաշտոնյա<br />

ամուսին ունեցող և սեփական պալատում վարդերի մեջ ապրող գեղեցկուհուն: Եվ<br />

վերջապես` ով ինչ ուզում է ասի, Արգամ Մանասյանը հո միամիտ մարդ չէ, եթե որևէ բան<br />

լիներ` կզգար, կնկատեր անմիջապես: Մարիամը զուսպ է, խելացի, նվիրված իր ամուսնուն,<br />

հոգում է նրա առողջության մասին, հետևում, որ միշտ տաք հագնվի: Իսկ եթե այդ ամենի հետ<br />

միասին փոքր ինչ ավելի ջերմ, ուշադիր վերաբերմունք ունի Արգամ Մանասյանի նկատմամբ,<br />

դրա մեջ ի՞նչ մի արտասովոր բան կա: Արգամ Մանասյանը, փառք աստծո…երևի արժանի է<br />

դրան: Եվ Մարիամը ամենևին էլ առաջին կինը չէ, որին դուր է գալիս Արգամ Մանասյանը<br />

իբրև մարդ և ընտանիքի բարեկամ: Այստեղ արդեն համեստություն ու միամտություն<br />

խաղալն ավելորդ է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

47<br />

Բայց եկ ու տես, որ նրանց այդ պարզ հարաբերություններն անգամ քննարկման առարկա<br />

դարձան և քիչ տհաճություններ չպատճառեցին:<br />

Մի օր, երբ աշխատանքը ավարտվել էր արդեն և գործարանի դիրեկտորը փակում էր անկեզ<br />

պահարանը` տուն գնալու համար, հանկարծ բացվեց դուռը և ներս մտավ Վռամ<br />

Մաշուրյանը: Նա դողում էր ամբողջ մարմնով, խեղճացել, կծկվել էր, դեմքը գունատ էր<br />

սաստիկ, իսկ երբ ուզեց խոսել` չկարողացավ և գրեթե փլվեց առաջին իսկ աթոռին:<br />

- Ի՞նչ է պատահել, Վռամ, - անհանգստացավ դիրեկտորը:<br />

- Դուք, դուք այստե՞ղ եք, Արգամ Պետրովիչ,-մրմնջաց տեղակալը:<br />

- Այստեղ եմ, իհարկե, չե՞ս տեսնում ինչ է…<br />

- Գուցե նո՞ր եկաք: Նոր եկաք, հա՞…<br />

Արգամ Մանասյանը ոչինչ չէր հասկանում:<br />

- Հա, - ասաց նա, -շրջկոմ էին կանչել: -Իսկ ի՞նչ կա:<br />

Վռամ Մաշուրյանը տառապանքով նայեց նրան.<br />

- Դուք մեր տանը չե՞ք եղել, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ե՞ս,-ապշեց Մանասյանը: - Ե՞րբ…<br />

- Քիչ առաջ, Արգամ Պետրովիչ, քիչ առաջ:<br />

- Այ տղա, դու հո չե՞ս խելագարվել, - արդեն զայրացավ Արգամ Մանասյանը: - Առանց քեզ ես<br />

ի՞նչ գործ ունեմ ձեր տանը:<br />

Վռամ Մաշուրյանը նրան նայեց թերահավատորեն, քննախույզ… Հետո հանկարծ լաց եղավ<br />

մի տեսակ կնիկավարի, հեծկլտալով ու կցկտուր-կցկտուր ասաց հեծկլտոցի միջից:<br />

- Զանգա…հարեցին: Էլ չեմ կա…րող: Ամեն օր զանգ են տալիս: Ամեն օր: Ասում<br />

են…կինդ…Մանասյանի…սիրուհին է: Հա-համբե-րում էի…բայց էլ չեմ… կարող… Ասում են<br />

Մանասյանը քեզ հանձնարարություններ է տալիս, իսկ ինքը ա-ապահով գնում է ձեր տուն…<br />

Ի՞նչ անեմ…խելագարվում եմ, Արգամ Պետրովիչ… Եթե այդպիսի բան կա… Եթե ուրիշը<br />

լիներ, գ-գիտեի, թե ինչ կանեի… Բայց ես… ես ձեր դեմ ի՞նչ կարող եմ անել, Արգամ<br />

Պետրովիչ…Ա-ախր ես էլ աչք ունեմ… Տես-տեսնում եմ, որ դուք շատ եք դուր գալիս<br />

Մարիամին…<br />

Արգամ Մանասյանը շվարեց: Հարյուր տեսակ ապրումներ ունեցավ մի վայրկյանում, հետո իր<br />

սեփական անձի բարձրությունից զարմացած նայեց այդ խեղճ, ողորմելի մարդուն ու<br />

հասկացավ, որ նրա վրա հիմա միայն զայրույթը կազդի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

48<br />

-Լսիր, Վռամ Մաշուրյան, - ասաց նա: - Թեև իմ կարծիքով մեծ մեղք ես վեցրնում հոգուդ վրա,<br />

բայց եթե չես հարգում քո կնոջը, դա ի վերջո քո անձնական գործն է և ինձ չի վերաբերում:<br />

Բայց քեզ, քեզ ո՞վ է իրավունք տվել կասկածելու ինձ, ո՞վ է իրավունք տվել ինձ համարելու<br />

անազնիվ մարդ, որը քեզ ընկեր է համարում, հաց է կիսում քեզ հետ և դավաճանում այդ<br />

հացին և ընկերությանը: Ես չգիտեմ որևէ կերպ ներողություն խնդրելո՞ւ ես Մարիամից թե` ոչ.<br />

Բայց եթե հենց հիմա, հենց այս վայրկյանին ինձանից ներողություն չխնդրես, կապտակեմ<br />

քեզ:<br />

Որքան էլ տարօրինակ թվա, հացի ու ընկերության վերաբերյալ շատերի համար այսօր<br />

ծիծաղելի ու գավառական համարվող նրա ելույթը անմիջապես ազդեց այդ տարաբախտ<br />

մարդու վրա: Վռամ Մաշուրյանը բարձրացրեց արցունքից բաց աչքերը ու կերկերուն ձայնով<br />

ասաց.<br />

- Եթե այդպես է…եթե…ներողություն, ներողություն, Արգամ Պետրովիչ ու շատ, շա՜տ<br />

շնորհակալություն …<br />

Արգամ Մանասյանը չիմացավ ինչ պատասխանել:<br />

Այդ դեպքից հետո նա այնուամենայնիվ այլևս երբեք Մաշուրյաններին իր տուն չէր<br />

հրավիրում և ոչ էլ ինքն էր հյուր գնում նրան: Մինչև որ մի օր Վռամ Մաշուրյանը տրորվելով<br />

ասաց.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, մի նեղացեք, բայց ես այս ձևով, ձեզ հետ այսպես սառը, պաշտոնական<br />

աշխատել չեմ կարող: Կամ թույլ տվեք հեռանամ գործարանից, որը ես չեմ ուզում, կամ էլ<br />

ապրենք առաջվա պես: Մոռանանք եղած-չեղածը: Մենք շատ ենք սիրում ձեզ և տիկին<br />

Հասմիկին, իսկ Մարիամը, որովհետև ոչինչից տեղեկություն չունի, կյանքս ուտում է: Այսպես<br />

որ, խնդրում եմ, մեծահոգի եղեք և այս երեկո եկեք մեր տուն:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը գնաց:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց սեղանի հակառակ ծայրին, որտեղ մի անկյունում Նորայրն ու<br />

Սիրանն էին նստած:<br />

- Հիմա դառնամ ձեզ, Նորայր ջան և Սիրան ջան: Բայց նախ հարցնեմ` չէ՞ որ դու իմ<br />

ամենահին ընկերն ես, ինչո՞ւ իմ կողքին չես նստում, Նորիկ:<br />

-Ե՞րբ, - հարցրեց Նորայրը:<br />

- Դու էլ դերասան Շերենցը դարձար, -ծիծաղեց Արգամը: - Հարցնում են` ժամը քանի՞սն է,<br />

ասում է` հիմա՞…<br />

Ծիծաղ բարձրացավ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

49<br />

- Ես հարցում եմ` ե՞րբ, որովհետև մի ժամանակ միշտ կողքիդ էի, իսկ հետո ինչքան ուզում էի<br />

նստել, կողքերդ զբաղված էին լինում, -ասաց Նորայրը:<br />

- Տասով զրո, - ծափ զարկեց Հասմիկը:<br />

- Ասում են, երբ Սիրանուշը Թիֆլիսում “Համլետ” է խաղացել, -միջամտեց նկարիչ Մհերը,-<br />

ներկայացումից հետո կառքով հյուրանոց վերադառնալու ժամանակ, երկու ուսանող<br />

աներեսաբար նստել են նրա կողքին, որպեսզի պատմության մեջ մնան: Իսկ հետագայում<br />

քառասուն մարդ հուշեր է գրել, թե ինքն է եղել այդ կառքում, դերասանուհու կողքին:<br />

Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ կողք է ունեցել Սիրանուշը…<br />

-Իմ կարծիքով Արգամի կողքն ավելի մեծ է, -ասաց Նորայրը, -որովհետև ամեն տեսակ մարդ<br />

տեղավորվում է:<br />

- Իմ կոնքերը հանգիստ թողեք, - կեղծ կատակով բղավեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Բայց նա արդեն խոցված էր: Որովհետև հասկանում էր. Նորայրը ճիշտ է ասում: Սակայն<br />

հետո՞ ինչ: Հո չի՞ կարելի յուրաքանչյուր ճիշտ բան չպպացնել երեսիդ: Տեսնես ո՞վ է հորինել<br />

ու առաջինն ասել, թե եկեք սիրենք քննադատությունը: Քննադատությունն ի՞նչ մի սիրելու<br />

բան է: Դեռ հասկանալի է, երբ դու ես քննադատում: Իսկ երբ քեզ են դարձնում թիրախ…<br />

Հարվածում, ուղիղ սրտիդ են խփում կամ ինքնասիրությանդ, իսկ դու պարտավոր ես ոչ<br />

միայն տանել, ոչ միայն դիմանալ, այլև սիրել այդ հարվածողին ու նրա զենքը:<br />

Քրիստոնեական վարդապետություն չէ, ի՞նչ է…<br />

Արգամ Մանասյանը հաճախ էր մտածում, թե այն ժամանակ, ջահել օրերին ինչպե՞ս էր, որ իր<br />

վրա այնքան էլ չէր ազդում Նորայրի ուղղախոսությունը: Հիվանդության նման բան է. Ինչ<br />

մտածում է, ասում է այդ մարդը, առանց հաշվի առնելու, թե ով է դիմացինը և ովքեր կան<br />

կողքին: Հետո հասկացավ, որ եթե այն ժամանակ Նորայրի, այսօրվա լեզվով ասած`<br />

քննադատական դիտողությունները միայն հարեվանցիորեն, մոտավորապես էին առնչվում<br />

իր հետ, ավելի պարզ ասած` չէին դիպչում, ապա դրա պատճառը միայն ու միայն այն էր, որ<br />

Արգամը մաքուր էր կամ գոնե հավատացած էր, որ ինքը մաքուր ու անխոցելի է: Իսկ հիմա ինչ<br />

ասում է ` կպչում է, ինչ ասում է` ցավ է պատճառում: Եվ ուրիշ գաղտնիք չկա, հենց միայն<br />

այդ պատճառով էր Արգամը թեթևացած շունչ քաշում, տեսնելով, որ Նորայրը չկա,<br />

հատկապես այն օրերին, երբ նոր ծանոթ ղեկավար մարդկանց էր հրավիրած լինում: Եվ<br />

գաղտնիք չկա, հենց այդ էր պատճառը, որ Նորայրը հետզհետե հայտնվեց սեղանի ծայրին:<br />

Եվ այնուամենայնիվ օրը հո հենց այնպես չէ՞ր անցել: Ինչպես որոտկայծակից հետո<br />

մաքրվում, թարմանում օդը, այնպես էլ երևի Արգամ Մանասյանի հոգում էր ինչ-որ բան<br />

կատարվել, որովհետև նա գրեթե քնքշությամբ նայեց իր պատանեկության անդավաճան<br />

ընկերոջն ու ծիծաղելով ասաց.<br />

-Ոչինչ, համբերիր, Նորիկ ջան, շուտով կողքիս ահագին տեղեր կազատվեն:<br />

Եվ Նորայրն ասաց.<br />

- Այ էդ ժամանակ էլ ես կմոտենամ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

50<br />

* * *<br />

Նրա ծնողները Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքից էին ներգաղթել 1930 թվականին: Նորայրի<br />

տասը տարին հազիվ էր լրացել, երբ Հայրենական պատերազմ տարան նրա հորը`<br />

Մանուկին, որը չվերադարձավ պատերազմից և զոհվեց Չեխոսլովակիայում, ինչ-որ տեղ: Մոր<br />

ուսերին մնացին ամուսնու մայրը և երեք տղաներ: Գոնե լավ էր, որ հաջողվեց աշխատանքի<br />

տեղավորել մթերային խանութում, որպես հավաքարարուհի: Խանութ էր, էլի, վերջում ինչ-որ<br />

բան մնում էր ծիծեռնակի ճտերի նման սովից բերանները լայն բացած փոքրիկների ու ծեր մոր<br />

համար: Իսկ երբ Արգամն ու Նորայրը մտերմացան, Նվարդն արդեն կարամելի բաժնի<br />

վաճառող էր, ամեն անգամ մի-մի կոնֆետ էր տալիս Նորայրին և Արգամին, ու Արգամը<br />

մտածում էր, թե ինչ երջանիկ մարդ է Նվարդ մորաքույրը: Ինչքան կոնֆետ ուզի` կուտի:<br />

Այդ տարիներին երևանցիները ոչ սուրճ էին օգտագործում, ոչ էլ ձիթապտուղ: Արգամն<br />

առաջին անգամ Նորայրենց տանը նողկանքով կերավ սև, փայլուն ձիթապտուղը և առաջին<br />

անգամ սուրճ խմեց` բառացիորեն այրելով շրթունքները: Բաժակն այնքան փոքր էր, որ<br />

հազիվ էր տեղավորվում մատների մեջ և Արգամի մտքով չէր էլ անցնում, թե փոքրիկ բաժակի<br />

մեջ լցված սև ջուրն այդքան տաք կլինի: Դրա համար էլ կուլ տվեց միանգամից:<br />

Նորայրը փոթկաց ու ծիծաղեց` տեսնելով ընկերոջ տառապանքը: Իսկ Արգամը նեղացավ.<br />

- Չե՞ս ամաչում, արա, -ասաց վառված շրթունքներով, - ասեիր, որ տաք է էլի:<br />

Եվ Նորայրը նորից ծիծաղեց.<br />

- Սովորություն ունեցիր, որ մի բան նոր ես տեսնում, միանգամից վրա մի տուր: Փորձի, նոր<br />

խմի…<br />

Թագուհի տատը փոքրիկ ձեռքով բամփեց Նորայրի գլխին:<br />

- Չոճուխը մեղք չէ՞, վայրկյան առաջ ինչո՞ւ չըսիր…<br />

Իմանալով, որ Արգամի ծնողները ինչ-որ տեղ, գյուղում են և բոլորովին տեղեկություն<br />

չունենալով, թե ինչ կա Երևանից դուրս, Թագուհի մայրիկը համոզված էր, թե շատ հեռու է<br />

Ուջանը: Ու դրա համար էլ կարեկցում, գուրգուրում էր Արգամն` իբրև օտարության մեջ<br />

գտնվող մեկի, իբրև որբուկի: Եվ հաճախ էր իրար խառնված փեշերի որևէ գրպանում<br />

փնտրում, Արգամին մեկնում մի խնձոր կամ մի կտոր թխվածք: Ու հետն էլ ժպտում էր ծալծալ<br />

կնճիռների միջից.<br />

-Կեր: Նորայրիս խաս ընկերն ես:<br />

Նրանց ընկերությունը հետաքրքիր սկսվեց: Ուսանողական հեծանվային մրցումների<br />

գյուղատնտեսական ինստիտուտի երկրորդ կուրսի ուսանող Արգամ Մանասյանը քսան<br />

կիլոմետր խճուղային վազքում դարձավ “Բուրեվեստնիկ” ընկերության հանրապետության<br />

չեմպիոնը: Նրան հրավիրեցին մասնակցելու հանրապետության հավաքականի<br />

մարզումներին: Հավաքականը շուտով Տուլա էր մեկնելու ավանդական` վեց քաղաքների<br />

մրցությանը, և գլխավոր մարզիչ Նիկողայոս Հովհաննիսյանը նպատակ ուներ թարմացնելու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

51<br />

հավաքականը: Տասնչորս հավակնորդներ հաստատվեցին: Մնում էր մի տեղ և այդ մի տեղի<br />

համար երկու թեկնածու , որոնցից մեկը Արգամն էր, իսկ մյուսը հին հեծանվորդ Աբրահամը:<br />

Նիկողայոս Հովհաննիսյանը իր մոտ կանչեց սև, գանգուր մազերով, գրեթե նեգրական դեմքով<br />

մի պատանու, որը հավաքականի անդամ էր:<br />

- Նորայր, -ասաց նա, - հեծանվահրապարակում կմրցես երկուսի հետ էլ առանձին-առանձին,<br />

մի կիլոմետրի վրա: Ես կհետևեմ ու կորոշեմ ում տանել:<br />

Առաջինը “տրեկ” բարձրացան Աբրահամը ու Նորայրը, և սև, գանգուր մազերով պատանին<br />

հեշտ, թեթևությամբ հաղթեց Աբրահամին` նրան գրեթե մի ամբողջ անվաչափ ետ թողնելով:<br />

Այնուհետև հեծանիվ նստեց Արգամը` տագնապած սրտով: Եթե հավաքականի իր ընկերոջը<br />

չխնայեց, մտածում էր նա, ինձ ինչո՞ւ պիտի խնայի: Եվ վճռեց գործի դնել իր բոլոր ուժերը:<br />

Երկար ժամանակ նրանք հավասար էին ընթանում, կողք-կողքի, բայց երբ եզրագծին էին<br />

մոտենում, հեծանվահրապարակին անսովոր Արգամը զգաց, որ ծնկները թուլանում են: Եվ<br />

հենց այդ ժամանակ էլ լսեց կողքից.<br />

- Աշխատիր, աշխատիր, արագ…<br />

Հեշտ էր ասելը` աշխատիր, երբ ամբողջ կյանքում հեծանվահրապարակի մոտ ես ապրել և<br />

հենց հեծանվահրապարակում: Արգամն ավելի կռացրեց գլուխը, լարվեց ամբողջ մարմնով,<br />

վերջին ճիգերով պտտեցրեց ոտնակները և առաջ անցավ մի փոքր, սակայն զգում էր, զգում<br />

էր, որ մրցակիցը եթե ուզենա` կանցնի իրեն: Բայց տղան չանցավ, և նրանք հենց այդպես էլ<br />

կողք-կողքի հասան եզրագծին, Արգամի մի մատնաչափ առավելությամբ:<br />

Երբ նրանք կաշվե գլխարկները հանելով մոտեցան գլխավոր մարզիչին, Նիկողայոս<br />

Հովհաննիսյանը ժպտում էր: Նա իհարկե նկատել ու հասկացել էր ամեն ինչ:<br />

- Նորայր, - հարցրեց նա: - Ուզում ես` այս տղա՞ն գա հետներես: Ինչո՞ւ էիր գլուխ պահում:<br />

Գանգուր մազերով տղան ծիծաղեց.<br />

- Ընկեր Հովհաննիսյան, ազնիվ խոսք, երկուսն էլ մի ուժի հեծանվորդ են: Բայց էս տղան նոր է<br />

տրեկ մտել, իսկ Աբրահամի հեռանալու ժամանակն է:<br />

Մարզիչը գլխով արեց: Իրավացի էր Նորայրը: Բայց որովհետև լավ մարզիչ լինելուց բացի,<br />

Նիկողայոս Հովհաննիսյանը նաև բարի ու արդարացի մարդ էր, երկուսին էլ ընդգրկեց<br />

հանրապետության հավաքականի մեջ:<br />

Նորայրն ու Արգամը ընկերներ դարձան:<br />

Մինչև ինստիտուտի հինգերորդ կուրս հասնելը, թոշակով ապրող Արգամը գրեթե միշտ փողի<br />

ու տաք ճաշի կարոտ էր: Մորը համոզել էր, թե բարձր կարգի թոշակ է ստանում, որպեսզի բեռ<br />

չդառնա նրան և ապրում էր` ծայրը ծայրին հազիվ հասցնելով: Մայրը, իհարկե, գալիս էր<br />

ամիսը մի անգամ, մթերք էր բերում, բայց այդ մթերքը նախ հնարավոր չեր պահել, որովհետև<br />

այն ժամանակ սառնարան չկար դեռ, և հետո ինչպե՞ս կարող էր Արգամը պահել դրանք, երբ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

52<br />

հենց նույն սենյակում նրան էին նայում հեռավոր շրջաններից եկած հինգ հավերժ քաղցած<br />

ուսանողներ:<br />

Նորայրն անմիջապես հասկացավ իր ամաչկոտ ընկերոջ վիճակը, նրան կամաց-կամաց<br />

տարավ իրենց տուն, և Նվարդ մորաքույրը շատ շուտով նրան իր չորրորդ որդին<br />

հայտարարեց: Եվ Արգամը զարմանքով համոզվեց, թե որքան սրտաբաց, առատաձեռն ու<br />

մեծահոգի են այդ գրեթե չունևոր մարդիկ: Քանի որ Նորայրը երբեմն-երբեմն կոշիկ էր<br />

կարում` վարագույրով անջատված իր նեղլիկ խցում, ընկերները մեկ-մեկ հնարավորություն<br />

էին ստանում նույնիսկ խորտկարանում լինել: Ավելի հաճախ ոտքով Զանգվի ձորն էին<br />

հասնում, իբր թե մսով կարկանդակ էին ուտում և խմում գարեջուր: Ու որովհետև մարզիկի<br />

նրանց մարմինը սովոր չէր խմիչքի, հարբում էին մի-երկու բաժակից հետո, գրկում էին իրար,<br />

երազում պայծառ ապագայի մասին և հավետ բարեկամության երդումներ փոխանակում:<br />

Նույնիսկ կտրեցին մատները ու արյուններն իրար սխառնեցին:<br />

Ուրեմն, այսուհետև եղբայրներ են:<br />

Երկուսն էլ միաժամանակ ծանոթացան Նորայրենց տան մոտ գտնվող մանկավարժական<br />

ինստիտուտի երկու ուսանողուհիների հետ, որոնց միակ անհանգստությունն այն էր, թե<br />

տղաները հանկարծ իրենց չբաժանեն: Եվ ամուսնացան ուղիղ երկու տարի հետո, նույն օրը,<br />

հարսանիքները միասին կատարելով Նորայրենց տանը, հին երևանցի Հովհաննես Ռշտունու<br />

նախկին գինու գործարանի ներքնահարկում, ներկաներին ավելի շատ պատերին քարացածկպած<br />

քացախած գինու, հոտով հարբեցնելով: Իսկ հաջորդ օրը հավաքվեցին Ուջանում: Դա<br />

արդեն գեղարվեստական մասն էր: Երգեցին մաքուր օդում մինչև առավոտ ու պարեցին<br />

պատեֆոնի նվագի տակ, որի միակ սկավառակի վրա երկու պար կար` մեկը տանգո էր, իսկ<br />

մյուսը` ֆոքստրոտ:<br />

Դե ի՞նչ պարել, ֆոքստրոտի ժամանակ հիմնականում ցատկոտում էին, իսկ տանգոն պարում<br />

էին ձեռքերն իրարից հեռու-հեռու բռնած, որպեսզի, գյուղ տեղ է, ո՞վ գիտե, հանկարծ ու որևէ<br />

խոսակցություն չլինի:<br />

Այնպես որ, ի վերջո, հարսանիքը կայացավ և Նվարդ մայրիկի ընտանիքը միանգամից երկու<br />

հոգով էլ ավելացավ: Թեև ինստիտուտում Արգամին խոսք էին տվել, որ ամուսնանա թե չէ,<br />

հանրակացարանում մի առանձին սենյակ կտան, բայց հարսանիքից մի քանի օր առաջ<br />

պարզվեց, որ խոստացված սենյակը չի ազատվում: Արգամը կորցրեց իրեն, բայց Նորայրի<br />

պետքն էլ չէր կարծես: Արգամը հուսահատ կոտրատում էր մատները, մի պրոռեկտորից<br />

մյուսի մոտ վազում, իսկ Նորայրը ծիծաղում էր միայն<br />

- Դե լավ, իսկի չլինի, հերթով մի անկողնում կքնենք, ախպեր ջան:<br />

Արգամն առաջին անգամ էր ընկերոջն այդքան անլուրջ տեսնում, այն էլ գրեթե օրհասական<br />

ծանր մի պահի ու խռովեց, չերևաց մի ամբողջ օր, երեսը պնդեցնելով, այս անգամ էլ<br />

գիտության գծով պրոռեկտորի մոտ գնաց: Մտավ, բացատրեց իր վիճակը, բայց քանի որ<br />

պրոռեկտորը երբեք նման վիճակում չէր եղել, զայրացավ, որ նման դատարկ հարցի համար<br />

անհանգստացնում են իրեն ու ասաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

53<br />

- Իսկ ինչո՞ւ ես շտապում, երիտասարդ, ավարտիր, ամրապնդվիր, անհրաժեշտ պայմաններ<br />

ստեղծիր քեզ համար ու նոր միայն այդքան լուրջ ու պատասխանատու որոշում կայացրու:<br />

Արգամը ատելությամբ նայեց այդ կոշտ մարդուն, նրա ճեփ-ճերմակ օսլայած վերնաշապիկին,<br />

ափսոսաց, որ նրա մոտ բացել է սիրտը, հիմարի նման իր նվիրական զգացմունքների մասին<br />

է պատմել ու չարացած ասաց.<br />

- Այդ դեպքում ինձ հանեք ասպիրանտուրայի թեկնածուների ցուցակից: Ես չեմ ուզում, որ իմ<br />

գիտական ղեկավարը դուք լինեք:<br />

- Խնդրեմ,-ասաց պրոռեկտորը:<br />

Նրա համար ո՞վ էր մի ինչ-որ ուսանող, հա, ի՞նչ էր անունը, եթե չեմ սխալվում… Արգամ<br />

Մանասյան:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը դուրս եկավ ինստիտուտի շենքից: Ու քանի որ մի ամբողջ օր էր<br />

անցել և անցել էր նաև խռով լինելը, գնաց Նորայրենց տուն: Ու տեսավ, որ մի չտեսնված<br />

իրարանցում է բակում: Մեծ ու փոքր մի տասնյակ տղաներ այս ու այն կողմ էին գնում: Մի<br />

տեղ շաղախ էին անում, մի ուրիշ տեղ տախտակներ տաշում, ինչ-որ ֆաներաներ կտրում:<br />

Իսկ գինու նախկին գործարանատիրոջ որդի Հովհաննես Ռշտունին հենց այդ իրարանցման<br />

գլխավերևում, փայտե պատշգամբում քամանչա էր նվագում և ամեն համարից հետո<br />

բազրիքից կախվում ցած.<br />

- Հիմա ո՞ր բանվորի պատվերով:<br />

Նրան ծիծաղելով ինչ-որ անուն էին տալիս, և նվագը սկսվում էր նորից:<br />

-Ի՞նչ է պատահել, -հարցրեց Արգամը, բահով շաղախ խառնող Նորայրին:<br />

Նորայրը շպրտեց բահը, բաց ու խուփ արեց ցաված մատներն ու ժպտաց.<br />

-Արա, դե վաղուց ուզում էի մի քիչ մեծացնել տունս, բայց ալարում էի ինձ համար անել: Հիմա<br />

որ ամուսնանում ես, ուզում եմ բակի կողմից մի պուճուր սենյակ էլ ավելացնել, էդտեղ<br />

կապրեք Հասմիկի հետ: Իսկ հենց որ ավարտես ու պրծնեմ քեզանից, ես ու Սիրանը կապրենք:<br />

Արգամը զգաց, որ խեղդվում է: Լցվեցին աչքերը: Ուզեց գրկել ընկերոջը, շատ ջերմ, շատ<br />

բարձր խոսքեր ասել: Բայց հասկացավ, որ խոսքերը հիմա ոչինչ չարժեն, դրա համար էլ<br />

հառաչեց ու ասաց.<br />

-Ես քո ցավը տանեմ, Նորիկ:<br />

- Իմ ցավը ես տանում եմ, դու շաղախը տար,-ծիծաղեց Նորայրը, -մատներս կոտրվեցին:<br />

Կյանքո՞ւմս էի ես էսքան ֆիզիկական աշխատանք կատարել:<br />

Պատշգամբից ցած թեքվեց Հովհաննես Ռշտունին.<br />

- Քո պատվերն ասա, Արգամ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

54<br />

- Հիմա միայն Ջիվանու “Բարի, գեղեցիկը” կուզեի, Վանյա ջան, ընկերոջ մասին:<br />

Թեև քառասունն անց էր նախկին գործարանատիրոջ որդին, բայց այնքան պարզ, սրտամոտ<br />

ու բարի մարդ էր, որ բոլորը նրան Վանյա էին կանչում: Այսինքն` հենց ինքն էր պահանջում,<br />

որ բոլորն իրեն Վանյա անվանեն` տարիքով լինեն թե ջահել:<br />

- Արժի, արժի, - ասաց նա: - Նորիկն արժի: - Իսկ հետո ավելացրեց, - Բայց դու գիտե՞ս, որ էդ<br />

սենյակի վարձը ինձ ես տալու:<br />

- Ինչո՞ւ, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Որովհետև, բարեկամս, այս ամբողջ բակի տերը ես եմ: Այս բակում ինչքան տուն կա` իմն է:<br />

Ավելի ճիշտ, հորս է եղել: Հաստատի Նորայր:<br />

-Կնքում և հաստատում եմ, -ասաց Նորայրը:<br />

- Այդ տներում,- ասաց Հովհաննես Ռշտունին,- քնել ու հանգստացել են մեր<br />

մատակարարները` Աշտարակից, Ղամարլուից, Էջմիածնից մեզ համար խաղող բերող<br />

մարդիկ: Իսկ հիմա տես, տես, թե ովքեր են իմ տնվորները, գաղթականներ, որ նույնիսկ տան<br />

վարձ չեն տալիս: Ողբացյալներ… նվագում եմ բոլորի ծնունդներին ու հարսանիքներին,<br />

շաբաշ էլ չեն տալիս, թե անհարմար է, գործարանատիրո՞ջն էլ շաբաշ կտան: Հենց, օրինակ,<br />

դու Պուշկին,- հարցրեց նա Նորայրին` գանգուր մազերն ու նեգրական դեմքն ակնարկելով,-<br />

որ կրկնակի հարսանիքի ես կանչում, ինձ փող տալո՞ւ ես:<br />

- Բա անհարմար չի, - ծիծաղեց Նորայրը,- իհարկե չեմ տալու…<br />

- Տեսա՞ր, - բացականչեց Հովհաննես Ռշտունին: -Եվ ճիշտ էլ կասես: Նոր բան եք հնարել, թե<br />

փողն ի՞նչ է, ձեռքի կեղտ է: Իբր թե քիչ էր կեղտը, աննման փողն էլ կեղտ դարձրիք: Հիմա<br />

ասում ես նվագե՞մ:<br />

- Նվագիր, Վանյա ջան:<br />

Ու պատշգամբից հնչեց Ջիվանու երգը:<br />

Բայց Վանյան Վանյա չէր լինի, եթե մի կատակով վերջացներ: Երգելուց հետո նորից<br />

անմիջապես կախվեց պատշգամբից:<br />

-Արգամ, - ձայնեց նա, -դու կոմերիտակա՞ն ես:<br />

- Իհարկե, - զարմացավ Արգամը:<br />

- Տեսա, որ բլոկնոտդ հանեցիր ու էլի գրպանդ դրեցիր:<br />

- Ի՞նչ բլոկնոտ, - ավելի զարմացավ Արգամը:<br />

- Ինչ որ գրել ես, ջնջի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

55<br />

- Ի՞նչ եմ գրել:<br />

- Դե տնվորների-բանի մասին: Եվ եթե քեզ հանձնարարված է անպայման մի բան գրել, գրիր,<br />

որ ես անչափ շնորհակալ եմ խորհրդային իշխանությունից: Ես պատկերացնում եմ, թե եթե<br />

գործարանն ինձ մնար, ինչ պետք է լիներ իմ հալը. Երաշտի մասին մտածի,<br />

հիվանդությունների մասին մտածի, խաղողի որակի մասին մտածի, տակառների,<br />

պիտակների, շշերի, բանվորների, հարկահավաքների, խաղողն օրհնող տերտերի, գինին<br />

հավանող-չհավանողների մասին մտածի, գիշեր-ցերեկ հաշվի վնասներդ ու եկամուտներդ…<br />

Իսկ Հիմա՞…իսկ ե՞ս… հորիցս մնացած միակ ժառանգությամբ, էս քամանչայով<br />

հարսանիքներին ավելի շատ փող եմ ստանում, քան թե իմ իբր գործարանատեր հայրը: Եվ<br />

կյանքս էլ միայն ուրախությունների մեջ է անցնում: Գրեցի՞ր…<br />

- Գրեցի, - ծիծաղեց Արգամը:<br />

- Դե որ գրեցիր-պրծար, տար շաղախը, չորանում է, - բարկացավ Նորայրը: - Հորս համար չեմ<br />

սարքում:<br />

- Տանեմ, Նորիկ ջան, տանեմ, - գործի անցավ Արգամը…<br />

Երբ Արգամ Մանասյանը արթնացավ իր նոր սենյակում, ամաչեց: Ցերեկ էր արդեն, արևը<br />

զենիթ էր հասել գրեթե: Հասմիկը չկար: Հագնվեց, ներս նայեց պատուհանից, տեսավ, որ<br />

Նորայրն էլ մենակ է պառկած: Չկար նաև Սիրանը: Բայց Նորայրը քնած չէր: Աղմուկի վրա<br />

շրջվեց, տեսավ Արգամին, մատը շրթունքներին տարավ, ցած իջավ ու ոտաբոբիկ, անշշուկ<br />

մտավ ընկերոջ սենյակը:<br />

-Սո՜ւս,-ասաց նորից մատը շրթունքին տանելով: - Սուս մնա: Տես, տես, տատս պարում է:<br />

Սենյակի կիսախավարում, Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքից Երևան հասած կահկարասու`<br />

զարդանախշ փայտերով շրջանակված մենահայելու առաջ կանգնած, կուզը դուրս գցած,<br />

թևերը վեր պարզած պարում էր Թագուհի տատը: Նախորդ օրերին, հարսանիքի<br />

իրարանցման մեջ սրա նրա ոտքի տակ ընկնող, բոլորին խանգարող, բոլորի վրա<br />

փնթփնթացող պառավը վերջապես ազատություն էր ստացել և բարձր մենահայելու առաջ<br />

ինքն իրեն նայելով պարում էր Նորայր թոռնիկի հարսանիքի իր պարը: Ինչ-որ երգ մրմնջում,<br />

խոնարհում էր գլուխը, ձեռքերը մեկ մի կողմ էր տանում ու մեկ էլ տանում մյուս կողմ,<br />

անշարժանում էր ու ցնցվում, իբր թե նազում է տեղում ու նորից դանդաղ-դանդաղ, իր<br />

մրմունջի ռիթմով գլխից վեր էր պարզում փոքրիկ, անզոր ձեռքերը:<br />

Նորայրը ծիծաղեց անձայն ու մատով ցույց տվեց քունքը: Բայց Արգամի ծիծաղը չէր գալիս:<br />

Նա արդեն գիտեր, որոշ բան լսել էր եղեռնի մասին: Իրենց հող ու ջրից, տուն ու տեղից,<br />

հայրենի այգեստաններից վտարված, օտար եզերքներում հայկական եկեղեցի ու դպրոց<br />

կառուցող, օտար լեզուների մեջ հայերենը կրկնող իր հայրենակիցների դաժան ու<br />

հերոսական ճակատագրի մասին: Ու մինչև հոգու խորքը հուզվեց, որ նրանից մեկը,<br />

օտարության մեջ իր ծնողների, ամուսնու, եղբայրների ու քույրերի գերեզմանները թողած այս<br />

զարմանալի մերիկը դեռ կարողանում է ապրել ու պարել: Ո՞վ գիտե ինչ է տեսնում հայելու<br />

մեջ, ինչեր է հիշում: Գուցե նայում է իրեն, բայց խաս ու ատլաս հագած, հարսնաքողով մի<br />

նազուկ աղջկա է տեսնում հունական հայելու մեջ, սենյակի կիսախավարում: Ի՞նչ իմանաս…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

56<br />

Նորայրը նորից ծիծաղեց անձայն ու շշնջաց.<br />

- Հիմա դուրս եմ գալու: Տես ոնց է վեր թռչելու տատս…<br />

Բայց Արգամը բռնեց նրա ձեռքը:<br />

- Մի արա, -խնդրեց նա: - Տատը հիմա ուրիշ աշխարհում է:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը շրջեց գլուխը և նկարիչ Մհեր Սամսոնյանին նայեց.<br />

- Հիմա դառնամ քեզ, եղբայր:<br />

- Առանց ողորմի տալու, խնդրում եմ, - ծիծաղեց նկարիչը:<br />

- Եղավ,-ժպտաց Արգամը:-Մանավանդ որ, ինչքան ինձ հայտնի է, ողորմի տալու որևէ<br />

արժանիքներ չունես:<br />

-Ճիշտ ես, Արգամ Պետրովիչ, ճիշտ ես, -քրքջաց Մհերը: - Ծնողներս անհաջող դուրս եկան:<br />

Գետինը չմտնեն նրանք:<br />

Սուսաննան ցնցվեց ու կնճռոտեց սիրունիկ ճակատը…<br />

- Դու զզվելի ցինիկ ես, Մհեր, - ասաց նա ռուսերեն.- ինչպե՞ս կարելի է այդպես խոսել<br />

ծնողների մասին: Ծնողները սրբություն են… Ճիշտ չէ՞, - դարձավ նա շուրջը:<br />

Մհեր Սամսոնյանն աղմուկով կծեց թթու վարունգի ծայրից.<br />

-Ես հո քո ծնողների մասին չե՞մ ասում, փոքրիկ Սուսիկ: Ես իմ ծնողների մասին եմ խոսում:<br />

Ես ասում եմ` դուք ձեր ծնողների կենացը մի՞ խմեք: Խմեք, ինչքան սիրտներդ կուզի: Բայց<br />

ի՞նձ ինչու եք ստիպում: Ես չեմ ուզում իմ ծնողների կենացը խմել: Ես թքել եմ նրանց վրա:<br />

Եթե նրանք ինձ օրորոցից լքել, անտեր են թողել, ե՞ս ինչու պիտի հիշեմ ու պաշտեմ նրանց:<br />

Ապուշ հո չեմ…<br />

Տհաճ լռություն տիրեց:<br />

- Ինչպե՞ս թե…ուրեմն դու ծնողներ չե՞ս ունեցել, -խղճահարվեց, հայերեն կակազեց<br />

Սուսաննան:<br />

- Մի՞թե չի երևում, - ծիծաղեց Վռամ Մաշուրյանը: - Պարզ երևում է, սիրելի Սուսան:<br />

Նկարիչը փորձեց բարձրանալ տեղից, բայց չկարողացավ ու դեռևս թեքված էլ ասաց.<br />

- Եթե մենք Արգամ Պետրովիչի տանը չլինեինք, Վռամ, ես քեզ շատ ավելի պարզ ցույց կտայի:<br />

Արգամ Մանասյանը խոժոռեց աչքերը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

57<br />

- Սա՞ ինչ բան է: Հարբա՞ծ եք ինչ է… Անմիջապես ձեռք մեկնեք իրար: Ո՞վ սկսեց այս անհամ<br />

խոսակցությունը: Վռամ…<br />

Վռամը կարմրատակած էր, բայց մեկնեց ձեռքը..<br />

-Ես չէի ուզում, Արգամ Պետրովիչ… Ներիր Մհեր…<br />

Մհերը շարունակում էր շնչել ծանր:<br />

- Մհեր, - ձայնը բարձրացրեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Ենթարկվում եմ: Հնազանդվում եմ: Ներողություն եմ խնդրում,-արագ-արագ, մի շնչով<br />

արտասանեց նկարիչը:<br />

Արգամ Մանասյանը ժպտաց.<br />

- Այդպես… Վերջերս շատ դյուրագրգիռ եք դարձել…Ի՞նչ է պատահել:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, - հարբածի անկեղծությամբ նրան դիմեց նկարիչը,- որ չասեմ` սիրտս<br />

կպայթի: Իսկ ես միայն մի սիրտ ունեմ…Եվ այդ սիրտը ամբողջությամբ նվիրված է ձեզ: Ես<br />

ազատ արվեստագետ եմ: Վելասկեսն ասել է. “Ես շղթաներն այնքան եմ ատում, որ նույնիսկ<br />

իմ ոչ մի կտավի վրա շղթա չկա”: Իմ հավատամքը անկախությունն է: Ես միայն մի<br />

իշխանություն եմ ճանաչում` իմ դիրեկտորի իշխանությունը, Արգամ Պետրովիչ: Ես<br />

անվերապահորեն ընդունում եմ ձեր հրամանները, դիտողությունները,<br />

առաջարկությունները, ձեր կատակները, հումորը, նախատինքը… Բայց ձեզանից բացի ուրիշ<br />

ոչ ոք իրավունք չունի ինձ հետ այդպես խոսելու: Ոչ ոք:<br />

- Իսկ երբ վաղը Վռամը դիրեկտոր դառնա՞, - հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

-Կենթարկվեմ նրան, - առանց աչքը թարթելու ասաց նկարիչը: - Եվ անվերապահորեն<br />

կընդունեմ նրա հրամանները, կատակները, հումորը, նախատինքը… Բայց միայն նրա, իմ<br />

դիրեկտորի, իմ միակ պետի…<br />

- Այդ մտածողությամբ դու բոլորովին ուրիշ ճանապարհով պիտի գնայիր, -ժպտաց Արգամ<br />

Մանասյանը:<br />

Ճիշտ նույն խոսքերը, նույն ձևով ասաց մի անգամ կուսշրջկոմի հրահանգիչներից մեկը:<br />

- Մեզ մոտ երկաթյա կարգապահություն պետք է լինի, - ասաց նա:- Իմ բաժնի վարիչն,<br />

օրինակ, հիմարի մեկն է, բայց իմ աստվածն է, որովհետև իմ պետն է: Եթե մենք բաժանվենք<br />

մի օր, ես իմ կարծիքը կասեմ նրա երեսին: Բայց քանի դեռ նա այսօր իմ պետն է, ես պետք է<br />

ենթարկվեմ, հնազանդվեմ նրան և սրբությամբ կատարեմ նրա բոլոր հրահանգները, որքան էլ<br />

դրանք սխալ լինեն կամ սխալ թվան ինձ: Միայն այդ ձևով մենք կարող ենք երկաթյա<br />

կարգապահություն ստեղծել, հեղինակություն ձեռք բերել և արժանանալ համընդհանուր<br />

հարգանքի:<br />

- Ի՞նչ ճանապարհով, Արգամ Պետրովիչ, - հարցրեց նկարիչը:-<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

58<br />

- Բանակում պիտի ծառայեիր: Այնտեղ է, որ հրամանատարի հրամանը օրենք է ենթակայի<br />

համար: Անկախ այն բանից` ճի՞շտ է այդ հրամանը, թե ոչ, զինվորներին դեպի կործանո՞ւմ է<br />

տանում, թե՞ հաղթանակ…էհ, ինչ արած ժողովուրդն ասում է` սիրիր մերձավորիդ իր<br />

թերություններով հանդերձ: Ես քեզ սիրում եմ, Մհեր, քո բոլոր-բոլոր մեծ ու փոքր<br />

թերությունների հետ միասին: Ես քեզ սիրում եմ, ինչպես գինեմոլը խմիչքը…<br />

- Մեկ է, ինչ էլ ասես` չեմ նեղանա,-քրքջաց Մհերը:<br />

- Գիտեմ, որ թույն ես, որ ընդհանուր առմամբ վնասակար ես, բայց սովորել եմ, քեզ հետ<br />

հաճելի է…<br />

- Ես գոհ եմ, ախպեր,- գլուխը թափահարում էր Մհերը:-Դու ինձնից անպակաս լինես:<br />

- Բայց եթե խիղճ ու հնարավորություն ունենայի, -շարունակեց Արգամ Մանասյանը, -<br />

հանուն մեզ շրջապատող օդի մաքրության և հանուն մարդասիրության`ճակատիդ կգրեի<br />

“ՍՍՀՄ առողջապահության մինիստրությունը զգուշացնում է…”:<br />

Սուսաննան ծափ զարկեց.<br />

- Ես պատկերացնում եմ,-ասաց նա ռուսերեն` ծիծաղից խեղդվելով:<br />

- Վերջ տուր, Արգամ,-հեռվից ձայնեց Նորայրը:<br />

Հասմիկը ծնոտը թաղեց ամուսնու մազերի մեջ, շշնջաց ականջին<br />

- Դե լավ, լավ…Քեզ ինչ պատահեց...<br />

Եվ միակը, որ ամենևին չշփոթվեց, Մհեր Սամսոնյանն էր: Նա ծիծաղում էր սրտանց,<br />

ծափահարում ուժգին ու բղավում.<br />

- Հանճարե՜ղ էր, բրավո, հանճարե՜ղ էր:<br />

Վեր կացավ մի կերպ, քրքրեց գրպանները, ինչ-որ տեղից մի քսան կոպեկանոց գտավ ու<br />

չխկացնելով դրեց Արգամ Մանասյանի առջև, սեղանին:<br />

- Շահեցիր, մեծ ախպեր…Ես քեզ հետ լրիվ համաձայն եմ… Ես էլ քեզ եմ սիրում: Սիրում եմ<br />

այն ամենը, ինչ դու ես սիրում և քեզ շատ բարձր եմ գնահատում… Իմ միակ ցանկությունն<br />

այն է, որ ձեռքիդ ամուր պահես քո դիրեկտորական վկայականը: Քանի այդ վկայականը քո<br />

ձեռքին է, ես սիրում եմ քեզ… Եվ իմ կարծիքով` ոչ միայն ես…<br />

Արգամ Մանասյանը երկար, ուշադիր նայեց նրան.<br />

- Դու թույն ես, թույն, -կրկնեց նա գրեթե շշուկով: - Քաղցր թույն:<br />

* * *<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

59<br />

Զարմանալին այն էր, որ նկարիչ Մհեր Սամսոնյանը իսկապես դուր էր գալիս Արգամ<br />

Մանասյանին: Ոչ միայն իր պատրաստակամությամբ, “ղայդին” տաղավարներով ու<br />

կիսախավարի մեջ թաղված արվեստանոցով: Ոչ, այլև նրանով, որ չէր ձևացնում, չէր կեղծում,<br />

ուրիշի ձայնով չէր խոսում. Ասում էր այն, ինչ մտածում էր, և նրա մտքերը, հայացքները<br />

անպայման տարբերվում էին ընդհանուր, ընդունված մտքերից: Իհարկե, միշտ չէ, որ ճիշտ<br />

էին լինում այդ մտքերը, ավելի հաճախ սխալ էին լինում կամ չափազանցված: Բայց տարբեր<br />

էին: Ահա հարցերի հարցը: Տարբեր: Հոսանքի հակառակ: Եվ հենց դա էր դուր գալիս Արգամ<br />

Մանասյանին: Նրա շրջապատում ասում էին այն, ինչ ինքը գիտեր: Այնինչ նա հոգնել էր իր<br />

խոսքերի ու մտքերի ստույգ արձագանքը լսելով: Հոգնել էր միաձայն ընդունված<br />

որոշումներից, միահամուռ բարձրացված ձեռքերից, հրահանգի տակ նույն ոտքը առաջ<br />

մեկնած ցուցարարների շարքերից, որոնք բարձր պարզած ձեռքերում միևնույն լոզունգներն<br />

էին տանում: Նույն լոզունգները: Եվ նույն նկարները: Եթե բոլորդ էլ միատեսակ եք մտածում և<br />

որևէ հակասություն չունեք, էլ ինչո՞ւ եք փողոց դուրս գալիս: Ո՞վ է ձեր դեմ: Ո՞ւմ եք ցույց<br />

տալիս այդ լոզունգներն ու նկարները: Հո չի՞ կարելի ամբողջ կյանքում առաջին դասարանցի<br />

մնալ: Որ երբ դասատուն ասի` “Ա”, բոլորն էլ կրկնեն “Ա”:<br />

Մհեր Սամսոնյանը միակն էր Արգամ Մանասյանի ճանաչած մարդկանցից, որ հանկարծ<br />

կարող էր ասել “Բ”: Մի անգամ, բավականին մեծ մի շրջապատում, որտեղ նաև մի քանի<br />

բժիշկներ կային, առավելապես ղեկավար բժիշկներ, որոնք անընդհատ խոսում էին մեր<br />

բժշկության համակարգի առավելությունների մասին, Մհեր Սամսոնյանը հանկարծ ասաց.<br />

- Անձամբ ես դեմ եմ ձրի բժշկությանը: Իմ կարծիքով, գոնե Հայաստանում, մենք դեռ լրիվ<br />

հասունացած չենք ձրի բուժման համար:<br />

Բժիշկները իրար խառնվեցին:<br />

- Հա, հա, - պնդեց նկարիչը: - Պետությունը չափազանց հարուստ պետք է լինի և օրինավոր,<br />

ազնիվ ու անձնազոհ շատ բժիշկներ պետք է ունենա, որ համարձակվի դիմել այդ քայլին: Իսկ<br />

այդ իմաստով դեռ հասունացած չեք: Եթե հասունացած լինեիք` դրամ չէիք պահանջի<br />

հիվանդներից: Իսկ հիմա պահանջում եք, չէ՞: Եվ ճիշտ եք անում: Ես ձեզ մազաչափ իսկ չեմ<br />

մեղադրում, որովհետև եթե աշխատավարձի հույսին մնաք, դուք էլ ստիպված կլինեք դիմել<br />

բժշկի: Դրա համար էլ հիմա յուրաքանչյուր վիրահատություն իր մոտավոր սակագինն ունի:<br />

Եվ ոչ միայն վիրահատությունը: Սպասարկումն ընդհանրապես: Նույնիսկ այն բանի համար,<br />

որ մայրապետը կամ քույրը իր պարտքը կատարի, իր պարտականությունը, ոչինչ ավելի,<br />

հիվանդը պարտավորված է զգում վճարել նրան: Դա էլ ձրի բժշկությո՞ւն դարձավ: Ավելի<br />

ճիշտ չէ՞ր լինի, եթե գները պաշտոնական ու որոշակի լինեին, ես էլ հանգիստ վճարեի ու<br />

պահանջեի բժշկից: Ոչ թե պետությունը իմ աշխատավարձից եկամտահարկ պահեր ու դրա<br />

մի մասը ձեզ տար, այլ անձամբ ես տայի: Որովհետև պետության տվածը դուք իմը չեք<br />

համարում և հաճախ նայում եք ինձ վրա որպես աղքատ ազգականի, եթե ոչ մուրացկանի…<br />

Իհարկե, բժիշկները ուշքի եկան և կոնկրետ օրինակներով, կապիտալիստական<br />

արտասահմանից բերած զարհուրելի տվյալներով ի վերջո ցաք ու ցրիվ արեցին նկարիչի<br />

փաստարկները: Բայց այնուամենայնիվ Մհերի հարձակում է ինչ-որ չափով նմանվեց ճահճի<br />

մեջ նետած քարի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

60<br />

Մի ուրիշ անգամ նկարիչը ավելի մեծ քար բարձրացրեց:<br />

- Մեր պետությունը մեղքս գալիս է,-ասաց նա:- Ախր ի՞նչ միտք ունի երկրի մեծ ու փոքր բոլոր<br />

հոգսերը վերցնել իր վրա: Իբր թե քիչ են միջազգային հազար ու մի հարաբերությունները,<br />

երկրի պաշտպանական հզորության, ժողովրդական տնտեսության, գիտության,կրթության,<br />

արդյունաբերության և գյուղատնտեսության խնդիրները, որ պետությունը նույնիսկ<br />

վարսավիրների հարցով է զբաղվում: Տո, վարսավիր է, էլի, թող իր համար սանրի<br />

հաճախորդին: Կամ թե հնակարկատը, գազով ջուր վաճառողը, կոճակ-կոճակ սարքողը և էլի<br />

հազար ու մի մանր արհեստավոր և առևտրական: Ի՞նչ միտք ունի դրանց պետական<br />

ցուցանակի տակ հավաքելը, նրանց հաշվին դիրեկտորների, տեղակալների,<br />

հաշվապահների, պահակների, հսկիչների, գանձապահուհիների ու այլ ձրիակերների<br />

հսկայական բանակներ պահելը, երբ հանգիստ կարելի էր մի թեթև հարկ դնել այդ<br />

աշխատողների վրա, սանիտարական հսկողություն սահմանել, մի կողմ քաշվել ու հաշվել<br />

օգուտները:<br />

Արգամ Մանասյանը հաճախ համաձայն չէր լինում այդ մտքերին, բայց նկարչի հետ վիճելը<br />

բավականություն էր պատճառում նրան, ստիպում նոր հայացքով նայել երևույթներին ու<br />

իրադարձություններին, նոր անկյունից, հակառակ կողմից: Լինելով օրինապաշտ, չափավոր<br />

մարդ, նա ակամա երկյուղով ու զարմանքով էր լսում նկարչի անսպասելի<br />

դատողությունները, համարձակ հարձակումներն ու ինքնամերկացումները:<br />

Մի անգամ, դա շատ առաջ էր, երբ բարձր տրամադրությամբ զրուցում էին իրար հետ, և<br />

Արգամը հուզված ընդգծեց ընկերոջ նվիրվածությունը, Մհեր Սամսոնյանը ծիծաղեց.<br />

- Մեկընդմիշտ իմացիր, Արգամ Պետրովիչ, ես սրբություն չունեմ: Եվ ոչ էլ ընդունակ եմ<br />

նվիրվելու: Կատակ չեմ անում: Իմ ընկերները գիտեն: Ես նրանց ասել եմ` եթե ուզում եք, որ<br />

ձեր ընկերը լինեմ, եղեք առողջ և հնարավորություն ունեցեք բաժակ բարձրացնելու…Հենց որ<br />

հիվանդանաք ու չկարողանաք խմել, աչքիս չերևաք: Կյանքում ինձ ոչ ոք չի պահել ու ես էլ<br />

մտադիր չեմ ոչ ոքի պահելու:<br />

Հետագայում տարբեր մարդկանցից Արգամ Մանասյանը իմացավ, որ Մհեր Սամսոնյանը<br />

բոլորովին ուրիշ մարդ է եղել տարիներ առաջ, երբ ոչ թե նկարիչ էր, այլ իրավաբան: Երևանի<br />

Թերլեմեզյանի անվան նկարչական տեխնիկումն ավարտելուց հետո, նա պատրաստվել է<br />

գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտ ընդունվել: Եվ անկասկած կընդունվեր, քանի որ<br />

բացառիկ շնորհք ուներ: Բայց ի զարմանք նրա ընկերների ու դասախոսների, որոնք<br />

միաժամանակ ինստիտուտում էին դասավանդում և համոզված էին, որ Մհերը ինստիտուտ<br />

կգա, նա դիմում է ներկայացնում համալսարան և գերազանց գնահատականներով<br />

ընդունվում իրավաբանական ֆակուլտետ:<br />

Համալսարանն ավարտելուց հետո Մհեր Սամսոնյանին նշանակում են Թալինի շրջանի<br />

դատախազության քննիչ: Երկու տարվա ընթացքում նա այնքան է աչքի ընկնում իր<br />

բանիմացությամբ և եռանդով, որ Հանրապետության դատախազությունը նրան տեղափոխում<br />

է Երևան և նշանակում շրջանի դատախազի օգնական: Իսկ ևս մեկ տարի անց, ինչպես<br />

ընդունված է ասել, այդ շրջանի աշխատավորությունը Մհեր Սամսոնյանին ընտրում է<br />

ժողովրդական դատավոր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

61<br />

Երկար ժամանակ աշխատում էին իրար հետ, սակայն Արգամ Մանասյանը ոչինչ չգիտեր<br />

գործարանի նկարչի իրավաբանական անցյալի մասին: Մի երկու անգամ նկատել էր, թե<br />

ինչպես են փողոցում կամ խորտկարանում ինչ-որ մարդիկ խորին ակնածանքով մոտեցել<br />

Մհեր Սամսոնյանին ու հարցրել.<br />

- Ո՞նց եք, դատավոր ջան…<br />

Մի անգամ նույնիսկ հետաքրքրվեց, բայց նկարիչը ծիծաղեց միայն.<br />

- Ֆուտբոլի դատավոր եմ եղել, -ասաց նա:<br />

Իսկ մի քանի օր անց հենց ինքն էլ մերկացրեց իրեն: Գործարանը տարիներ շարունակ<br />

դատական քաշքշուկի մեջ էր մի քանի տանտերերի հետ, որոնց հողամասերի հաշվին<br />

մարզահրապարակ էր կառուցվել: Հարցը չէր լուծվում: Ամիսը մեկ գործարանի<br />

իրավախորհրդատուին դատարան էին կանչում կամ դատախազություն: Խեղճուկրակ մի<br />

մարդ էր: Այդ օրը հուսահատված մտել էր գործարանի դիրեկտորի առանձնասենյակն ու<br />

խնդրում էր իրեն ազատել աշխատանքից և տանտերերից: Միջադեպին պատահաբար ներկա<br />

էր նկարիչը: Նա ուշադիր լսում էր, հետո ասաց:<br />

- Այդ հարցի առթիվ ՍՍՀՄ Գերագույն դատարանի պլենումի նոր պարզաբանումը կա:<br />

Շատերը չգիտեն, վերցրու կարդա…<br />

Եվ նշեց որոշման հրապարակման օրը: Հետո ետ ու առաջ քայլեց առանձնասենյակում`<br />

դիրեկտորի և իրավախորհրդատուի զարմացած հայացքների տակ ու մի քանի մեկնակետեր<br />

թելադրեց, որոնցով գործարանն անպայման կշահեր դատը:<br />

-Մհե՞ր, - երբ մենակ մնացին, ժպտաց Արգամ Մանասյանը, - ֆուտբոլի դատավորի համար քո<br />

իրավաբանական գիտելիքները մի քիչ շատ չե՞ն:<br />

- Ի՞նչ անեմ, մեղքս եկավ այդ ողորմելին,- ծիծաղեց նկարիչը: - Իմ սկզբունքին հակառակ բան<br />

արեցի: Երդվել էի, որ կյանքում ոչ ոքի չեմ օգնելու: Ափսոս: Արգամ Պետրովիչ,- հանկարծ<br />

ավելացրեց նա, -ամեն անգամ նախաձեռնողը դուք եք եղել: Հիմա ես եմ առաջարկում:<br />

Աշխատանքը վերջանում է: Չգնա՞նք մի տեղ: Ներսումս ինչ-որ բան է կատարվում:<br />

- Գնանք, - տեղից բարձրացավ գործարանի դիրեկտորը:- Մանավանդ զգում եմ, որ<br />

խոստովանահոր պատվավոր դեր եմ կատարելու:<br />

- Ճիշտ է, - միանգամից տխրած ասաց նկարիչը:- Որոշել եմ խոստովանել:<br />

Հենց որ Աշոտի խեթ հայացքի ուղեկցությամբ Մհերի “Ժիգուլին” դուրս եկավ գործարանի<br />

դարպասից, նկարիչը թեքեց գլուխը, կողքանց նայեց դիրեկտորին ու հարցրեց.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, երբևէ լսած կա՞ս, որ ես ինձ գովեմ` իբրև նկարչի:<br />

- Չէ, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

62<br />

- Ուրեմն, խնդրում եմ հավատաս, որ ես լավ իրավաբան եմ եղել ու որքան էլ անհավատալի<br />

թվա, ամենաազնիվ դատավորներից մեկը մեր հանրապետությունում: Ես երդվել էի օրենքի ոչ<br />

մի խախտում թույլ չտալ և չէի տալիս: Հարյուր անգամ, հարյուր ձևով կաշառք են առաջարկել<br />

ինձ: Չեմ վերցրել: Ոչ միայն այն պատճառով, որ ինձ անհայտ ծնողներիս գեները այդ գծով<br />

երևի ազնիվ են եղել: Այլև որովհետև չեմ ունեցել դրա կարիքը: Ոչ տուն ունեի, ոչ ընտանիք:<br />

Ինձ ի՞նչ էր պետք:<br />

- Ուրեմն եթե կարիք ունենայիր կվեցնեի՞ր, - ժպտաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Չգիտեմ,- ամենայն լրջությամբ պատասխանեց Մհեր Սամսոնյանը: - Հավանաբար:<br />

Որովհետև ընտանիք ունեցող մարդու համար չափազանց քիչ է դատավորի աշխատավարձը:<br />

Ամեն մարդ չի կարող այդ փորձությանը դիմանալ: Քեզ ամսական հարյուր ութսուն ռուբլի<br />

աշխատավարձ են տալիս, պահումներն ու անդամավճարները չհաշված: Իսկ ահա գալիս է<br />

մեկը ու միանգամից տասը հազար ռուբլի է առաջարկում` առանց պահումների: Ըստ որում`<br />

դու օրենքը չես էլ խախտելու, մազաչափ, ուղղակի տվյալ հանցանքի համար պատիժ է<br />

պատիժ է սահմանված երկուսից ութը տարի, իսկ դու երեք կամ չորս տարի ես վճռելու:<br />

Ուշադրություն դարձնո՞ւմ ես, նույնիսկ մինիմումը չես տալու, որպեսզի հանկարծ որևէ<br />

վտանգ չլինի: Դե դու ասա, ո՞նց չվերցնես: Ամեն մարդ կդիմանա՞:<br />

Ըստ որում հանցագործն էլ գիտես ով է լինում, ասենք` սառցակոմբինատի պահեստապետը,<br />

որի աշխատավարձը ութսուն ռուբլի է, իսկ ինքը ամեն օր երկու միլիոն ռուբլու ապրանք է<br />

բաց թողնում: Որ այդ մարդը նույնիսկ խաչի վրա երդվի, թե ինքը չի գողանում, ո՞վ<br />

կհավատա, Արգամ Պետրովիչ: Կամ որ նույն ձևով բենզինի կայանի աշխատողն ասի, թե իր<br />

յոթանասուն ռուբլի աշխատավարձով է պահում ընտանիքը, լսողը, եթե նույնիսկ այլ<br />

մոլորակից լինի, կհավատա՞:<br />

Արգամ Մանասյանը հոգոց հանեց.<br />

- Հիմա քո այդ օրինակով ի՞նչ ես ուզում ասել:<br />

Նկարիչը չպատասխանեց, սպասեց մինչև խաչմերուկում իր դիմաց վառվի կանաչ լույսը,<br />

մեքենան դանդաղ օրորելով տարավ տրամվայի գծերի վրայով, արագություն վերցրեց ու նոր<br />

միայն դարձավ գործարանի դիրեկտորին.<br />

- Ուզում եմ ասել, որ դեռ հայտնի չէ, թե ով է ավելի մեղավոր. նա՞, որ գողանում է, թե նա, ով<br />

դրդում է գողության: Ինչպե՞ս կարելի է մարդուն անընդհատ փորձության ենթարկել: Ամբողջ<br />

կյանքում: Հաց դնել առաջն ու ասել` ուտել չի կարելի:<br />

Արգամ Մանասյանը քմծիծաղ տվեց.<br />

- Բայց քո հարցում հո հաջողվե՞լ է:<br />

- Իմն ուրիշ էր, - ասաց Մհերը: - Ես իսկապես դրա կարիքը չունեի և հետո…և հետո, ուզում<br />

եք փառասիրություն համարեք, ուզում եք սկզբունքայնություն, բայց շատ էի ուզում, որ<br />

փողոցով մատով ցույց տան ինձ ու ասեն` այ այս դատավորը կաշառք չի վերցնում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

63<br />

- Հետո՞: Ցո՞ւյց էին տալիս:<br />

- Ովքեր հավատում էին:<br />

- Ուրեմն չհավատացողներ ևս կային:<br />

- Այո: Ղեկավարության մեջ: Երբ ժպիտով, կատակով ակնարկում էին, թե ես պարտավոր եմ<br />

ինչ-որ մաս էլ իրենց հասցնել, իսկ ես էլ պարզ ասում էի, որ կաշառք չեմ վերցնում:<br />

- Եվ ի վերջո հավատացի՞ն:<br />

- Մի մասը հավատաց և ինձ համարեց խենթ, իսկ մյուս մասը մինչև վերջ էլ չհավատաց և<br />

համարեց կծծի:<br />

- Կարծես թե մոտենում ենք ամենահետաքրքիր տեղին, -ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Հա, -ասաց նկարիչը, - նոր են բացել:<br />

- Ի՞նչը:<br />

- Այս ռեստորանը:<br />

- Ի՞նչ ռեստորան: - ապշեց Արգամ Մանասյանը, շուրջը դիտելով: Բայց որքան էլ նայեց` գոմ<br />

հիշեցնող միահարկ փոքրիկ մի շենքից բացի ուրիշ ոչինչ չտեսավ: - Ռեստորանը սա՞ է, ոչ<br />

ցուցանակ ունի, ոչ էլ տեսք:<br />

- Ավելի լավ չի՞, որ ոչ շքեղ ցուցանակ ունենա, ոչ էլ տեսք, բայց մեջն ուտելու բան լինի, -<br />

ծիծաղեց Մհեր Սամսոնյանը, - չհոգնեցի՞ր ցուցանակներից.- ու առաջ անցնելով` բացեց գոմի<br />

նման այդ շենքի դուռը:<br />

Եվ աշխարհում շատ բան տեսած Արգամ Մանասյանը ախ քաշեց:<br />

Ընկուզենու փայտով երեսպատված միջանցք, փոքրիկ առանձնասենյակներ, հաճելի մի սրահ,<br />

ֆիննական կահույք, չեխական ջահեր, ամենափնտրովի ակռատներ ու խմիչքներ, նույնիսկ<br />

արտասահմանյան երկու տեսակ գարեջուր:<br />

- Ալի Բաբայի քարանձա՞վն է, ինչ է,- անկեղծորեն զարմացած հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Չէ, տիրոջ անունը Ենոք է, - լրջորեն պատասխանեց նկարիչը: - Այսինքն սխալ չհասկանաս,<br />

Արգամ Պետրովիչ, գներն են մասնավոր, թե չէ մնացածը համարյա պետական է, կոչվում է<br />

ճանապարհաշինարարների բանվորական ճաշարան:<br />

- Լավ, բա ով որ պետք, է չի՞ տեսնում,- ակամա զայրացավ գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Ինչո՞ւ չեն տեսնում, -ծիծաղեց նկարիչը: -Տեսնում են, բայց խելոք են: Մտածում են, թե եթե<br />

փակեն, իրենք որտե՞ղ պիտի մի կարգին հաց ուտեն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

64<br />

Ինչ-որ տեղից անմիջապես հայտնվեց Ենոքը, որն ավելի շատ կողմնակի մարդու էր նման,<br />

բարևեց ջերմորեն, մատուցողուհուն թելադրեց պատվերը, և նրանք մնացին փոքրիկ, մաքուր,<br />

հաճելի առանձնասենյակում:<br />

- Հետո՞,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը,- ենթադրում եմ, որ քո դատավորական<br />

գործունեությունը այնքան էլ երկար չտևեց:<br />

- Ճիշտ է, -հանկարծ հառաչեց Մհեր Սամսոնյանը: - Անկեղծորեն որ ասեմ` հաճախ եմ<br />

մտածել, թե ես կարո՞ղ էի արդյոք կանխել կամ խուսափել վտանգից: Շատ եմ մտածել: Եվ<br />

եկել եմ այն եզրակացության, որ չէի կարող: Հիմա հավանաբար կկարողանամ, իհարկե,<br />

կկարողանամ: Բայց այն ժամանակ չէի կարող:<br />

- Հետո, հետո, ի՞նչ պատահեց քեզ, Մհեր…Ոնց որ դետեկտիվ լինի:<br />

- Դետեկտիվ էր, բա ի՞նչ էր: Ուրեմն լավ էր ամեն ինչ, գործերս հաջող էին գնում, ահագին<br />

հեղինակություն էի ձեռք բերել, կարողանում էի օգնել մարդկանց հազար ու մի խճճված<br />

հարցերում և նրանց երախտագիտությամբ ու արցունքով լցված աչքերը իմ ամենամեծ<br />

վարձատրությունն էին: Արգամ Պետրովիչ, պարծենում եմ վերջին անգամ, ամենաբարդ<br />

գործերից նույնիսկ պատվով էի դուրս գալիս: Երկու տարվա ընթացքում իմ ոչ մի գործը<br />

չբեկանվեց: Դա բացառիկ փաստ է, այնքան բացառիկ, որ կասկած էր հարուցել, և<br />

“Սոցիալիստական օրինականության” ամսագրի աշխատակիցը ինչ-որ զրպարտագրի հիման<br />

վրա գրեթե մեկ ամիս շարունակ քրքրում էր իմ գործերը: Իսկ վերջում ակնարկ գրեց իմ<br />

աշխատանքի մասին` “Դատավորի կոչումը” վերնագրով:<br />

Փոքրիկ անվասայլակով ներս եկավ մատուցողուհին, արագ-արագ դասավորեց խմիչքն ու<br />

ուտելիքները, իսկ վերջում էլ շատ գեղեցիկ մի զամբյուղով միրգ դրեց սեղանին և սառույցով<br />

լի թասի մեջ` երկու շիշ արծաթապատ շամպայն:<br />

- Սա Ենոքն է հյուրասիրում,- ասաց նա ժպտալով:<br />

- Ինչի՞ համար, ակամա հարցրեց Արգամ Պետրովիչը:<br />

Աղջիկը թոթվեց ուսերը և հեռացավ:<br />

- Մի անհանգստացի, Արգամ Պետրովիչ, ինքն անպայման կերևա ու կասի, թե ինչի համար…<br />

Ենոքները ոչ մեկի հենց այնպես չեն հյուրասիրում: Սկսե՞նք…<br />

- Մինչև քո պատմությունը չլսեմ, ոչնչի ձեռք չեմ տա:<br />

Նկարիչը ծիծաղեց.<br />

Մի խոսքով` ամեն ինչ լավ էր, մինչև որ վերադասի որոշմամբ հարևան շրջանից մի գործ<br />

ուղարկեցին ինձ: Շատ սովորական ու պարզ պատմություն էր: Մանկապարտեզի վարիչին,<br />

բազմավաստակ մի մանկավարժի, ապօրինաբար հեռացրել էին աշխատանքից ու նրա<br />

փոխարեն նշանակել ջահել մի կնոջ: Ըստ որում խախտվել էին աշխատանքային<br />

օրենսդրության մի քանի կետեր, առաջինը` հրամանը տվել էին առանց արհմիության<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

65<br />

կազմակերպության համաձայնության, հետո դիմել էին կեղծիքի և ետին թվով<br />

արձանագրություններ կազմել, հրամանի քաղվածքը չէին հանձնել հեռացվողին և այլն, և<br />

այլն: Բայց որքան էլ տարօրինակ թվա, առաջին դատարանը գտել էր, որ հեռացումը ճիշտ է:<br />

Մանկապարտեզի նախկին վարիչ Ցողիկը (բոլորը նրան այդպես են անվանում) բողոքել էր:<br />

Գերագույն դատարանում գործը բեկանել էին և վերադարձրել դատարան` նոր կազմով<br />

լսելու: Նոր կազմը ևս հաստատել էր հեռացումը: Ընկեր Ցողիկը նորից էր<br />

բողոքել…Չերկարացնեմ, երբ գործի նոր քննության էր նշանակվել, ընկեր Ցողիկը բացարկ էր<br />

հայտնել շրջանի ժողովրդական դատարանի դեմ և գործը պտտվելով, պտտվելով հասել էր<br />

ինձ:<br />

Մանրամասն ուսումնասիրեցի և անմիջապես էլ զգացի, որ այս գործի մեջ ինչ-որ շատ<br />

ազդեցիկ մարդու արտաքին ճնշում կա: Ինչ-որ մեկը շատ է ջանում, որ վաստակաշատ<br />

մանկավարժը չվերականգնվի աշխատանքում և փոխարենը մնա Ալլա անունով ջահել կինը:<br />

Բայց որովհետև ես ես էի և ինձ համար օրենքից բացի ոչ մի հեղինակություն չկար, հանգիստ<br />

խղճով, առանց գոնե փորձելու իմանալ, թե ով է Ալլայի հովանավորը, նշանակեցի գործի<br />

քննության օրը և ծանուցագիր ուղարկեցի կողմերին:<br />

Հաջորդ օրը հենց նոր էի մտել առանձնասենյակ, երբ հեռախոսս զանգեց: Վերցրեցի: Կանացի<br />

մի ձայն ինձ ասաց, որ ինձ հետ ուզում է խոսել քաղկոմի առաջին քարտուղարը: Սկզբում<br />

կարծեցի, թե ինչ-որ մեկը կատակում է: Այդ ե՞րբ է եղել, որ քաղկոմի առաջին քարտուղարը<br />

անձամբ զանգահարի դատավորին: Նույնիսկ շրջկոմի հրահանգիչն այդ բանը չի անում:<br />

Քարտուղարուհին զանգում է, թե անմիջապես եկեք շրջկոմ, այսինչ հրահանգիչի մոտ…Իսկ<br />

հիմա…<br />

- Սամսոնյան, - լսեցի ժողովներից ծանոթ նրա ձայնը, - Ղարիբյանն է:<br />

- Լսում եմ, ընկեր Ղարիբյան, - այնուամենայնիվ կասկածով արձագանքեցի ես:<br />

- Մանկապարտեզի մի գործ կա քեզ մոտ, ծանոթացա՞ր:<br />

Ստամոքսիս շրջանում ցավ զգացի:<br />

- Այո, - ասացի: - Հաջորդ շաբաթ լսում ենք:<br />

- Եվ ի՞նչ, նախնական կարծիք կա՞:<br />

- Կքննենք, կտեսնենք, ընկեր Ղարիբյան, - զգուշացա ես: -Դատավարության ընթացքը ցույց<br />

կտա:<br />

Հեռախոսալարի մյուս ծայրում լռություն տիրեց:<br />

-Այ տղա, -ասաց քաղկոմի քարտուղարը: - Պարզից պարզ գործ է, ի՞նչ դատավարություն, ի՞նչ<br />

բան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

66<br />

- Իհարկե, պարզ է, -սկսեցի բարկանալ ես: - բայց այդ պարզ գործը երեք անգամ դատարան է<br />

մտել և երեք անգամ էլ կայացվել է սխալ դատավճիռ: Արդեն մեկ տարի է, ինչ այդ կինը չի<br />

աշխատում: Ապրելու ոչ մի միջոց չունի: Էլ չեմ խոսում բարոյական վիճակի մասին:<br />

- Սամսոնյան, - ընդհատեց ինձ քաղկոմի առաջին քարտուղարը: - Դու թյուրիմացության մեջ<br />

ես: Ես այդ գործին լավ ծանոթ եմ: Դատարանը երեք անգամ էլ ճիշտ վճիռ է կայացրել, բայց<br />

չգիտես ինչու, որոշ, ես կասեի` կասկածելի մարդիկ, որոնց հարցով քաղկոմը հիմա զբաղվում<br />

է, հովանավորում են այդ անպատկառ և աներես ընկեր Ցողիկ կոչեցյալին:<br />

- Ես այդ կարծիքն չեմ, ընկեր Ղարիբյան:<br />

- Ի՞նչ:<br />

- Իհարկե, դատավարությունը ցույց կտա, թե ինչն ինչոց է, սակայն այս իրոք պարզ գործից<br />

պարզ երևում է, որ տեղի է ունեցել օրենքի խախտում: Իմ կարծիքով ընկեր Ցողիկին պետք է<br />

անհապաղ վերականգնել աշխատանքում և նրան լրիվ աշխատավարձ վճարել մեկ տարվա<br />

հարկադիր պարապուրդի համար:<br />

Նորից լռություն տիրեց:<br />

- Սամսոնյան, - ծանր շնչեց քաղկոմի առաջին քարտուղարը, - երևի դու չհասկացար, թե ում<br />

հետ ես խոսում:<br />

- Կուսքաղկոմի առաջին քարտուղարի հետ:<br />

- Ես գտնում եմ, որ…<br />

- Ընկեր Ղարիբյան, ես խորապես հարգում եմ ձեզ, բայց օրենք կա:<br />

Ղարիբյանը կորցրեց իրեն.<br />

- Այ տղա, դո՞ւ ինձ պիտի սովորեցնես օրենքը: Երբ քեզ հետ քաղկոմի առաջին քարտուղարն է<br />

խոսում: Ի՞նչ օրենք, ի՞նչ բան: Էդ օրենքները մենք չե՞նք ստեղծում: Դա՞ ինչ դեմագոգիա է: Քիչ<br />

է մնում ասես թե դատավորն անկախ է և ենթարկվում է միայն օրենքին:<br />

- Հենց այդպես էլ կա, -ասացի ես: - Հենց այդպես էլ կա, ընկեր Ղարիբյան:<br />

Արգամ Պետրովիչ, հիմա հաստատ չեմ կարող ասել` ինձ թվա՞ց, թե չէ, բայց կարծես թե լսեցի,<br />

որ նա լսափողի բերանը ափով փակած, շշնջաց ինչ-որ մեկի. “Ոչինչ չհասկացա. Սա ապո՞ւշ<br />

է, ինչ է…”<br />

Ու ցած դրեց լսափողը:<br />

Իսկ երեք օր անց, իմ սիրելի դիրեկտոր և բարեկամ Արգամ Պետրովիչ, թերթում<br />

հրապարակվեց քաղկոմի առաջին քարտուղար Սարիբեկ Ղարիբյանի հոդվածը, որտեղ մի<br />

քանի իրավաբանների ազգանունների կողքին կարդացի նաև իմ ազգանունը: Գրված էր, որ<br />

ես կտրվել եմ իմ ընտրողներից, դատավճիռները երբեմն կազմում եմ միանձնյա, հաշվի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

67<br />

չառնելով ժողովրդական ատենակալներին, որ ես հանուն փառասիրության կամ շատ բարձր<br />

պատժաչափեր եմ նշանակում կամ էլ կասկածելի մեղմ դատավճիռներ ընդունում: Եվ որ<br />

ուրիշ բան չի էլ կարելի սպասել մի դատավորից, որը բուրժուական մտածելակերպ ունի,<br />

տարված է սեփականատիրական մոլուցքով և չգիտես ինչպես, ինչ միջոցներով մի շքեղ<br />

առանձնատուն է գնել Արագած լեռան լանջերին:<br />

- Դու իսկապե՞ս տուն էիր գնել, Մհեր,- զարմացավ Արգամ Մանասյանը:<br />

Նախկին դատավորը ծիծաղեց.<br />

- Ընկերոջս խելքին ընկա: Նա իսկապես մի շքեղ առանձնատուն ուներ Փարպի գյուղում: Ու<br />

ինձ համոզեց գնել իր հարևանի քանդած մարագը, որ նրա այգու ծայրին էր: Ես էլ գնեցի,<br />

օրենքով, ձևակերպելով ինչպես հարկն է, և վճարեցի երկու հարյուր ռուբլի:<br />

- Որքա՞ն:<br />

- Երկու հարյուր ռուբլի: Քանդված փոքրիկ մարագի երկու պատն էր:<br />

- Հողամաս չկա՞ր:<br />

- Հարյուր քառակուսի մետր: Չորս ծիրանի ծառ կար: Մենակ էդ ծառերն եմ ափսոսում:<br />

- Հետո՞, Մհեր, հետո՞…<br />

- Հոդվածի վերջում քաղկոմի առաջին քարտուղարն այսպիսի մի միտք էր հայտնում. “Մենք<br />

կարծում ենք, թե միանգամայն ճիշտ է վարվում շրջանի աշխատավորությունը, որը որոշել է<br />

ուղղել իր սխալը և ետ կանչել թյուրիմացաբար դատավորի աթոռին հայտնված Մհեր<br />

Սամսոնյանին”:<br />

- Որ դա թյուրիմացաբար է եղել, ճիշտ է,-ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Եվ իմ աներևույթ ընտրողները, որոնց ես ոչ նշանակվելիս էի տեսել և ոչ էլ հեռացվելիս<br />

տեսա, ինձ ազատեցին աշխատանքից:<br />

- Այդ Ալլայի համար, իհարկե ինչ ասես կարելի էր անել, - հանկարծ կամացուկ ծիծաղեց<br />

Արգամ Մանասյանը:<br />

- Դու ճանաչո՞ւմ էիր նրան:<br />

- Նրան ով չէր ճանաչում, սիրելի Մհեր, Երևանի գեղեցկուհիներից մեկն էր և… Սարիբեկ<br />

Ղարիբյանի սիրուհին: Ամբողջ քաղաքը գիտեր:<br />

- Հետո ես էլ իմացա, -գլուխը թափահարեց Մհեր Սամսոնյանը:<br />

- Չփորձեցի՞ր բողոքել, արդարանալ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

68<br />

- Ո՞ւմ, Արգամ Պետրովիչ, ո՞ւմ…Հետո մի մոռացիր, որ ես միամիտ էի և մեծամիտ…<br />

Համոզված էի, թե աշխարհն իրար կխառնվի: Թե այն մարդիկ, ովքեր երախտագիտությամբ և<br />

արցունքով աչքերը լի մեծարում էին ինձ արդար դատավճիռ կայացնելու համար, փողոց<br />

դուրս կգան և կբղավեն` “Սամսոնյան, Սամսոնյան”: Ես հավատացած էին, թե իմ<br />

ղեկավարներն անմիջապես Կենտկոմ կգնան, ատամներով կպաշտպանեն ինձ: Թե իմ<br />

ընկերները, մտերիմները, որոնք բաժակները ձեռքներին երկինք էին բարձրացնում ինձ և<br />

համարում հանրապետության ամենալավ իրավաբանը, բողոքի հեռագրերով կողողեն<br />

Մոսկվան… Այնինչ ոչ մի ձայն, ոչ մի ծպտուն, ոչ մի ցույց…Կարծես թե ճանճ էին սպանել: Ոչ<br />

ոք չկանգնեց իմ կողքին, Արգամ Պետրովիչ, ոչ ոք: Եթե հանկարծ տեսնում էին փողոցում,<br />

անմիջապես փոխում էին մայթը, իսկ եթե չէին հասցնում, խփում էին թիկունքիս…<br />

- Հիմար ես, էլի, արա, հիմար ես…Բա արժե՞ր մի պառավի համար…<br />

Ու ես կոտրվեցի: Կոտրվեցի միանգամից, անդարձ: Ինձ առաջարկեցին փաստաբան<br />

աշխատել, բայց ես հրաժարվեցի: Ի՞նչ իրավունքով և ի՞նչ երեսով պիտի օգնեի, պաշտպանեի<br />

ուրիշներին, երբ ինձ պաշտպանել չէի կարողանում: Ու դրա համար էլ խաչ քաշեցի<br />

իրավաբանության վրա և խաչ քաշեցի օրենքի վրա, որն այնքան թույլ է, որ ինքը<br />

պաշտպանության կարիք ունի և ոչնչով չի կարող օգնել նույնիսկ իր հավատացյալներին: Եվ<br />

խաչ քաշեցի իմ ընկերների ու բարեկամների վրա, որոնք միայն քեզանից են օգնություն ու<br />

բարություն սպասում: Ու մոլորյալ որդու պես վերադարձա իմ նկարչությանը, որպեսզի<br />

մարդկանց հետ գործ չունենամ, որպեսզի իմ միակ հարազատները լինեն մատիտները,<br />

ներկերն ու թուղթը<br />

- Բա ինչո՞ւ ես ինձ հետ ընկերություն անում,-ծիծաղեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Իմ միջից հանել են ինձ… Ես են… Մհեր Սամսոնյանի հետ ոչ մի առնչություն չունեմ: Դու իմ<br />

պետն ես: Իսկ ես առաջվա հիմար Մհեր Սամսոնյանը չեմ: Ինձ սովորեցրել են: Ես գիտեմ, որ<br />

երբ էլ ուզես, կարող ես հրաման տալ ու հեռացնել ինձ: Ես այն ժամանակ համոզվեցի, որ ոչ<br />

հերոս եմ և ոչ էլ կռվող: Իսկ ազնվությունը սուտ բան է, անզեն է և իրեն պաշտպանել չի<br />

կարող: Ազնիվը միշտ էլ պաշտպանության կարիք ունի, իսկ պաշտպանողները քիչ են: Դրա<br />

համար էլ աշխարհում շատ են ողբերգությունները:<br />

- Ուրեմն` կոտրվեցիր …Մհեր Սամսոնյան:<br />

- Հա, -ասաց Մհեր Սամսոնյանը, - հա: Ու չեմ զղջում: Հիմա ես հանգիստ ու ապահով եմ,<br />

որովհետև մեծամասնության նման եմ: Ինձ չեն նկատում… որ խփեն: Այնինչ ես հիմա ինչքան<br />

կարողանում եմ` խախտում եմ օրենքները և հարյուր անգամ ավելի լավ եմ ապրում: Բայց ոչ<br />

ոք չի մտածում ինձ հեռացնելու կամ հարվածելու մասին, որովհետև ես ոչ մեկի չեմ<br />

խանգարում:<br />

- Իսկ եթե հրաշք պատահի ու քեզ նորից առաջարկեն դատավոր ընտրվել…<br />

- Ընտրվե՞լ… Երբեք: Հազիվ մի կարգին ապրում եմ, առանց զանգերի ու մինիստրությունների,<br />

առանց սպառնալիքների ու քարտուղարների:<br />

- Իսկ եթե…- համառեց Արգամ Մանասյանը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

69<br />

- Իմ անունը Մհեր է, - ասաց Մհեր Սամսոնյանը<br />

- Հետո՞ ինչ:<br />

- Կհամաձայնվեմ միայն այն ժամանակ, երբ ցորենը կդառնա սիսեռի չափ, իսկ գարին էլ`<br />

լոբու…Երբ ամեն ինչ կփոխվի ոտքից գլուխ… Երբ կախտահանվի այն հողը, որը<br />

Ղարիբյաններ է ծլում… Եղա՞վ…<br />

Դուռը կամացուկ բացվեց և ներս մտավ Ենոքը:<br />

- Վայ, - զարմացավ նա, - ոչ մի բանի ձեռք չե՞ք տվել:<br />

- Չէ, - ասաց նկարիչը, -մինչև չպարզենք, թե ինչու ես մեզ շամպայն ուղարկել, չենք սկսի:<br />

- Վա՞յ, - ավելի զարմացավ Ենոքը, - ինչի՞, մարդ չե՞նք, հայ չե՞նք:<br />

- Բայց դու մեզ չես ճանաչում, ինչո՞ւ ես ուզում լավություն անել…- Մհերը արդեն լրիվ իր<br />

տարերքի մեջ էր:<br />

Ենոքը վիրավորվեց:<br />

- Նախ, - ասաց նա, - ձեզ, ճիշտ է, չեմ ճանաչում, բայց Արգամ Պետրովիչին շատ լավ եմ<br />

ճանաչում և շատ էլ հարգում եմ` սրտանց: Նրան ո՞վ չի ճանաչում:<br />

- Դե դա արդեն ուրիշ, - գլխով արեց նկարիչը:<br />

- Շնորհակալություն, -ժպտաց Արգամ Մանասյանը,- բայց “նախ”-ից հետո չշարունակեցիք:<br />

- Ի՞նչ նախ, - զարմացավ ու անմիջապես էլ հասկացավ Ենոքը: - Հա, նախ և երկրո՞րդը …<br />

Երկրորդը, Արգամ Պետրովիչ, որ ուզենաք, մի քիչ կօգնեք մեզ, էլի…<br />

- Ե՞ս: ինչո՞վ:<br />

- Մի քիչ լավ սիգարեթ տվեք, էլի: Գետինը մտնեմ, թե ինձ համար եմ ուզում: Ես դրա մեջ<br />

վնասից բացի մի կոպեկի օգուտ չունեմ: Ուզողներն էնպիսի մարդիկ են, որ ես նրանցից փող<br />

չեմ վերցնելու: Բոլորն իմ հաշվին է: Բայց դե, մեր տղերքն են, պետքական մարդիկ են`<br />

միլպետն է, ՕԲԽՍՍ-ն է, դատախազն է, վերահսկողությունն է, գլխավոր բժիշկն է…<br />

Մհեր Սամսոնյանը ծիծաղեց:<br />

- Բայց ես իրավունք չունեմ կոնկրետ կետ սիգարեթ ուղարկելու:,-ասաց գործարանի<br />

դիրեկտորը:<br />

Ենոքը թեքվեց նրա վրա.<br />

- Դուք մենակ ասեք, որ առևտրի գրասենյակ ուղարկեն, հերիք է… Ես կվերցնեմ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

70<br />

- Լավ, - ձեռքերը տարածեց Արգամ Մանասյանը, - տեսնենք:<br />

- Շատ-շատ շնորհակալ եմ – գլուխը խոնարհեց Ենոքը: - Սրտանց: Հիմա տաքը կուղարկեմ:<br />

Մհերը սպասեց, մինչև որ փակվեց դուռը և ձեռքն առավ շամպայնի շիշը:<br />

- Համոզվեցի՞ր, որ աշխարհում անշահախնդիր սեր չկա, և որ Ենոքները երբեք հենց այնպես<br />

չեն հյուրասիրում: Հիմա ի՞նչ ես ասում, չխմե՞նք էս մանր կաշառքը, թե՞ սկզբունքորեն…<br />

- Էհ, - ձեռքը թափ տվեց գործարանի դիրեկտորը,- երանի իմ ամենա մեծ մեղքը սա լիներ:<br />

Մհեր, իսկ հիմա գիտե՞ս, թե որտեղ է Սարիբեկ Ղարիբյանը:<br />

- Ինչի՞ չգիտեմ, - ծիծաղեց Մհերը, - հեռացած ղեկավարների մեծ մասի նման ժամանակակից<br />

տուգանային գումարտակում է, դասախոսություններ է կարդում համալսարանում: Ու մեր<br />

երկրի հույսն ու ապագան նրա ուսանողներն են: Ըստ որում, ուշադրություն դարձրե՞լ ես,<br />

ծիծաղելին այն է, որ ով շրջկոմի կամ քաղկոմի քարտուղար է դառնում, առաջին հերթին<br />

մտածում է իր դիրքն ու ազդեցությունը օգտագործելով որևէ կերպ դիսերտացիա<br />

պաշտպանելու մասին: Որովհետև նրանք էլ վստահ չեն վաղվա օրվա վրա և<br />

խնայդրամարկղի գրքույկ են պատրաստում:<br />

- Թույն ես, թույն, - գլուխն օրորեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Դարձրին, - ասաց նկարիչը, և շամպայնի շշի խցանը շրխկոցով դիպավ առաստաղին:<br />

* * *<br />

- Ինչ վերաբերում է քեզ, սիրելի Սուսան…<br />

- Ես Սուսան չեմ, Արգամ Պետրովիչ, ես Սուսաննա եմ, - հայերեն ասաց քարտուղարուհին:<br />

- Է՜հ, աղջիկ ջան, -ժպտաց գործարանի դիրեկտորը, - ինքդ էլ չգիտես, թե որքան Սուսան ես<br />

դու:<br />

- Ճիշտ է, -ծիծաղեց Հասմիկը: - Ճիշտ ես, Արգամ ջան: Իսկապես սուսիկ-փուսիկ Սուսան: Ես<br />

նրան իմ Նաիրուհուց չեմ տարբերում: Եվ ինչ ձեռք ունի, գիտե՞ս, սնկով սալաթից փորձեցի՞ր,<br />

ինքն է պատրաստել: Եվ ընդհանրապես, ես շատ ուրախ եմ, որ դու գոհ ես Սուսանից:<br />

- Իմ գոհ լինելը ի՞նչ կարևոր է, Հասմիկ ջան, կարևորը այն է, որ Սուսանը գոհ լինի ինձանից:<br />

Թեև ես ամեն ինչ անում եմ, որ նա գոհ լինի…ժամանակին պատասխանում եմ զանգերին…<br />

- Լավ, էլի, Արգամ Պետրովիչ, - կաս-կարմիր կտրեց աղջիկը:<br />

- Իսկ այդ ի՞նչ զանգեր են, -հետաքրքրվեց տիկին Մարիամը:<br />

- Սովորական, Մարիամ ջան, ամենօրյա, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ես իմ սենյակում<br />

նստած լսում եմ, թե ինչպես է ընդունարանում պայթում հեռախոսը: Լսում եմ, լսում` վերցնող<br />

չկա: Ստիպված ես եմ վերցնում. “Սուսանին եմ ուզում”, - ասում է ինչ-որ մեկը… Լավ եք<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

71<br />

անում, ասում եմ… բայց, շատ կներեք, Սուսանը տեղում չէ: “Բա որտե՞ղ է”, - հարցնում են<br />

բարկացած: Անհարմար եմ զգում, բայց դե ի՞նչ անեմ, որ չգիտեմ: “Չգիտեմ”, - անկեղծորեն<br />

ասում եմ ես…<br />

- Լավ, էլի, Արգամ Պետրովիչ,-ձեռքերով դեմքը ծածկեց քարտուղարուհին:<br />

- Շարունակությունը լսեք: “Դե լավ, - ասում է,- որ գա, ասեք որ ժամը երեքին զանգ եմ տալու:<br />

Թող տեղում լինի”: Ներեցեք, իսկ ո՞վ է հարցնում: “Ասեք Սեյրանն է”,- ասում է<br />

զանգահարողը:<br />

- Վա՜յ, ճիշտ չի ասում, լավ էլի, Արգամ Պետրովիչ, նրա անունը բոլորովին էլ…<br />

Բոլորը ծիծաղեցին:<br />

- Չեմ վիճում, լավ չլսեցի, - լրջորեն ասաց Արգամ Մանասյանը, - գուցե և Սեյրան չէր… Բայց<br />

դե էլ ո՞վ պիտի ուզի Սուսանին, եթե ոչ Սեյրանը…կամ Սեյրանի պես մի տղա:<br />

- Ես` քավոր, Արգամ Պետրովիչ, - բղավեց Վռամը:<br />

- Ես էլ մեքենայաբար քավորկին,-ծիծաղեց Մարիամը:<br />

- Հարսնեղբոր համար աքլոր պատրաստեք, -ոտքի կանգնեց Աշոտը<br />

- Հարսի դիմանկարը ինձ վրա, - բաժակը բարձրացրեց նկարիչը:<br />

Արգամ Մանասյանը ձեռքը դրեց աղջկա գլխին.<br />

- Էլ ի՞նչ ես ուզում, Սուսան, ամեն ինչ պատրաստ է, - ասաց նա: - Քեզ մի չնչին բան է մնում`<br />

ամուսնանալ:<br />

* * *<br />

Սուսանին աշխատանքի ընդունելու համար նրան զանգահարեց փականքների գործարանի<br />

դիրեկտոր Միհրդատ Աշուղյանը:<br />

- Արգամ, - ասաց – այս գիշեր ի՞նչ երազ ես տեսել:<br />

- Թե իբր դու ինձ գառնուկ ուտելու ես կանչում, -կատակեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Դրա նման մի բան է, -չգիտես ինչու հառաչեց Աշուղյանը: Քարտուղարուհի վերցրե՞լ ես, թե<br />

էլի դու ես համատեղության կարգով աշխատում:<br />

- Ես եմ…<br />

- Ուրեմն հիմա քեզ մոտ կուղարկեմ մեկին: Ձեռքիս որ հնար լիներ, աշխատողներիս կեսին<br />

կհանեի նրա համար: Բայց հնար չունեմ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

72<br />

- Ի՞նչ կրթություն ունի, -հարցրեց Մանասյանը:<br />

- Գեղեցկուհի է, - շշնջաց Աշուղյանը:<br />

- Մեքենագրել գիտի՞:<br />

- Ասում եմ` գեղեցկուհի է, Արգամ:<br />

Մանասյանը բարկացավ, բայց միաժամանակ չգիտես ինչու ծիծաղը գալիս էր: Լկտի տղա է<br />

այդ Միհրդատ Աշուղյանը: Այսինքն, միայն նա չէ, չգիտես ինչ գաղտնիքով, ինչ ձևով, բայց<br />

վերջին տարիներս մանր ու մեծ գործարանի դիրեկտորների աթոռները լցվել են նման<br />

տղաներով: Հագնվում են վերջին նորաձևությունների օրինակով, միայն արտասահմանյան<br />

ապրանքներ, հատկապես` կաշվեղեն, վառվրուն վերնաշապիկներ, փայլուն փողկապներ:<br />

Ծխում են միայն “Մարլբորո”: Ոչ ոքից և ոչնչից չեն վախենում: Եվ դա զգացվում է նաև նրանց<br />

կեցվածքից, ընդգծված, իբր քաղաքավարական շարժուձևերից: Ինչպես ժողովուրդն է<br />

ասում`հեռվից որ նայում ես նրանց, քեֆդ գալիս է: Միայն թե բերանները չբացեն, չխոսեն:<br />

Աղքատիկ բառապաշար, լկտի, գռեհիկ արտահայտություններ… Եվ ովքե՞ր են սրանց<br />

մարդկանց ղեկավար նշանակում: Ահա և նրանցից մեկը: Ընդամենը մի քանի անգամ են<br />

հանդիպել արտադրական խորհրդակցություններում, հազիվ են մի երկու բառ փոխանակել,<br />

իսկ հիմա այնպես է խոսում, ասես տարիների ընկերներ են: Վիրավորական է, բայց չգիտես<br />

ինչ անել:<br />

- Ինձ գեղեցկուհի պետք չէ, Միհրդատ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: Ինձ քարտուղարուհի է<br />

պետք, որը և հայերեն իմանա, և ռուսերեն, մեքենագրելու շնորհք ունենա և մարդկանց հետ<br />

վարվելու կարողություն:<br />

- Ունի, ունի, ախպեր ջան, ամեն ինչ ունի և էլի ինչե՜ր ունի…-հառաչեց-ծիծաղեց<br />

փականքների գործարանի դիրեկտորը: -Այնպես որ ուղարկում եմ, մաղարիչը քեզ վրա:<br />

Իսկ չանցած մի ժամ` կաշեպատ դռների արանքում հայտնվեց Սուսաննան:<br />

- Ինձ Միհրդատ Սերոբովիչն է ուղարկել:<br />

- Մոտեցեք, նստեք, - առաջարկեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

Աղջիկը նստեց զգուշորեն, աթոռի ծայրին, և դիրեկտորին նայեց այնպիսի տխուր և<br />

միաժամանակ նվիրված հայացքով, որ Արգամ Մանասյանը վատ զգաց իրեն:<br />

Նա ամենևին էլ գեղեցիկ չէր, սովորական ջահել մի աղջիկ էր, ուսանողական կարճ կտրած<br />

մազերով, որոնցից մի քանիսը սանրի ատամների նման կախված էին ձիթապտղի պես սև<br />

աչքերի վրա: Հագնված էր պարզ ու ճաշակով` կիսաթափանցիկ երկնագույն բլուզ ուներ<br />

հագին և մուգ կապույտ ծաղիկներով զարդարված փեշ, որը նա նստելու ժամանակ զգուշորեն<br />

վեր բարձրացրեց` մերկացնելով փոքրիկ աղջկական ծնկները: Եթե նա գեղեցիկ էլ էր, ապա<br />

այդ գեղեցկությունը առավելապես ջահելությունից էր բխում:<br />

Անունդ ի՞նչ է, -հարցրեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

73<br />

Սուսաննա. Սուսաննա Մարտիկյան:<br />

Ի՞նչ կրթություն ունես, Սուսաննա:<br />

- Հայերե՞ն պատասխանեմ, թե՞ ռուսերեն,- վախվորած հարցրեց աղջիկը…<br />

Ինչպես ուզում ես,- ժպտաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Այդ ժպիտը կարծես թե քաջալերեց աղջկան:<br />

- Ավարտել եմ Բրյուսովի անվան ինստիտուտի բանասիրական ֆակուլտետը, - ձայնը քիչ<br />

բարձրացնելով, հայերեն ասաց նա:<br />

- Բա ինչո՞ւ ըստ մասնագիտության չես ուզում աշխատել:<br />

- Աշխատանք չկա, -ասաց աղջիկը:<br />

- Իսկ քեզ որտե՞ղ են նշանակել: Երևի գիտես, որ եթե մինիստրությունը քեզ աշխատանքի է<br />

ուղարկել շրջան, ապա ես իրավունք չունեմ իր պարտավորություններից խուսափող<br />

շրջանավարտին ընդունել աշխատանքի:<br />

- Ինձ ոչ մի տեղ չեն նշանակել: Եթե նշանակեին, ես կգնայի թեկուզ ամենահեռավոր շրջանը:<br />

Ինձ ազատ դիպլոմ են տվել, - ռուսերեն ասաց աղջիկը` դողացող ձեռքերով պայուսակից<br />

հանելով ու դիրեկտորի սեղանին դնելով փաստաթուղթը:<br />

- Միայն քե՞զ, - հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ոչ, ոչ, - վախեցած հայերեն արձագանքեց Սուսաննան: - Մեր ամբողջ կուրսին:<br />

- Չեմ հասկանում: Ուրեմն Հայաստանի ոչ մի շրջանում լեզվի ու գրականության ուսուցչի<br />

կարիք չկա՞:<br />

- Ոչ, -ասաց աղջիկը: - Արդեն քանի տարի է, ինչ նշանակումներ չեն անում, բոլորին ազատ<br />

դիպլոմ են տալիս:<br />

- Եվ շարունակում են ուսանողնե՞ր ընդունել: Այս տարի ընդունելություն կա՞:<br />

- Իհարկե, - ռուսերեն ասաց աղջիկը:<br />

Արգամ Մանասյանը վաղուց էր լսել այդ վիճակի մասին, բայց ինչպես կողքից լսված ամեն<br />

բան, այդ ամենը նրան կեսիրական-կեսանհավատալի էին թվում: Լավ դա՞ ինչ<br />

անհեթեթություն է: Այսինքն` ի՞նչ անհեթեթություն, մի՞թե հենց հանցագործություն չէ, որ<br />

ամեն տարի հարյուրավոր պատանիներ ու աղջիկներ են ընդունվում Համալսարանի,<br />

Հայկական մանկավարժական, Ռուսաց և օտար լեզուների ինտիտուտների բանասիրական<br />

ֆակուլտետներում, երբ ստույգ, հենց հիմա գիտեն, որ ավարտելուց հետո նրանցից հազիվ<br />

երեք-չորս հոգի միայն կարող են տեղ գտնել հանրապետության դպրոցներում: Լավ, մեղք չէ՞<br />

պետությունը, որ հենց այնպես, անօգուտ ու անիմաստ հսկայական ծախսեր է անում: Մեղք<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

74<br />

չե՞ն այդ տղաներն ու աղջիկները, այս փոքրիկ Սուսաննան, որ դռնեդուռ են ընկնում քիչ թե<br />

շատ համապատասխան աշխատանք գտնելու համար:<br />

- Սուսաննա, - ասաց Արգամ Մանասյանը, -ես զգում եմ, որ դու զարգացած…<br />

-Իմ դիպլոմը կարմիր է, - անմիջապես ասաց աղջիկը, - ուզում եք բացեք – տեսեք…<br />

- Կարիք չկա, - ասաց գործարանի դիրեկտորը: - Հարցն այն է, որ քո կրթության<br />

համապատասխան աշխատանք չունեմ ես: Ինձ սովորական քարտուղարուհի է պետք, որը<br />

պատասխանի հեռախոսի զանգերին և գրություններ մեքենագրի:<br />

- Ինչ ուզեք կանեմ, - վախեցած ասաց աղջիկը: - Ինչ ուզեք` կանեմ, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Հիվանդ ծնողներ ունեմ: Ես…ես չեմ կարող այլևս նրանց հաշվին ապրել: Ամաչում եմ:<br />

- Ախր աշխատավարձը շատ փոքր է, Սուսաննա,- ինքն էլ ամաչելով ու միաժամանակ<br />

բարկանալով իր վրա, որ ակամա մի պահ աղջկա ծնկներին նայեց, ասաց գործարանի<br />

դիրեկտորը:<br />

- Որքան էլ լինի, ես համաձայն եմ, - պոռթկաց աղջիկը: - Եվ հետո, Արգամ Պետրովիչ,<br />

չկարծեք թե իմ ունեցած միակ հագուստը սա է: Ես լավ կհագնվեմ… Դուք չեք ամաչի, որ ինձ<br />

նման քարտուղարուհի ունեք… Ես գիտեմ… կինոներում տեսել եմ…Ինձ ասել են… Ես<br />

կաշխատեմ ամեն կերպ դուր գալ ձեզ…<br />

- Ո՞վ է այդ հիմարություններն ասել, - ապշեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ես շատ լավ սուրճ եմ եփում և թեյ պատրաստել էլ գիտեմ, դուք…դուք ինձնից անպայման<br />

գոհ կմնաք, -շտապով, մի շնչով ավելացրեց աղջիկը:<br />

Արգամ Մանասյանը մի պահ կծկվեց, փակեց աչքերը: Լավ, սա ի՞նչ է, սրտդողած մտածեց նա:<br />

Սա ի՞նչ մղձավանջ է: Ախր մյուս տարի էլ Նաիրուհին է ավարտելու այդ անիծյալ<br />

բանասիրականը: Ուրեմն նա է՞լ է այս խեղճ, մոլորված աղջկա նման կանգնելու որևէ<br />

հղփացած Միհրդատի կամ Արգամի առաջ, հաճոյանալու, կեղծավորելու, բարձրացնելու<br />

փեշը, թե ինչ է, որևէ աշխատանք տան իրեն: Սարսափելի է, խելագարվելու բան է: Իր<br />

աղջիկը, իր…<br />

Նա բացեց աչքերը և գրեթե չարությամբ նայեց այցելուին.<br />

- Վերջ տուր հիմարություններիդ, - հանկարծ բղավեց նա: - Եվ անմիջապես քաշիր փեշդ:<br />

Մարդավարի նստիր: Նստի և դիմում գրի: Չես էլ ամաչում: Վերցրու գրիչը… Այդ ես պետք է<br />

խնդրեմ որ դու աշխատես մեզ մոտ և հետն էլ ներողություն խնդրեմ, ամոթից գետինը մտնեմ,<br />

որ քեզ նման փայլուն գիտելիքներով մի աղջիկ տասնհինգ տարի սովորելուց հետո իր սիրած<br />

մասնագիտությամբ աշխատանք չի գտնում:<br />

- Դուք ի՞նչ մեղավոր եք, - արագորեն փեշը ձգելով, վախեցած հարցրեց աղջիկը: - Դուք ի՞նչ<br />

մեղավոր եք:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

75<br />

- Ով տեսնում է այս բոլորը ու ձևացնում է, թե չի տեսնում, մեղավոր է: Վերցրու թուղթը,<br />

վերցրու գրիչը: Գրի…<br />

- Ի՞նչ լեզվով, հայերե՞ն թե ռուսերեն, - դեռ երկչոտ, բայց արդեն երջանիկ աչքերով նայելով<br />

գործարանի դիրեկտորին, հարցրեց աղջիկը:<br />

- Ինչպես ուզում ես, - դեռևս զայրացած նետեց Արգամ Մանասյանն ու արագ դուրս եկավ<br />

առանձնասենյակից:<br />

* * *<br />

-Աշոտ ջան, շնորհակալ եմ, որ դու այսօր այստեղ ես, - ասաց Արգամ Մանասյանը`<br />

դառնալով վարորդին:<br />

- Ե՞ս, - անկեղծորեն զարմացավ Աշոտը, - բա որտե՞ղ պիտի լինեմ:<br />

- Ի՞նչ իմանամ: Քի՞չ տեղ կա, որտեղ մարդ կարող է լինել:<br />

- Եղա՞վ, Արգամ Պետրովիչ, - լրջորեն վիրավորվեց վարորդը:<br />

- Ինձ համար շատ հաճելի է քեզ հետ աշխատելը, -ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ժողովուրդ<br />

ջան, ինձ գիտեք, ես, սատանի ականջը խուլ, ընդհանրապես բախտավոր մարդ եմ:<br />

“Բախտավոր էի” - մտքում ասաց գործարանի դիրեկտորը: Բայց զարմանալիորեն<br />

վարորդների հարցում բախտս չէր բերում: Վռամ, հիշում ես Հմայակին, չէ՞:<br />

- Ո՞նց չեմ հիշում, Արգամ Պետրովիչ, - նախապես ծիծաղեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Էդ անխիղճը այնքան մռայլ էր, որ ամեն անգամ, երբ նստում էի կողքին, ինձ թվում էր, թե<br />

ուրիշի ավտո է և վարորդն էլ համոզված է, թե փող չեմ տալու:<br />

Ծիծաղ բարձրացավ:<br />

- Երբ հեռու ճանապարհ էինք գնում, ստիպված անեկդոտներ էի պատմում, որ նրա<br />

տրամադրությունը մի քիչ բարձրանա: Հենց հոգնում էի ու լռում, ասում էր. “Իմացածդ է՞դ էր,<br />

էլ բան չգիտե՞ս, Արգամ Պետրովիչ”: Երկրորդը հայրենադարձ էր: Այնքան անթերի էր<br />

հագնվում, այնքան ճաշակով` միշտ հիանալի կոստյումով, սպիտակ վերնաշապիկով,<br />

նորաձև փողկապով ու փայլուն կոշիկներով, որ երբ որևէ տեղ էինք գնում` ինձ էին վարորդի<br />

տեղ դնում: Պատահել է, որ ամաչել եմ ու նրա փոխարեն ես եմ, ասենք, անվի դողը փոխել<br />

կամ էլ մեր գնած ապրանքները տեղավորել մեքենայի մեջ, որ հանկարծ նրա հագուստը<br />

չկեղտոտվի: Եվ ընդհանրապես, այնքան լավ էր հագնվում, որ ուղղակի անհարմար էի զգում<br />

որևէ գործ հանձնարարել:<br />

- Պողոսն էր, Պողոսը, - բղավեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Իսկ Աշոտից առաջ մեկն էլ կար, որ չգիտես ինչու համոզված էր, թե կադրերի<br />

տեղաբաշխման հարցը իր իրավասության տակ է գտնվում: Նստում էի մեքենա թե չէ, ծանրծանր<br />

ասում էր.”Արգամ Պետրովիչ, լավ չէ՞ր լինի, եթե չորրորդ արտադրամասի պետ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

76<br />

Ճուղուրյանին տանենք երկրորդ արտադրամաս, գլխավոր տեխնոլոգ Պապիկյանին նրա<br />

տեղը դնենք, իսկ երկրորդ արտադրամասի պետ Իփեչյանին նշանակենք գլխավոր<br />

տեխնոլոգ”: Տեսնենք, ասում էի ես համեստորեն: “Ես երկար եմ մտածել, Պետրովիչ, ասում էր,<br />

լավ վարիանտ է”: Այնքան խոսեց, այնքան “վարիանտներ” առաջարկեց, որ ի վերջո մի<br />

վարիանտ էլ ես գտա և նրան տեղափոխեցի երկրորդ արտադրամաս` էլեկտրաքարշի վրա<br />

աշխատելու:<br />

- Գրիգորն է, Գրիգորը, - ծափ զարկեց, քրքջաց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Եվ ահա հայտնվեց մեր Աշոտը…<br />

- Ինձ խնայեք, Արգամ Պետրովիչ, - տեղից վեր թռավ վարորդը…<br />

* * *<br />

Նա հայտնվեց աշխատանքի տեղավորման շրջանային բաժնի ուղեգիրը ձեռքին Շատ վստահ<br />

ու նույնիսկ շտապելով ուղեգիրը գործարանի դիրեկտորին մեկնեց ու ասաց.<br />

- Գրեք, որ աշխատանքի տեղ չունեք Ես գնամ<br />

- Նստեք,- զարմացած առաջարկեց Արգամ Մանասյանը<br />

- Նստած էի,- հեգնորեն ասաց տղան,- նոր եմ ազատվել Գիտեմ, որ վերջում դա եք գրելու<br />

Գրեք, ես գնամ։<br />

Արգամ Մանասյանն արդեն հետաքրքրությամբ նայեց նրան Քսանհինգ-քսանվեց տարեկան<br />

կլիներ, ըմբշամարտիկի արտաքինով Հագին մաշված մի ջինս էր և արտասահմանյան ինչ-որ<br />

մայկա` Բիթլների նկարով Ուղեգիրը մեկնած աջ ձեռքի թաթի վրա ռուսերեն,<br />

տառասխալներով դաջված էր. “Չեմ մոռանա հարազատ մորս”։<br />

- Նստիր, նստիր,- մեղմությամբ կրկին առաջարկեց դիրեկտորը - Ու չարժե այդպես խոսել,<br />

տղաս Տուր տեսնեմ ինչ է գրված<br />

Ուղեգրում սովորականի պես գրված էր, որ աշխատանքի տեղավորման շրջանային բաժինը<br />

Աշոտ Սիմոնի Ալոյանին ուղարկում է Ծխախոտի “Արգիշտի” գործարան` աշխատելու որպես<br />

վարորդ<br />

- Աշխատանքի փորձ ունե՞ս,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը<br />

- Հա, գաղութում ավտո էի քշում<br />

- Բեռնատա՞ր, թե մարդատար...<br />

- Գաղութի պետին էի տանում-բերում<br />

- Դե ուրեմն համարյա թե ազատության մեջ ես եղել, էլի...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

77<br />

Եվ հանկարծ տղան հառաչեց.<br />

- Ընկեր Մանասյան, դուք ի՞նչ գիտեք, թե ինչ է ազատությունը<br />

- Հա, բայց միտք ունի՞ ինձ հետ այդպես նախատինքով խոսել...<br />

Տղայի աչքերում կրկին չարություն փայլեց.<br />

- Իսկ եթե ես մի սխալ եմ արել, միտք ունի՞ անընդհատ երեսովս տալու Դուք տասնութերորդ<br />

դիրեկտորն եք, որի մոտ ուղարկում են Կադրերի բաժնի վարիչները չեն էլ լսում ինձ,<br />

դիրեկտորների մոտ են ուղարկում Իսկ դիրեկտորներն էլ լսում-լսում են, բայց հենց իմանում<br />

են, որ բանտարկված եմ եղել, պարզվում է, որ նրանց մոտ աշխատանքի տեղ չկա Այնինչ ես<br />

լավ գիտեմ, որ կա Ի՞նչ անեմ, ասեք Միլիցիան խեղդում է, թե անմիջապես աշխատանքի<br />

անցեք, իսկ աշխատանք չեն տալիս, որովհետև, գիտե՞ք ինչ, գող եմ եղել Էնպիսի զզվանքով<br />

են նայում, կարծես թե իրենք գողեր չեն...<br />

- Ամուսնացա՞ծ ես<br />

- Հա, մենակ ինքը հաշվի չառավ անցյալում իմ գող լինելը...<br />

- Ես կլինեմ երկրորդը<br />

Արգամ Մանասյանը ուղեգրի վրա շեղակի մակագրեց. “Ձևակերպել որպես մարդատար<br />

ավտոմեքենայի վարորդ”, ուղեգիրը տղային մեկնեց ու ասաց.<br />

- Տար կադրերի բաժին<br />

- Ո՞նց թե, ընդունու՞մ եք,- ասաց Աշոտ Ալոյանը<br />

- Ընդունում եմ<br />

- Ճի՞շտ,- հանկարծ միանգամից խեղճացած հարցրեց տղան<br />

Արգամ Մանասյանը գլխով արեց<br />

Աշոտ Ալոյանի աչքերում արցունք հայտնվեց Նա արագ շուռ եկավ ու նայեց պատուհանից<br />

դուրս Ու խոսեց խզված ձայնով` առանց գործարանի դիրեկտորին նայելու.<br />

- Ընկեր Մանասյան... Ես էնքան էլ վատ տղա չեմ, ինչքան երևում եմ Շատ ջահել էի ու<br />

կարծում էի, թե գողից գողանալը մեղք չէ Հետո իմացա, որ դա էլ է հանցանք Որ օրենքը մեծ<br />

գողերին պաշտպանում է փոքր գողերից<br />

- Չի կարելի,- ասաց Արգամ Մանասյանը - Չի կարելի մի օրինակով այդպես մտածել<br />

- Իսկ ես ի՞նչ անեմ, որ այդ մի օրինակը խորտակեց իմ կյանքը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

78<br />

Արգամ Մանասյանը ուզեց ասել` հիմարություն է, քեզ ի՞նչ է պատահել, քո կյանքը նոր է<br />

սկսվում Բայց ամաչեց<br />

- Նստիր,- ասաց նա - Նստիր ու պատմիր տեսնենք ինչ է եղել<br />

Աշոտ Ալոյանը նստեց.<br />

- Մեր թաղը, ընկեր Մանասյան, հին թաղ է, մանր արհեստավորների թաղ: Տեսած կլինեք,<br />

հիմիկվա ծածկած շուկայի կողքին է, որտեղ առաջ Սիլաչիի հին շուկան էր: Մարդիկ իրենց<br />

տներում դուռ-լուսամուտ, դագաղ էին սարքում, կավից կճուճներ ու գիպսից` ներկված<br />

կասսա-շնիկներ ու կատուներ, գլխարկ էին կարում ու չստեր, թիթեղից վառարաններ էին<br />

պատրաստում և կողպեքներ, և էլի ամեն տեսակի մանր-մունր բաներ, վաճառում էին<br />

շուկայում ու ապրում մի կերպ: Մի թաղային ունեինք, բոլորի հոգին հանում էր: Ամեն կիրակի<br />

իրիկուն հերթով մտնում էր էդ արհեստավորների տներն ու կարգադրում.<br />

-Դե իմ բաժինը բերեք:<br />

Ու թե փողը չտային, բռնում քաղմաս էր տանում: Քանի-քանի հոգու նստեցրեց` իբր թե<br />

գաղտնի արհեստով զբաղվելու համար: Չուստ կարելն ու գիպսից կատու սարքելն էլ դարձավ<br />

գաղտնի արհեստ: Իբր թե էդ բոլորը քիչ էր, ում տանը հանկարծ մի լավ բան տեսներ, ասում<br />

էր.<br />

- Օրինակ, սա մեր տանը ավելի չէ՞ր սազի:<br />

Ո՞վ կարող էր ծպտուն հանել: Ավելի լավ չէ՞ր էդ ապրանքից զրկվել, քան թե կյանքից: Մենք մի<br />

սիրուն ինքնաեռ ունեինք, ընկեր Մանասյան, իսկական դեղին պղնձից: Մեր տան<br />

ուրախությունն էր: Ինքնաեռը վառում էինք ու շարվում կողքին: Դա էլ տարավ: Ու անունն<br />

ի՞նչ դրեց. թե ինքը սիրում է սամովարներ հավաքել: Թե ամեն տեսակի ունի, բայց էս մի<br />

տեսակի չունի: Բոլորս` մեծ ու փոքր, երեխայի նման լաց եղանք: Ոնց որ հարազատիդ<br />

տանեին: Շուկայի հետ հայրս էլ գործ ուներ, դրա համար էլ վախեցավ, ձայն չհանեց: Բայց ես<br />

տեսա, որ ինքն էլ է խեղճացել: Հիշատակ էր: Մորս հետ իրենց ամուսնության օրն էին ստացել<br />

քավորից: Հորս խեղճանալն ինձ սպանեց: Որոշեցի, որ վրեժ պիտի լուծեմ: Լավ ընկերներ<br />

ունեի մեր թաղից, հավաքվեցինք, խելք-խելքի տվեցինք ու որոշեցինք թալանել թաղայինի<br />

տունը: Դե մեր հարևանն էր, մի օր, իմանալով, որ տանը մարդ չկա, սուսուփուս ներս մտանք:<br />

Սկզբից որոշել էինք, որ ամեն մեկս իր տնից տարածը վերցնի: Բայց մեր մեջ մեկը կար, որ մի<br />

քիչ մեծ էր` արդեն տասնութ տարեկան էր: Նա ասաց, որ էդպես միանգամից կբռնվենք:<br />

Ավելի լավ է ոսկեղենը գողանանք: Ինչ կար-չկար վերցրեցինք, զարդերը բաժանեցինք իրար<br />

մեջ ու ցրվեցինք: Չգիտեինք էլ, թե ինչ պիտի անենք էդ անտեր ոսկին:<br />

Բռնվեցինք հենց նույն գիշեր: Թաղայինը շուն բերեց ու այդ շունը մեկ-մեկ ցույց տվեց մեր<br />

տները: Դե ես հո չէի թողնի, որ հորս վրա կասկած ընկնի: Խոստովանեցի անմիջապես:<br />

Այդպես էլ մյուսները: Ու մեզ դատեցին` ձևակերպելով որպես խմբակային կողոպուտ:<br />

Իհարկե, դատարանը շատ բան հաշվի առավ, որ անչափահաս ենք, որ առաջին անգամ ենք<br />

գողանում, որ ընտանեկան վիճակներս ծանր է… ու մենակ մի բան հաշվի չառավ,<br />

ամենակարևորը, որ մենք մեր խելքով վրեժ ենք լուծել: Որ գողից ենք գողացել: Ոչ մեկը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

79<br />

թաղայինին չհարցրեց, թե քեզ ախր որտեղի՞ց էդ հարստությունը: Էդպես ո՞նց կլինի, ընկեր<br />

Մանասյան:<br />

- Հիմա այդ թաղայինը կա՞,- կարեկցանքով հարցրեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Չէ,- ասաց տղան, - սատկացրեցին:<br />

- Ո՞վ: Ի՞նչպես:<br />

- Մեր թաղում Ոսկան անունով մի մարդ կար: Շատ սիրուն կին ուներ: Թաղայինը աչք ուներ<br />

նրա վրա, շառի մեջ գցեց Ոսկանին, թե իբր հաշիշ է ծխում ու խեղճ մարդուն բանտարկեցին:<br />

Հետո պարզվեց, որ ինքն էր Ոսկանի գրպանը հաշիշ գցել: Ոսկանը դատարանում ծնկի իջավ,<br />

գլուխը գետնին խփեց, երդվեց, որ ինքը կյանքում հաշիշի հետ գործ չի ունեցել, որ չգիտի էլ,<br />

թե ինչ բան է դա: Բայց երբ չհավատացին ու կարդացին դատավճիռը, շրջվեց դեպի թաղայինն<br />

ու ասաց.<br />

- Հո ես գիտեմ, թե ինչի համար արեցիր սա, տականք: Տե՜ս, նախօրոք եմ ասում` դուրս եկա<br />

թե չէ` մորթելու եմ:<br />

- Ուրեմն` հինգ տարի ունեմ,- ծիծաղեց, ձեռ առավ թաղայինը:<br />

Բայց Ոսկանը ոչ թե հինգ, այլ մի տարի հետո կատարեց իր խոսքը: Թե նրան ոնց էր<br />

հաջողվել, չգիտեմ, բայց փախել էր գաղութից, գիշերով տուն եկել ու տան մեջ էլ դանակով<br />

սպանել համ թաղայինին, համ էլ կնոջը:<br />

- Զարհուրելի պատմություն է,- ասաց Արգամ Մանասյանը` անմիջապես հիշելով այդ դեպքը,<br />

որն իր ժամանակին մեծ աղմուկ էր հանել:<br />

- Շունը շան նման էլ սատկեց,- պատմելու հետ միաժամանակ ինքն էլ հանդարտվելով, արդեն<br />

հանգիստ ասաց Աշոտ Ալոյանը:<br />

Գործարանի դիրեկտորը բարձրացավ տեղից.<br />

- Ես կասեմ, ամեն ինչ կձևակերպեն այսօր: Իսկ վաղն առավոտ շուտ կգաս գործարան,<br />

կվերցնես ավտոն ու կբերես այնտեղ, ուր կասեն:<br />

- Ու՞ր պիտի բերեմ, ընկեր Մանասյան,- առաջ թեքվեց Աշոտը:<br />

- Մեր տուն:<br />

- Որպեսզի իրար հետ գործարան գնանք: Ուզում եմ, որ մենք իրար հետ աշխատենք, Աշոտ:<br />

Արգամ Մանասյանը նկատեց, թե ինչպես հուզմունքից կծկվեցին պատանու մատները:<br />

- Եթե…եթե պետք լինի,- ասաց նա,- կյանքս կտամ ձեզ համար, ընկեր Մանասյան:<br />

Գործարանի դիրեկտորը ծիծաղեց սրտանց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

80<br />

- Կարծում եմ, որ պետք չի լինի, Աշոտ,- ասաց նա: - Հաստատ պետք չի լինի:<br />

Զարմանալի բարեխիղճ ու պատրաստակամ տղա էր: Մի անգամ չեղավ, որ ուրիշ<br />

վարորդների նման տրտնջար, թե այս մասը չկա, այն մասը չկա: Մի անգամ չեղավ, որ<br />

ավտոմեքենայի մեջ բենզին չլիներ: Այդ իմաստով Մռայլ Հմայակը ֆենոմեն էր: Երբ էլ<br />

գործարանի դիրեկտորը կարգադրեր, թե ինձ որևէ տեղ տար, Մռայլ Հմայակն անմիջապես<br />

ասում էր` բենզին չունեմ: Կամ որ ամենատհաճն էր Արգամ Մանասյանի համար`<br />

ուղևորներին էլ հետն էր լցակայան տանում: Իսկ Աշոտը… Արգամ Մանասյանը չէր էլ<br />

հասկանում, թե նա երբ է հասցնում բենզին լցնել, երբ է վերանորոգում մեքենան, երբ է<br />

փոխում դողերը… Որովհետև միշտ պատրաստ էր շարժվելու: Միայն թե դիրեկտորի կողքին<br />

լիներ: Երբեմն Մանասյանը մտածում էր, թե Աշոտը մեծ ընտանիք է պահում, հազար ու մի<br />

հոգսի տեր է և երբ մի քանի ժամ զբաղված էր լինում, ասում էր` ազատ ես, Աշոտ, գնա քո<br />

գործերով զբաղվիր: Գործ չունեմ, ասում էր Աշոտը, ներքևում սպասում եմ: Ո՞վ գիտի,<br />

հանկարծ ու պետք եկա:<br />

Արգամ Մանասյանն այն պետերից չէր, որոնք ռեստորան են գնում, նստում ժամերով ու<br />

վարորդներին էլ ստիպում սպասել դրսում, մեքենայի մեջ: Եվ որ էլ նրանցից, ովքեր<br />

ավտոմեքենան տուն են կանչում ժամը իննին, իսկ իրենք ժամը տասնմեկին են տնից դուրս<br />

գալիս: Եվ նա ոչ թե դեմոկրատ էր խաղում, այլ այդպիսին էր իր էությամբ, արյունով ու<br />

մտածելակերպով: Նա գտնում էր, որ եթե մի մարդու հետ ես անցկացնում քո<br />

աշխատանքային ժամանակի մեծ մասը և եթե նա անգիր գիտի ու ամեն օր տեսնում է<br />

նույնիսկ քո անձնական կյանքը, ուրեմն ի՞նչ միտք ունի “անմատչելի շեֆ” ձևանալ նրա մոտ:<br />

Ավելի լավ չէ՞, որ հարաբերությունները լինեն պարզ ու մարդկային: Եվ նրանք գրեթե միշտ<br />

միասին էի ճաշում: Ըստ որում ճաշել բառը շատ պայմանական էր, որովհետև վարորդը<br />

գրեթե չէր մասնակցում, այսինքն այնքան քիչ էր ուտում, որ Արգամ Մանասյանը մտածում էր,<br />

թե ինչպե՞ս է ընդհանրապես ապրում այդ տղան: Մի անգամ չդիմացավ, բարկացավ ու<br />

հարցրեց: Աշոտն ասաց.<br />

- Էնտեղ եմ սովորել, ընկեր Մանասյան, ինձ հաց բերող չկար:<br />

Մի ուրիշ անգամ էլ գործարանի դիրեկտորը ծիծաղելով ասաց.<br />

-Աշոտ, մեկ է, ոչինչ չես ուտում: Ինչու՞ ես զուր տեղը ժամանակ կորցնում, այ տղա: Մենք դեռ<br />

երկու-երեք ժամ այստեղ կլինենք: գնա, շրջիր քեզ համար:<br />

- Ես ձեզ հո չե՞մ խանգարում,- տեղից վեր թռավ Աշոտը:<br />

- Բոլորովին: Բայց դե ընտանիքի տեր ես, գնա… ման արի, էլի…<br />

Արգամ Մանասյանն ուզում էր ասել, թե քանի որ ազատ ես, գնա “փափախ” արա, ես գիտեմ,<br />

թե որքան քիչ է քո աշխատավարձը, թույլ եմ տալիս, ուղևոր փոխադրի, մի քանի լրացուցիչ<br />

ռուբլիները էլի օգուտ կլինեն քո ընտանիքի համար: Բայց ավելի պարզ ասել ամաչում էր:<br />

Աշոտ Ալոյանը հասկացավ ու վիրավորվեց.<br />

- Արգամ Պետրովիչ,- ասաց նա` խռովկան երեխայի նման շրթունքները ուռեցնելով,- նախ`<br />

ես գետինը կմտնեմ, բայց թույլ չեմ տա, որ մեկն ու մեկը ասի, թե Արգամ Մանասյանի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

81<br />

վարորդը “փափախ” էր անում: Հետո ես ինչքան փող պիտի աշխատեմ, որ ինձ էնքան օգուտ<br />

բերի, ինչքան ձեր խոսքերը, զրույցները լսելը: Թողեք մնամ, Արգամ Պետրովիչ: Թողեք, որ<br />

միշտ ձեր կողքին լինեմ:<br />

Եվ այնուամենայնիվ մի օր նրանք բաժանվեցին: Արդեն երկու փոքրիկ երեխաներ ուներ<br />

Աշոտը: Կինը` Սիլվան, դուրս էր եկել աշխատանքից, որ կարողանա երեխաներին պահել և<br />

դժվար էր դարձել ապրելը: Ու քանի որ Աշոտը վաղուց այն Աշոտը չէր, որ գողի պիտակով<br />

ուղեգիրը ձեռքին այս հիմնարկից այն հիմնարկն էր ապարդյուն գնում, այլ ծխախոտի<br />

գործարանի դիրեկտորի գովական վարորդը, որին հարյուր տեղ աշխատանք էին<br />

առաջարկում, ապա մի օր կուչ ու ձիգ անելով, գույն տալով ու գույն առնելով, դիմեց իր<br />

պետին.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, գիտեք, որ հորս նման սիրում եմ ձեզ: Եվ ուր էլ գնամ, մեկ է, ձեզանից չեմ<br />

բաժանվի: Շատ եմ տանջվել, մտածել, բայց հնար չունեմ: Չեմ կարողանում տունը պահել:<br />

- Ի՞նչ է, ավելի լավ տե՞ղ կա,- մազաչափ իսկ ցույց չտալով, թե ներքուստ վիրավորված է,<br />

հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ավելի լավ տեղ չի կարող լինել, Արգամ Պետրովիչ, առանց կեղծավորության եմ ասում: Բայց<br />

աշխատավարձը բարձր է: Հետո դե առևտուր է, էլի, մի բան էլ տակը կմնա:<br />

- Առևտու՞ր,- զարմացավ Արգամ Մանասյանը: - Այ տղա, դու ի՞նչ առևտուր անող ես…<br />

- Կսովորեմ,- ասաց Աշոտը: - Մեծանում են երեխաները, պահելը դժվար է դառնում:<br />

- Իսկ որտե՞ղ ես աշխատելու:<br />

- Ավտոմեքենայի վրա, Արգամ Պետրովիչ, չե՞ք տեսել, փոքրիկ ավտոբուսներ են` վրան գրված<br />

Հյութեր: Որտեղ շատ մարդիկ են հավաքվում, տանում- կանգնեցնում ես ավտոդ ու դու էլ<br />

վաճառում ներսից` հյութեր, թխվածքներ, պերաշկիներ, պոնչիկներ… Ես տեսել եմ… շատ<br />

լավ առևտուր է լինում:<br />

Արգամ Մանասյանը չգիտեր ինչ ասել: Ավելի ճիշտ` գիտեր, որ իրավունք չունի պահել<br />

մարդուն, երբ նրան ավելի բարձր աշխատավարձ և օգուտներ են խոստանում, բայց<br />

միաժամանակ էլ համոզված էր, որ Աշոտը գլուխ չի հանի այդ գործից: Առևտրի աշխատողը<br />

ուրիշ տեսակ մարդ պետք է լինի:<br />

- Ես քեզ խորհուրդ չեմ տալիս, Աշոտ:<br />

- Սիլվան ասում է` հաշիվների մեջ կօգնեմ քեզ: Հետո` դիրեկտորը Սիլվայի քեռու տղան է:<br />

Ասում է` ամեն ինչ լավ կլինի:<br />

- Լավ,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Արա այնպես, ինչպես սիրտդ ուզում է, Աշոտ: Բայց<br />

որպեսզի մի անգամ էլ համոզվես, որ ես միայն քո լավն եմ ուզում և գոհ եմ քեզանից, քո տեղը<br />

մի ամիս կպահեմ: Վռամն արձակուրդ է գնում` այս ամիս նրա ավտոմեքենան կօգտագործեմ:<br />

Եթե այդ մի ամսում միտքդ փոխեցիր, ետ դարձիր առանց ամաչելու: Իսկ եթե չեկար, ի՞նչ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

82<br />

արած, թող հաջող լինեն գործերդ, որովհետև սրանից ավելի ես իրավունք չունեմ քեզ<br />

վճարելու, տղաս:<br />

Աշոտը գործարանի դիրեկտորի առանձնասենյակում հայտնվեց ուղիղ յոթերորդ օրը<br />

- Ներողություն,- ասաց նա գլխահակ:<br />

- Ի՞նչ է պատահել,- առանց թաքցնելու ուրախությունը, ծիծաղեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Տեղը մնու՞մ է, Արգամ Պետրովիչ, թե՞ արդեն...<br />

- Մնում է, մնում... անբախտ վաճառական...<br />

- Փառք աստծո,- գլուխը բարձրացրեց Աշոտը: - Ու սրանից հետո կնկա խելքին ընկնողի հերն<br />

անիծած: Վերջ: Առևտուրը վերջացրինք: Ախր իսկի, է՜, իսկի իմ տեղը չէր, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Է՞դ ինչ աշխարհ էր...<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը կրկին սիրով լի հայացք նետեց տոնական սեղանի շուրջը հավաքված իր<br />

մտերիմներին.<br />

- Բոլորիդ շնորհակալություն հայտնեցի՞: Ոչ ոքի չե՞մ մոռացել: Դժգոհողներ չկա՞ն:<br />

- Ո՛չ,- ուրախ աղմկեցին հյուրերը:<br />

- Դե, ուրեմն, իմ սիրելիներ, թույլ տվեք վերջին անգամ շնորհակալություն հայտնել ձեզ, որ<br />

ինձ չեք մոռացել և մենք միասին ենք իմ ծննդյան հիսուներկուերորդ տարեդարձի օրը: Խորին<br />

շնորհակալություն ձեզ:<br />

- Եղա՞վ, - տեղից ձայնեց Նորայրը: - Էդ ի՞նչ կոֆե-կենաց էր: Ինչի՞ ես ուզում մեզ ճանապարհ<br />

գցել: Նոր ենք սկսում բացվել, ա՜յ ախպեր:<br />

- Ճիշտ է, - բղավեց Վռամը: - Միամիտ մարդ չկա, ես քյուֆթայի հոտ եմ առնում: Մինչև<br />

չուտենք չենք գնա, չէ՞, Մհեր...<br />

- Ճիշտն ասաց` ես ոչ մի ծեծված բան չեմ սիրում, անասուն լինի, թե մարդ: Բայց բան<br />

չխմեցինք: Ես էսքան լուրջ ու՞ր գնամ:<br />

- Վա՜յ, սպասեք, Արգամ Պետրովիչը դեռ չի վերջացրել իր խոսքը, - բարկացավ Սուսաննան:<br />

- Համարյա վերջացրել եմ, Սուսան,- ժպտաց Արգամ Մանասյանը: - Ուզում էի ավելացնել<br />

միայն... Միանգամից չասացի, որ հենց սկզբում հանկարծ չգցեմ ձեր տրամադրությունը, բայց<br />

դե չասել էլ չի կարելի: Ուզում եմ ավելացնել միայն, որ այսօր ինձ ազատեցին աշխատանքից:<br />

Միանգամից լռություն տիրեց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

83<br />

- Ի՞նչ,- առաջ թեքվեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Ինձ ազատեցին աշխատանքից,- կրկնեց գործարանի դիրեկտորը:<br />

Ու հանկարծ աղմուկ բարձրացավ, բոլորը սկսեցին խոսել միաժամանակ, ընդհատելով ու<br />

խանգարելով իրար:<br />

- Իբր թե կատակ է անում, ջանմ, - ձեռքը թափ տվեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Հարևա՞ն, ախորժակ փակելու համա՞ր ես ասում, - հավի բուդը բերանը տանելով հարցրեց<br />

Մուքայելը:<br />

- Դա ՞ինչ սև հումոր է, - ռուսերեն բացականչեց Սուսաննան:<br />

- Արգա՞մ, - հեռվից հարցրեց Նորայրը...<br />

- Հա, բայց ի՞նչ է պատահել, իրար խառնվեցիք , - հարձակվում էր Մհերը,- հանել,հանել են,<br />

հետո՞...<br />

- Է՜, Արգամ Պետրովիչ, ինչու՞ եք մեր հոգու հետ խաղում: Ասացեք, որ կատակում եք: Չէ, չէ,<br />

ասացեք, որ կատակում էիք... – տամուկ աչքերով հարցնում էր Մարիամը:<br />

- Նորիկ, ճի՞շտ է ասում,- անհանգստանում էր Սիրանը,- ճի՞շտ է ասում...<br />

- Հետաքրքիր մարդ ես,- նախատում էր Հասմիկը: -Ինչու՞ ես դիտմամբ մարդկանց<br />

տրամադրությունը գցում:<br />

Եվ միայն Աշոտն էր, որ այդ ամբողջ իրարանցման մեջ կանգնած էր լուռ ու շփոթված:<br />

- Ես չեմ կատակում,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Դա ի՞նչ կատակի թեմա է: Այսօր<br />

առավոտյան մինիստրն անձամբ ինձ ասաց, որ ազատված եմ աշխատանքից:<br />

- Գուցե առա՞ջ են ուզում քաշել, հարևան,- իր նոր ենթադրությունը հայտնեց Մուքայելը:<br />

Մհերը ծիծաղեց.<br />

Առաջ քաշելու հարց որ լիներ, հիմա տասը մարդ արդեն մաղարիչ էր ուզել Արգամ<br />

Պետրովիչից՝ հասկացնելով, թե ինքն է առաջքաշման գաղափարը տվել:<br />

Վռամ Մաշուրյանը բարձրացավ տեղից.<br />

- Սպասեք, ընկերներ, այսպես ո՞նց կլինի,- զայրույթով ասաց նա: -Արգամ Պետրովիչը խոշոր<br />

գիտնական է և հրաշալի դիրեկտոր. գործարանը բոլոր գծերով կատարում է պետական<br />

պարտավորությունները, երեք տարի է, ինչ հանրապետական փոխանցիկ կարմիր դրոշը մեզ<br />

մոտ է:Իսկ հիմա դիրեկտո՞ր են հանում: Ապօրինություն, ապօրինություն, հասկացանք: Բայց<br />

ա՞յս մակարդակով: Ես բոլոր դեպքերում համոզված եմ, որ սա թյուրիմացություն է: Եթե մեր<br />

սիրելի Արգամ Պետրովիչը կատակում է, ապա սա շատ դաժան, ես կասեի` անխիղճ ու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

84<br />

անիմաստ կատակ է: Ներեք ինձ հազար-հազար անգամ, Արգամ Պետրովիչ, որ ես նման<br />

բառեր եմ օգտագործում: Կամ եթե չգիտես ինչու հանկարծ որոշել եք այդ եղանակով մեկ<br />

անգամ ևս ստուգել մեր անկեղծությունը և նվիրվածությունը ձեզ, ապա մի՞թե մենք արժանի<br />

ենք դրան: Ես իրավացի չե՞մ, սիրելիներս...<br />

Արգամ Մանասյանը բարկացավ.<br />

- Ավելի պարզ հնարավո՞ր է ասել: Հետաքրքիր մարդիկ եք, անպայման լա՞ց պիտի լինեմ, որ<br />

հավատաք: Ես լաց լինելու ոչ մի մտադրություն չունեմ: Ճակատիս գրված չէ, որ ամբողջ<br />

կյանքում դիրեկտոր եմ լինելու: Իհարկե, ես կուզենայի իմանալ, թե ի վերջո, ինչի՞ համար են<br />

ինձ ազատում աշխատանքից, բայց որ չեն ասում` ինչ անեմ:<br />

- Ուրեմն չե՞ն ասել,- համոզվելով, որ դիրեկտորը չի կատակում, հարցրեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

-Ինչու՞, անտեր երկի՞ր է,ինչ է, ու մենք էլ որբե՞ր ենք: Ուրեմն ոչ մեկը մեր կարծիքը չի՞<br />

հարցնում: Հսկայական գործարան է, հարյուրավոր բանվորներ կան, կուսակցական,<br />

արհմիութենական խոշոր կազմակերպություններ ունենք, ինչպե՞ս կարող են հաշվի չառնել<br />

մեր կարծիքը, մեր հսկայական կոլեկտիվի կարծիքը...<br />

Մհեր Սամսոնյանը ծիծաղեց բարձրաձայն.<br />

- Ժողովրդական մի լավ խոսք կա, ընկեր Վռամ, ասում է` երբ որ հովվին փոխում են, ո՞վ է<br />

ոչխարների կարծիքը հարցնում:<br />

- Դե, բավական է,- ձեռքը սեղանին խփեց Վռամ Մաշուրյանը: - Ցինիկությանդ վերջ<br />

տուր,Մհեր, իբր թե քո սիրտը չի ցավում: Բոլոր դեպքերում լռել չի կարելի...<br />

- Գուցե ստորագրություննե՞ր հավաքենք,- ռուսերեն ասաց Սուսաննան:- Արգամ<br />

Պետրովիչին բոլորն էլ սիրում են և կստորագրեն: Ես համոզված եմ:<br />

Մհեր Սամսոնյանը քրքջաց նորից.<br />

- Իսկ ինչու՞ դրոշներով փողոց դուրս չգանք: Ըստ որում պլակատի համար քո փորը շատ<br />

հարմար է, Վռամ, անմիջապես աչքի կընկնի: Պլակատները ես կպատրաստեմ ու կգրեմ<br />

լուսավոր ներկերով` “Ձեռքներդ հեռու Արգամ Մանասյանից”, կամ ուղղակի` “Ո՛չ”:<br />

Վռամը ուզեց պատասխանել, բայց Արգամ Մանասյանը կանխեց նրան.<br />

- Վերջ տվեք,- ասաց նա լուրջ ու տխրած: - Ինձ համար այս ամենը վիրավորական է: Եթե<br />

ուզում եք` առանց այս թեմայով ծպտուն հանելու քեֆ անենք մինչև առավոտ: Ես համաձայն<br />

եմ: Բայց այս մասին այլևս ոչ մի խոսք:<br />

- Ճիշտ է,- առաջին անգամ խոսեց Հասմիկը` Արգամի ուսերը գրկելով:<br />

Լռություն տիրեց: Պարզ երևում էր, որ մարդիկ չգիտեին ինչ ասել ու ինչ անել: Մխիթարե՞լ<br />

Արգամ Մանասյանին: Բայց նա չի ուզում, որ մխիթարեն իրեն: Շարունակել խնջույքը,<br />

ձևացնել, թե ոչինչ չի՞ եղել: Բայց ինչպե՞ս շարունակես, ի՞նչ ասես, երբ եղել է: Եվ եղել է<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

85<br />

սոսկալին: Երևի ամենաճիշտը հեռանալը կլիներ, սակայն ոչ ոք չեր ուզում առաջինը<br />

բարձրանալ տեղից, հայտնվել ուշադրության և նախատինքի կենտրոնում:<br />

- Ես մենակ մի բան գիտեմ, ասաց հարևան Մուքայելը,- էս տարիքի մարդ եմ, բայց հլա չեմ<br />

տեսել, որ փոփոխություններից մի լավ բան դուրս գա: Նոր եկողը անպայման ավելի վատն է<br />

եղել, քան նախկինը: Բա դա իրենք չե՞ն տեսնում: Ինչի՞ են վռազ-վռազ փոխում մարդկանց:<br />

Ոչ մեկը չուզեց պաշտպանել Մուքայելի այդ բավականին կասկածելի հաճոյախոսությունը, և<br />

նորից անհարմար ու ճնշող լռություն տիրեց: Ու հանկարծ լսվեց-տարածվեց տիկին<br />

Մարիամի փոքրիկ, մաքուր, կրծքային ձայնը: Նա երգում էր` գեղեցիկ աչքերը հառած ուղիղ<br />

Արգամ Մանասյանին, ասես դա ոչ թե երգ, այլ սրտի խոսք լիներ:<br />

Մի՛ լար, մի՛ թացիր աչերդ,<br />

Աչքիդ լույսն ափսոս է, կանցնի...<br />

Մի՛ տխրիր, վարդ գարուն հասակըդ մի օր է,<br />

Վառ մայիս, կանցնի.<br />

Երգն ասես մոռացնել տվեց ամեն ճղճիմ ու մանր բան, լուսավոր, պայծառ թախիծով լցրեց<br />

օդը:<br />

Ի՞նչ ես, ջան, էդ դարդին գերվել,<br />

Դա էլ մի գիշեր է, կանցնի,<br />

Էս կյանքն էլ հեքիաթ է էսպես,<br />

Մի շտապիր, մի տանջվիր, կանցնի...<br />

Արգամ Մանասյանը անասելի հուզվեց.<br />

- Ապրես, տիկին Մարիամ, - ասաց նա սրտանց: - Ճիշտ նույն կարծիքի եմ: Խնդրում եմ լցնել<br />

բաժակները: Ողջ եղեք: Ողջ լինենք բարեկամներ:<br />

- Ողջ լինենք, ողջ լինենք, աղմկեցին հավաքվածները, ուրախացած, որ դժվար վիճակն<br />

անցավ:<br />

Բայց Մուքայելը փչացրեց ամեն ինչ.<br />

-Հարևա՞ն, բա քո տեղն ու՞մ են դնում, - հարցրեց նա:<br />

- Տո քեզ ինչ, ընկեր Մուքայել, - ծաղրանքով նետեց Մհեր Սամսոնյանը: - Դու էլ հո մեր<br />

գործարանում չե՞ս աշխատում: Քեզ համար ի՞նչ նշանակություն ունի, թե ով կլինի նոր<br />

դիրեկտորը:<br />

- Վա՞յ,- նեղացավ Մուքայելը: - Բա չիմանա՞նք գոնե իրա նման արժանավոր մա՞րդ են դնելու,<br />

թե պատահական մեկին: Ու՞մ են նշանակելու, հարևան…<br />

Հարցն այնքան ուղղակի էր տրված, որ պատասխանից խուսափելը անհնարին դարձավ:<br />

Այնչին Արգամ Մանասյանը չէր ուզում խոսել այդ մասին, բոլորովին չէր ուզում, հանուն հենց<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

86<br />

իրենց` հյուրերի: Հիմա էլ նոր թեմա, նոր փորձություն, ով իրեն ինչպես կպահի, ինչպես<br />

կկողմնորոշվի, ի՞նչ կասի…<br />

- Վաղը գործերը հանձնելու եմ մեր սիրելի Վռամ Մաշուրյանին, իմ տեղակալին,- ասաց նա<br />

հանդիսավոր:<br />

Արգամ Մանասյանը չէր սխալվում: Կրկին ծանր, ճնշող լռություն տիրեց: Եվ այդ լռության<br />

մեջ պարզ լսվեց, թե ինչպես է հուզմունքից հևում տեղակալը:<br />

- Ո՞վ ասաց,- հարցրեց նա խռպոտած ձայնով: - Ով ասաց, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Սամսոն Իվանիչը:<br />

- Էդ Իվանիչն ո՞վ է,- հարցրեց Մուքայելը:<br />

- Մեր մինիստրը,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Մհեր Սամսոնյանը բարձրացավ տեղից ու խոր գլուխ տվեց Վռամ Մաշուրյանին:<br />

- Սրանից հետո ձեր ասած խոսքերն ամենաիմաստունն են, Վռամ Մամբրեիչ, և ձեր<br />

կատակներն ամենասրամիտը: Սրանից հետո ես սիրում եմ այն ամենը, ինչ դուք եք սիրում և<br />

բոլոր նրանց, ովքեր ձեզ են սիրում: Շնորհավորում եմ ամբողջ սրտով և … խնդրում եմ հաշվի<br />

առնել… Աշխարհում առաջինը ես եմ խմում ձեր կենացը, որպես ծխախոտի “Արգիշտի”<br />

գործարանի նոր դիրեկտորի: Սա մեր հարաբերությունների մեջ նոր դարագլուխ բացող,<br />

պատմական կենաց է: Ուռռա…<br />

Նա մինչև հատակը խմեց բաժակը և շրջեց, ցույց տալով, որ մեջը ոչ մի կաթիլ չի թողել:<br />

- Խեղկատակ,- քմծիծաղ տվեց Վռամ Մաշուրյանը, թեև դեռ գունատ էր: - Որպես պատմական<br />

երևույթ ես առաջինը հենց քո հարցով կզբաղվեմ:<br />

- Շնորհակալություն,- գլխով արեց նկարիչը,- ես արդեն ապահով եմ, իմ պաշտոնն<br />

ամենահաստատն է, թագավորները գալիս ու գնում են, իսկ խեղկատակը երբեք չի փոխվում:<br />

Խեղկատակը բոլորին է պետք: Կեցցեն խեղկատակները… Խեղկատակներ բոլոր երկրների,<br />

միացե՛ք:<br />

- Վայ, էս տղան իրա գլուխն ուտելու ա,- զարմացավ հարևան Մուքայելը: - Ախպեր, ես զոհ եմ,<br />

որ նոր դիրեկտորն էլի մեր շրջապատից ա: Շնորհավոր լինի, ընկեր Մաշուրյան:<br />

Վռամ Մաշուրյանը ձևացրեց, թե չի լսում հարևան Մուքայելի խոսերը և դարձավ իր նախկին<br />

պետին.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, ես, իհարկե, հիմա էլ խորապես համոզված եմ, որ դա կամ<br />

թյուրիմացություն է, կամ ուզում են ձեզ այլ, ավելի պատվավոր աշխատանք առաջարկել, կամ<br />

վճռել են, որ դուք միայն գիտությամբ պետք է զբաղվեք` հանուն գիտության: Բայց բոլոր<br />

դեպքերում շնորհակալ եմ ձեզ, որ ինձ եք առաջարկել մնալու ձեր փոխարեն: Այլ, ուզածդ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

87<br />

տարբերակը կվիրավորեր ինձ: Ես միայն ուզում եմ հավատացնել ձեզ, որ ինչ էլ պատահի,<br />

ինչպես էլ դասավորվեն հանգամանքները, դուք մնում եք իմ ուսուցիչն ու պետը…<br />

Մարիամը համաձայնությամբ գլխով անելով` ձեռքը ամուսնու արմունկին դրեց:<br />

- Դուք պետք է իմանաք,- շարունակեց Վռամ Մաշուրյանը,- որ գործարանի դռները միշտ բաց<br />

են ձեզ համար, որտեղ դուք պետք է շարունակեք ձեր գիտական աշխատանքները, և որ մեր<br />

տանը, իմ ու Մարիամի տանը, ձեզ և տիկին Հասմիկին միշտ սպասելու են իբրև ցանկալի<br />

հյուրերի:<br />

Արգամ Մանասյանն անկեղծորեն զգացվեց և ակամա խղճի խայթ զգաց, որ մինիստրի այն<br />

հարցին, թե ինչ կարծիք ունի իր տեղակալի մասին, ոչ թե լիաթոք, այլ ակամա չարացած<br />

պատասխանեց`”Լավ կատարող է”: Հետո չգիտես որտեղից հանկարծ հիշեց Նորիկի<br />

խոսքերը, որ ասաց մի առիթով. “Մարդիկ շատ ավելի լավն են, քան մենք մտածում ենք նրանց<br />

մասին”: Հետո որտեղից որտեղ գործարանի նախկին դիրեկտորին հիշեց, որ սիրտը բռնած<br />

խնդրում էր` “Զգուշացիր Վռամ Մաշուրյանից, տղա՛ս” և մտքում ծիծաղեց նրա վրա: Խնդրեմ,<br />

գրեթե նույն իրադրությունն է:<br />

Բա ինչու՞ Վռամ Մաշուրյանը չի հանում դիմակը, չի կերպարանափոխվում, չի կոպտում, այլ<br />

ընդհակառակը` այսքան ուշադիր ու զգայուն է: Եվ Արգամ Մանասյանն ասաց.<br />

- Շնորհակալություն, բարեկամներ: Ամեն ինչ կարգին է, Վռամ:<br />

Սուսաննան լայն բացած թաց աչքերով Մաշուրյանին էր նայում.<br />

- Վռամ Մամբրեիչ, դուք... դուք իսկական մարդ եք... դուք... դուք ամեն ինչ հիանալի ասացիք,<br />

մեր սրտից:<br />

- Կեցցեք, Վռամ Մամբրեիչ,- բաժակը օղի լցրեց նկարիչը: - Ես այդպես չէի կարողանա... Ես<br />

ընկածներին չեմ սիրում:<br />

- Հա, բայց ի՞նչ է պատահել վերջապես,- գոհունակությունը անկարող թաքցնել, ժպտաց Վռամ<br />

Մաշուրյանը: - Մարդ ենք, չէ՞:<br />

Սեղանի ծայրից բարձրացան ու առաջ եկան Նորայրն ու Սիրանը:<br />

- Էդ ու՞ր, Նորիկ,- երեխայի նման հոնքերը կիտեց Արգամը: - Չգիտես ինչու, ինձ թվում էր, թե<br />

դու ամենավերջինը պիտի հեռանաս մեր տնից:<br />

Նորայրը ծիծաղեց.<br />

- Բարի օրինակ եմ ծառայում, ախպեր,- ասաց նա: - Չե՞ս տեսնում, բոլորն էլ ուզում են գնալ,<br />

բայց չեն համարձակվում: Հետո, ճիշտն ասաց, չեմ ուզում, որ խմես,- ձայնը ցածրացրեց նա: -<br />

Ինչքան գլխի եմ ընկնում` քեզ մեծ կռիվներ են սպասում: Դու էլ հո էն մարդը չես, որ<br />

կռիվներից փախչես: Ուրեմն շատ պետք է, որ ուղեղդ պարզ լինի... Հասկացա՞նք իրար:<br />

- Հասկացանք:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

88<br />

- Վաղը... այսինքն ավելի ճիշտ` այսօր, ես քեզ զանգ կտամ: Կամ առանց զանգ տալու էլ կգամ:<br />

Չխեղճանաս, միշտ իմացի, որ հեծանիվի մարզիչի տեղ ունես,- ծիծաղեց նա` ձեռքով<br />

թփթփացնելով ընկերոջ մեջքին:<br />

- Եղավ, Նորիկ ջան,- գլխով արեց Արգամը:<br />

- Դե մնաք բարով, ժողովուրդ,- ներկաներին դարձավ Նորայրը: - Մինչև նոր հանդիպում<br />

եթերում...<br />

- Իսկ ինչու՞ եթերում, Նորիկ ջան,- ռուսերեն հարցրեց Սուսաննան,- մեկնաբանների նմա՞ն<br />

ես ասում:<br />

- Չէ, Սուսիկ ջան,- ասաց նա,- ուղղակի համոզված եմ, որ այսպես, այս խմբով այս տանը մենք<br />

այլևս երբեք չենք հանդիպի:<br />

- Վայ, ես էլ գնամ, մեր կնկան մենակ եմ թողել,- տեղից բարձրացավ հարևան Մուքայելը:<br />

- Նորի՞կ, ո՞ր կողմով ես գնում, ես կտանեմ ձեզ,- ձայն տվեց Մհեր Սամսոնյանը:<br />

- Մեկը լինի, քեզ տանի,- քրթմնջաց Սիրանը: - Նորիկ ջան, գնանք, գործ չունես դրա հետ:<br />

- Այսինքն սխալ չէր լինի, եթե մենք էլ գնայինք,- ասաց Վռամ Մաշուրյանը: - Ձեզ<br />

հանգստանալ է պետք, Արգամ Պետրովիչ: Տիկին Հասմիկ, խորին շնորհակալություններս<br />

հիանալի սեղանի և ջերմ ընդունելության համար: Աշոտ,- դարձավ նա վարորդին, որ ձեռքերը<br />

կրծքին խաչած, գլխահակ հենված էր պատին: - Աշոտ,- կրկին ձայնեց նա:<br />

- Ի՞նչ է,- գլուխը բարձրացրեց Աշոտը:<br />

- Չլինեմ, չիմանամ, հա՛, սովորականի պես առավոտյան Արգամ Պետրովիչին գործարան ես<br />

բերում:<br />

- Այո,- տեղում օրորվեց Մհեր Սամսոնյանը,- և սա համարիր քո նոր պետի առաջին<br />

կարգադրությունը:<br />

- Չեմ կարող,- ասաց Աշոտը:<br />

- Այսինքն` ո՞նց թե չես կարող,- զարմացավ Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Չեմ ուզում,- ասաց Աշոտը: - Ես հայտարարել եմ, չէ՞, որ Արգամ Պետրովիչից բացի, ուրիշ<br />

պետ չեմ ունենալու: Ասել եմ, չէ՞, հո նորություն չի՞:<br />

- Պետք չէ, Աշոտ,- նրան մոտեցավ Արգամ Մանասյանը: - Երեխայություն մի արա: Դա՞ ինչի<br />

համար է: Վերջ տուր:<br />

- Քեզ ի՞նչ է պատահել: Իրար հետ կաշխատենք, էլի, այ տղա, ի՞նչ տարբերություն,-<br />

վիրավորվեց Վռամ Մաշուրյանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

89<br />

- Չեմ ուզում,- կրկնեց Աշոտը,- որ տարբերություն չկա, ես էլ սրանից հետո բանջարեղեն եմ<br />

տեղափոխելու: Եթե կարողանաք տեղավորել էդ պարկում, Արգամ Պետրովիչ, հաշվեք, որ<br />

ինձ վերջին լավությունն եք անում: Ես գնացի:<br />

Ու դռների մեջ կանգնած հարևան Մուքայելին մի կողմ հրելով, դուրս եկավ տնից:<br />

- Վայրենի,- նրա ետևից բղավեց Մուքայելը:<br />

- Հարևան,- նրան մոտեցավ Մհեր Սամսոնյանը,- որ մեզ էլ վայրենի չասես, ճամփա տուր, որ<br />

առանց քեզ քսվելու դուրս գանք,- ու սանդուղքի բազրիքը բռնած, ծալած աջ ձեռքին հենված,<br />

կամաց-կամաց իջավ աստիճաններից, հետն էլ խոսելով ինքն իրեն: - Բայց լավ խմեցինք,<br />

հա՜... հո չխմեցի՜նք...<br />

Հինգ րոպե անց տունը լրիվ դատարկվեց:<br />

Հասմիկը ընդգծված աշխուժությամբ սկսեց հավաքել սեղանը, գողունի հայացքներ նետելով<br />

ամուսնուն, բայց երկար չդիմացավ, նստեց սեղանի կողքին դրված մի աթոռի ու լաց եղավ:<br />

Արգամ Մանասյանը սրտնեղած նայեց նրան.<br />

- Ինչու՞ ես լաց լինում,- ասաց նա: - Ամաչու՞մ ես, որ ամուսնուդ հանել են աշխատանքից:<br />

Ու՞մ չեն հանում:<br />

- Է՛հ,- ձեռքը թափ տվեց կինը:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը մտածեց, որ ամեն դեպքում դժվարը կնոջ վիճակն է: Մայր է, էլի,<br />

հավանաբար երեխաների համար է անհանգստանում: Մեծացել են երեխաները: Վերջերս<br />

Հասմիկն ակնարկեց, որ ինչ-որ մեկը պտտվում է Նաիրուհու շուրջը, ուղեկցում է մինչև տուն:<br />

Պիտի ուղեկցեն, բա ի՞նչ պետք է անեն` արդեն ավարտում է ինստիտուտը, քսաներկու<br />

տարեկան է : Հիմա Հասմիկը երևի մտածում է, թե կձախողվի աղջկա հարսանիքը, կամ այն<br />

մակարդակով չի լինի, ինչպես ինքը կուզենար: Նաիրին էլ մյուս տարի դպրոցն է ավարտում:<br />

Հազար ու մի հոգս կա: Հո նույն շորերով ինստիտուտ չպիտի՞ ընդունվի: Այնպես որ<br />

հասկանալի է, շատ հասկանալի է Հասմիկի լացը: Ի վերջո տղամարդու համար ի՞նչ կա:<br />

Կարող է նեղսրտել, ջղայնանալ ու դուրս գալ տնից: Իսկ կինն ու՞ր գնա. կինն առնվազն պիտի<br />

մտածի տնեցիների նախաճաշի, ճաշի ու ընթրիքի մասին: Եվ Հասմիկը հիմա հավանաբար<br />

տանջվում է, թե ինչպե՞ս պիտի ապրեն այսուհետև: Նա հանկարծ խղճաց կնոջը:<br />

- Հասմիկ,- ասաց նա, մոտեցավ ու ձեռքով շոյեց կնոջ ցնցվող ուսը,- վերջ տուր, հա՞: Նախ`<br />

դեռ հայտնի չէ, թե ինչ է լինելու: Վերցնենք վատթարը, որ ինձ հեռացրել են աշխատանքից:<br />

Ի՞նչ է, կարծում ես չե՞նք կարողանա ապրել...<br />

Ու անմիջապես էլ հիշեց, որ Մհեր Սամսոնյանը մի անգամ ասաց.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, գիտե՞ս ինչու են մեր ղեկավար աշխատողներից ոմանք այդքան կառչում<br />

իրենց աթոռներից, ամեն տեսակի ստորության ու ստորաքարշության դիմում, որ հանկարծ<br />

իրենց չհանեն գործից: Նրա համար, որ տանը փող չունեն: Էդքան բան: Որովհետև նրանց<br />

ամբողջ բարեկեցությունը միայն այդ աթոռից է գալիս: Նրանք անգիր գիտեն, որ եթե զրկվեն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

90<br />

աթոռից, միանգամից ամեն ինչից են զրկվելու ու մի ամիս հետո գուցե թե նույնիսկ քաղցած<br />

մնան: Դրա համար էլ կամ երկու ձեռքով պինդ բռնում են աթոռը, կամ էլ արագ-արագ, առանց<br />

հետևանքի մասին մտածելու, կաշառք են վերցնում կամ գռփում պետության ունեցվածքը ու<br />

լցնում տները, որպեսզի հեռացվելուց հետո կարողանան ապրել: Հաստատ:<br />

- Ապշելու մարդ ես,- բարկացավ այն ժամանակ Արգամ Մանասյանը: - Քո մտքում միայն<br />

փողն է:<br />

- Ինչ ճիշտն է, ճիշտը,- քրքջաց նկարիչը: - Դժբախտաբար փողը միայն իմ մտքում է, իսկ<br />

ուրիշների գրպանում:<br />

- Հասմիկ ջան,- ասաց Արգամ Մանասյանը,- ախր անհանգստանալու ի՞նչ կա: Իսկի չլինի<br />

նորից ինստիտուտ կվերադառնամ` դասախոսություն կարդալու: Դու աշխատում ես,<br />

Նաիրուհին թոշակ է ստանում…<br />

Հասմիկը բարձրացրեց գլուխը և ամուսնուն նայեց արցունքոտ, զարմացած աչքերով.<br />

- Ուրեմն քո կարծիքով... քեզ թվում է, թե ես դժվարությունների՞ց եմ վախենում... Ինչքան<br />

անարդար ես իմ նկատմամբ, Արգամ: Ես իմ կյանքում ի՞նչ եմ ունեցել, ի՞նչ եմ տեսել...<br />

դժվարություններն ինձ համար ավելի բնական ու հասկանալի են, քան թե հեշտ ապրելը...<br />

- Դե ուրեմն էլ ինչու՞ ես լաց լինում, ինչու՞ ես տանջում քեզ, կնիկ ջան...<br />

Հասմիկը փարվեց ամուսնուն,գլուխը կրծքին սեղմեց.<br />

- Մեղքս գալիս ես,- փղձկաց նա:<br />

- Ե՞ս,- ակամա ծիծաղեց Արգամը:<br />

- Դու, դու... դու այնքան ծանր ես տանում անարդարությունը... Սրտիդ այնքան մոտ ես<br />

ընդունում... Ցույց չես տալիս, հա՛, բայց ես հո գիտեմ, չէ, թե ինչպես ես տառապում... Հազիվ<br />

ապրում էինք հանգիստ... Իսկ հիմա... Սիրտս ցավում է քեզ համար, Արգամ ջան... Ասա, ի՞նչ<br />

անեմ, ինչպե՞ս օգնեմ քեզ...<br />

- Ասեմ,- ծիծաղեց Արգամը: - Ամեն առավոտ ձվածեղ ես անում ու զոռով ուտեցնում ինձ...<br />

- Մի ծաղրիր,- խնդրեց Հասմիկը:<br />

- Չեմ ծաղրում: Քաղցած մարդը խեղճ է լինում: Եվ եթե կարող ես, Հասմիկ ջան, այնպես ես<br />

դասավորում ամեն ինչ, որ ես ապահով զգամ տնից: Փողի մասին չմտածես. հենց նեղն<br />

ընկանք, ավտոմեքենան կվաճառեմ: Լավ է, որ գոնե դա ունենք: Հասկացա՞ր ինձ: Պետք է, որ<br />

ես չանհանգստանամ քեզ և երեխաների համար: Որ մեր տանն ամեն ինչ կարգին լինի:<br />

Որովհետև, ճիշտ էր ասում Նորիկը, ես էլ եմ զգում, որ կռիվներ են սկսվում: Եվ շատ-շատ<br />

կարևոր է, որ ես թիկունք ունենամ: Ամուր թիկունք:<br />

- Կարող ես հանգիստ լինել,- ներքևից վեր ամուսնուն նայելով, արցունքի միջից ժպտաց<br />

Հասմիկը: - Այդ իմաստով կարող ես լրիվ ապահով համարել քեզ, Արգամ: Դիմա՛ցդ նայիր...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

91<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը գիշերը չքնեց:<br />

Նա պառկել` բաց աչքով առաստաղին էր նայում ու մտածում: Բայց չէր կարողանում<br />

կենտրոնանալ: Մտքերը ոստոստում էին խառնիխուռն, հրում, հեռացնում, խանգարում<br />

իրար, ուղեղի ծալքերում ինչ-որ դեմքեր էին հայտնվում, ավելի շատ` անծանոթ դեմքեր,<br />

որոնք բեկբեկվում էին հանկարծ` երկարում ու լայնանում, ինչպես ծուռ հայելու մեջ,բայց<br />

ծիծաղ չէին առաջացնում, ընդհակառակը, նրանց անկանոն, մոլագար շարժումներից<br />

պտտվում էր Արգամ Մանասյանի գլուխը, խառնում էր սիրտը և մաշկը փշաքաղվում էր<br />

թաքուն, անբացատրելի, անհասկանալի ահից:<br />

Քնելը մի վայրկյան էր տևել, թե չէ` չհասկացավ, բայց բառացիորեն վեր թռավ<br />

սրտախառնուքից ու ձեռքով բերանը սեղմած հազիվ իրեն զուգարան նետեց: Գլուխը ցած<br />

կախեց ու որձկաց, որձկաց, որձկաց նողկալով իրենից, ամաչելով, որ երեխաները կլսեն ու<br />

կկարծեն թե հարբած է, անընդհատ սպասելով, թե ուր որ է կհայտնվի անհանգստացած<br />

Հասմիկը: Այդպիսի մի ծանր օր հո չէ՞ր կարող քնած լիներ: Բայց ոչ մի դուռ չճռնչաց, ոչ ոք<br />

չհայտնվեց, և Արգամ Մանասյանը արյունակալած աչքերով, բռունցքներով սեղմելով<br />

ստամոքսը, մտածում էր, թե մարդիկ հենց այսպես էլ մեռնում են: Որ հենց հիմա, այ այսպես<br />

կարող է պայթել սիրտդ կամ արյուն լցվել ուղեղիդ մեջ, բայց ոչ ոք չի լսի քեզ, օգնության չի<br />

հասնի: Հասմի՜կ... Հասմիկը քիչ առաջ ասում էր... ինչեր էր ասում... սիրտս ցավում է քեզ<br />

համար... Մեղքս գալիս ես... Ասա, ի՞նչ անեմ քեզ համար ... Իսկ հինգ րոպե հետո այնքան<br />

խորն է քնել, որ գոռգոռոցից անգամ չի արթնանում: Սուտ բան է, սուտ բան է դառնացած<br />

մտածում էր Արգամ Մանասյանը, բայց թե ինչն է սուտ, ինչու է սուտ, չէր կարողանում<br />

ձևակերպել: Հիմա նրան արդեն թվում էր, թե իր տրամադրությունն այն պատճառով է ընկած<br />

և սիրտն այն պատճառով է խառնում, որ Հասմիկն այ այսպես խորը կարող է քնել, մրափել:<br />

Աշխատելով դիտմամբ ավելի աղմկել, ավելի բարձր հազալ ու տնքալ, նա մինչև վերջ բացեց<br />

ծորակի ջուրը, գլուխը դրեց սառը շիթի տակ, փնչալով լվացվեց, շխկոցով փակեց<br />

լողասենյակի դուռը, մի վերջին անգամ հույս ունենալով, թե Հասմիկը կարթնանա... Բայց<br />

տունն առաջվա պես խաղաղ քնած էր: Մտքում հայհոյելով` Արգամ Մանասյանը խոհանոց<br />

գնաց, թունդ սուրճ եփեց իր համար, տարավ իր առանձնասենյակը, վառեց գրասեղանի<br />

լուսամփոփը, դեռ ոտքի վրա մի կում արեց, սուրճը սեղանին դրեց, նստեց ու բռնեց գլուխը:<br />

Եվ անմիջապես էլ հասկացավ թե ինչ է եղել:<br />

Զեկուցագիրը:<br />

Ոչ մի կասկած, սա իր զեկուցագրի արձագանքն է: Եվ ինչպե՞ս մինչև հիմա մտքով չէր<br />

անցնում: Դե, իհարկե, զեկուցագիրն է: Թշվառական, ամբողջ մինիստրության<br />

ձեռնարկությունների վերակառուցման ծրագիր է առաջարկում: Հազար ու մի տեսակ հարցեր<br />

է բարձրացնում: Երևի ինչպես դու վարվեցիր քո վարորդ Գրիգորի հետ, որը կադրերի<br />

տեղաբաշխման տարբերակներ էր մշակում, այնպես էլ վերևում են վճռել վարվել քեզ հետ:<br />

Ավելի հեշտ չէ՞ միանգամից քո հարցը լուծել, քան թե քո առաջարկած պրոբլեմները, որոնց<br />

ընթերցանությունից անգամ նախկին Սարիթաղեցի Սամսոն Իվանիչի գլուխը պտտվեց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

92<br />

Մինիստրը կարդացել էր զեկուցագիրը, որովհետև էջ չկար, որի վրա կարմիր մատիտի<br />

հետքեր չլինեին: Նա նորից մեկ-մեկ թերթեց էջերը, կրկին կարդաց իր մակագրությունները,<br />

բարձրացրեց գլուխն ու ժպտաց.<br />

- Հետո՞: Արա, դու հո երեխա չե՞ս:<br />

- Ինչու՞,- վիրավորվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Լավ, ասենք թե դու առաջարկեցիր, ո՞վ է էս բոլորն անելու:<br />

- Սամսոն Իվանիչ,- ասաց Արգամ Մանասյանը,- դուք էլ գիտեք, որ մեծ փոփոխություններ են<br />

սպասվում: Եթե կուսակցությունն ու կառավարությունը ամբողջ ժողովրդին, մեծից փոքր<br />

բոլորին առաջարկում են մտածել, նոր ձևեր փնտրել, հայտնաբերել ու օգտագործել<br />

պահեստային բոլոր ուժերը, վերակառուցվել արագորեն, մենք ինչու՞ պետք է մի կողմ<br />

քաշվենք: Հազիվ մեզ հնարավորություն է տրվում ինքնուրույն վճիռներ կայացնելու...<br />

- Լսիր, դու հո մտադիր չե՞ս թերթի առաջաբանը ծայրից-ծայր կարդալ...<br />

Բան ու գործներս ի՞նչ է, մենք էլ ենք կարդում: Այսինքն, որ չկարդանք էլ, “Ժամանակ”<br />

ինֆորմացիոն ծրագիրը մեզ բավական է: Դու էդ բոլորից գլխի չե՞ս ընկնում, որ պետությունը<br />

ոչ մի մտադրություն չունի մեզ հավելյալ միջոցներ ու ֆոնդեր տրամադրելու:<br />

- Որտեղի՞ց տա, Սամսոն Իվանիչ... Մենք ի՞նչ ենք տալիս, որ պետությունն էլ մեզ տա:<br />

- Դե ուրեմն, էլ ինչ միջոցներով ես մտադիր իրականացնել այդ վերակառուցումը:<br />

- Իմ կարծիքով ես ամեն ինչ մանրամասն գրել եմ:<br />

- Տո ի՞նչ ես գրել, է՛,- մատիտը սեղանին նետեց մինիստրը,- գրելով որ լիներ, հիմա մենք<br />

անցել էինք կոմունիզմից... Լավ գրում ենք: - Նա ձգեց, երկարացրեց վերնաշապիկի ձախ<br />

թևքը, որպեսզի դաստակի կապույտ դաջվածքը չերևա:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, ես արմատական փոփոխություններ եմ առաջարկում: Ես գտնում եմ, որ<br />

արտադրությունում աշխատող յուրաքանչյուր բանվոր, վարպետ ու ինժեներ գործարանի<br />

ընդհանուր եկամուտի փայատեր պիտի դառնա: Նա անձնական շահագրգռվածություն պիտի<br />

ունենա վերջնական արդյունքի համար: Նա պիտի առաջին հերթին նյութականով համոզվի,<br />

որ եթե իր ընկերը վատ է աշխատում կամ, ասենք, սիգարեթ է գողանում, իր գրպանից է<br />

տանում:<br />

Մինիստրը վեր կացավ տեղից.<br />

- Հա, ի դեպ գողության մասին: Էս ինչե՞ր ես գրել, այ տղա: Բաց-բաց զեկուցագիր ես գրում ու<br />

մեջն էլ հպարտությամբ ընդգծում, թե թույլ ենք տալիս, որ ամեն մի աշխատող տուն գնալիս<br />

հետը երկու տուփ սիգարե՞թ տանի:<br />

- Այո, թույլ եմ տալիս,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Եվ դուք էլ գիտեք, որ այդպես է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

93<br />

- Ես ոչինչ չգիտեմ: Լսու՞մ ես, ես ոչինչ չգիտեմ: Եթե իմանայի, ամենայն խստությամբ<br />

կպատժեի քեզ:<br />

- Ասենք թե պատժեցիք, Սամսոն Իվանիչ, դրությունը կփոխվի՞: Իմ աշխատանքի ընթացքում<br />

առնվազն տասն անգամ արգելել եմ գործարանից թեկուզ մի տուփ սիգարեթ դուրս բերել: Ինձ<br />

թույլ եմ տվել անձամբ կանգնել մուտքի մոտ ու խուզարկել դուրս եկողներին: Մեկ առ մեկ: Եվ<br />

պարզվել է, որ փրկել եմ մոտ երկու հազար տուփ սիգարեթ:<br />

-Մի օրում երկու հազա՞ր...<br />

- Երկու հազար: Իհարկե, չէի կարող գործարանը փակել ու հեռացնել բոլորին: Հեռացրեցինք<br />

մի քանի հոգու, որոնք փորձել էին շատ դուրս բերել: Տարբեր տույժերի ենթարկեցինք մի<br />

երեսուն-քառասուն հոգու: Արդյու՞նքը: Արդյունքը եղավ այն, որ մի քանի հոսքային գիծ դուրս<br />

եկան շարքից, որ արտադրված սիգարեթների որակը միանգամից ընկավ, որ սիգարեթների<br />

միջից սկսեցին հայտնաբերվել հազար ու մի տեսակ առարկաներ:<br />

- Բայց դա սաբոտաժ է, դրա համար դատ է հասնում,- կարմրատակեց մինիստրը: - Արա,<br />

դրանք վախ չունե՞ն:<br />

- Չէ,- ասաց գործարանի դիրեկտորը:<br />

- Իսկ որտեղ են ձեր կուսակցական, հասարակական կազմակերպությունները,<br />

ժողովրդական վերահսկիչները, “Լուսարձակը”...<br />

- Գրեթե բոլորի պայուսակներում ու գրպաններում սիգարեթներ հայտնաբերեցինք:<br />

- Ուրեմն վատ եք աշխատում: Ուրեմն հեղինակություն չունեք, ընկեր դիրեկտոր: Ուրեմն դա<br />

ձեր տեղը չէ: Նամուս ունեցեք, դիմում տվեք, գնացեք գործ գտեք ձեզ համար:<br />

- Մտածում եմ,- հանգիստ ասաց Արգամ Մանասյանը: - Իմ այս զեկուցագիրն էլ հենց դրա<br />

արդյունքն է: Ես ուզում եմ մեկընդմիշտ փակել գողությունների ճանապարհը և ուզում եմ, որ<br />

հենց իրենք` գողացողները շահագրգռված լինեն փակելու այդ ճանապարհը:<br />

- Էդ, ո՞նց, է, ո՞նց...<br />

- Սամսոն Իվանիչ, ենթադրենք, թե մենք փակեցինք մեր աչքերը, աշխարհը կփոխվի՞: Ասենք<br />

թե ձևացրինք, թե մեզ մոտ գողություն չկա, գողությունները կդադարե՞ն: Իր ստեղծման<br />

օրվանից` հացի գործարանի աշխատողները, ամենաքիչը, տուն գնալիս երկու հատ հաց են<br />

ցուցադրաբար դնում թևի տակ ու դուրս գալիս: Նույնը մեր կարամել-մակարոնի<br />

ֆաբրիկայում: Նույնը մսի կոմբինատում: Նույնը պահածոների գործարանում: Փորձե՞լ են<br />

արգելել նրանց: Հազար անգամ: Իսկ հետո ստիպված են եղել աչք փակել այդ գողությունների<br />

վրա, որովհետև, ինչպես մեզ մոտ, այդ պայքարից վնասը շատ-շատ ավելի մեծ է եղել, քան<br />

օգուտը: Հետո՞, ինչքա՞ն կարելի է ձևացնել, թե չենք տեսնում: Ինչքա՞ն կարելի է աչք փակել:<br />

Ուրեմն ուրիշ ելք է հարկավոր...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

94<br />

- Այդ ի՞նչ ելք,- նորից իր տեղը նստեց մինիստրը: - Մարդկանց հետ քաղաքականգաղափարական,<br />

դաստիարակչական աշխատանքներ չեք տանում... Անհատական<br />

մոտեցում չունեք: Մինչև նրանց գիտակցությանը չհասցնեք, որ գողությունը չարիք է և նրանց<br />

դեպի կործանում է տանում...<br />

Արգամ Մանասյանը հանկարծ զգաց, որ անասելի հոգնած է:<br />

- Մինչև նրանք շոշափելի չհամոզվեն, որ գործարանի տերերը իրենք են, որ գործարանի<br />

վնասի դեպքում իրենք են տուժում և օգուտը` նաև իրենց օգուտն է, բան դուրս չի գա, Սամսոն<br />

Իվանիչ: Իսկ դրանից հետո, համոզված եղեք, նրանք ամեն ինչ կանեն` իրենք կբարձրացնեն<br />

արտադրողականությունը, իրենք կհետևեն որակին, իրենք կհսկեն, որ ոչ մի պտղունց<br />

ծխախոտ չկորչի: Ուրիշ ձևով նրանց ձեռքերը բռնել չես կարող: Հիմա նրանք համաձայն<br />

կլինեն հրաժարվել աշխատավարձից որն ի դեպ մի բան չէ և չարիքի արմատը հենց դրա մեջ<br />

է, միայն թե չզրկվեն իրական եկամուտից` իրենց երկու, երեք տուփ գողացած սիգարեթից:<br />

Ախր ես նույնիսկ կոնկրետ հաշվարկներ եմ կատարել...<br />

- Վերջացնենք, ընկեր Մանասյան,- ասաց մինիստրը: - Ես ֆանտազիայով չեմ կարող<br />

պետական առաջադրանքներն ապահովել: Ես քո այս զեկուցագիրը չեմ տեսել, պա՞րզ է:<br />

Որովհետև եթե քննության դնեմ, քեզանից, ինչպես ասում են, թաց տեղ կմնա միայն; Քո<br />

առաջարկությունները բարեփոխություններ չեն, դու հիմքերին ես ձեռք տալիս: Իսկ դա<br />

վտանգավոր բան է, ընկեր Մանասյան, շատ վտանգավոր...<br />

- Այդ դեպքում թույլ տվեք զեկուցագիրը ուղարկել Կենտկոմ և Մինիստրների սովետ...<br />

- Իսկ եթե թույլ չտա՞մ:<br />

- Միևնույն է` կուղարկեմ, Սամսոն Իվանիչ:<br />

- Ես ձեռքերս լվանում եմ,- Պիղատոսի հանգստությամբ ասաց մինիստրը: - Ես որևէ<br />

տեղեկություն չունեմ; Միայն թե երբ օրը գա, կհիշես, որ ես զգուշացնում էի քեզ:<br />

... Ահա, ուրեմն, օրը եկել է:<br />

Արգամ Մանասյանը պարզապես ցնցվեց, լսելով հեռախոսի զանգը: Չսպասելով, որ հնչի<br />

երկրորդ անգամ, նա արագ վերցրեց լսափողը: Ո՞վ կարող է լինել այս ժամին:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, ներեցեք, խնդրում եմ, Վռամն է: Քնած հո չէի՞ք:<br />

- Չէ, ի՞նչ քնած,- ակամա շշնջաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ես էլ ամբողջ գիշեր չեմ քնել: Մտածում էի,- ասաց տեղակալը: - Ու կարծես թե գտա: Իմ<br />

կարծիքով պատճառը ձեր զեկուցագիրն է:<br />

- Ես էլ եմ այդ կարծիքին,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

95<br />

- Ախր ես ձեզ ասում էի, չէ՞, ես ձեզ ասում էի, չէ՞, որ գործ չունեք: Մարդիկ սովորել,<br />

հարմարվել են իրենց վիճակին, հանգիստ ապրում են: Հե՞շտ է նրանց տեղից շարժելը,<br />

ստիպելը, որ հիմա ուրիշ տեսակ մտած են: Ձեր արածը լուրջ բան չէր, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Դեռ աքաղաղը չի կանչել: Մեկ,- քմծիծաղ տվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ի՞նչ աքաղաղ,- հեռախոսի այն ծայրում զարմացավ Վռամ Մաշուրյանը:<br />

- Աստվածաշնչի,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Մի՞թե դու չէիր, Վռամ Մաշուրյան, որ<br />

հիացած էիր այդ զեկուցագրով: Մի՞թե դու չէիր ասում, թե դա հեղափոխություն է մեր<br />

բնագավառում: Նույնիսկ սարերից իջած վարար գետի հետ էիր համեմատում, որը կենարար<br />

շունչ է տալիս թորշոմած, սմքած ծառերին... և կյանքի է կոչելու արդյունաբերության<br />

ճաքճքված, պապակ անապատը...<br />

- Չէ, չէ, Արգամ Պետրովիչ,- բղավեց Վռամ Մաշուրյանը: - Սկզբում, ճիշտ է, հավանում էի,<br />

բայց երբ խորացա էության մեջ... Դուք էլ պետք է հիշեք, որ ես համաձայն չէի...<br />

- Երկու,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ես հիշում եմ, որ դու էլ էիր ուզում ստորագրել<br />

զեկուցագրի տակ: Ես այն ժամանակ պարզապես խնայեցի քեզ:<br />

- Դե որ այդպես է, ճիշտը կասեմ. դու, սիրելի Արգամ, ինքդ չէիր ուզում, որ իմ<br />

ստորագրությունը հայտնվի այդ զեկուցագրի տակ: Միամտաբար կարծում էիր, թե քեզ<br />

անմիջապես հերոսի կոչում կտան դրա համար և չէիր ուզում դափնիներդ կիսել ինձ հետ:<br />

Ճշմարտությու՞նն էիր ուզում: Ահա ճշմարտությունը: Ու քանի որ դու դափնիներդ չէիր ուզում<br />

կիսել ինձ հետ, հիմա էլ ես հո հիմար չե՞մ, որ քո պատիժը կիսեմ...<br />

- Երեք,- ավելի շատ զարմացած, քան թե վշտանալով, լսափողը ցած դրեց Արգամ<br />

Մանասյանը; - Երեք,- կրկնեց նա արդեն ինքն իրեն: Նույնիսկ արդեն “դու”-ով սկսեց խոսել<br />

ինձ հետ: Մի՞թե աշխարհում ոչ մի բան չի փոխվել երկու հազար տարիների ընթացքում:<br />

Ասենք, չէ, ինչու՞ չի փոխվել, հիմա աքաղաղ չի մնացել, որ կանչի:<br />

Հա, բայց ի՞նչ է արել ինքը: Այդ զեկուցագիրը հո հենց այնպես օդից չի՞ վերցրել. Տարիների<br />

ուսումնասիրություն է, հետազոտական մանրակրկիտ աշխատանք, հաշվումներ ու<br />

հաշվումներ, հսկայական քանակությամբ գրականություն, տարիների փորձ, զրույցներ ու<br />

վեճեր արտադրության մարդկանց հետ: Ճիշտ է, նոր բան է, դժվար կլինի իրագործելը, բայց հո<br />

արժե՞ փորձել, գոնե փոքր չափերով, մի առանձին տնտեսությունում:<br />

Նա հիշեց հեռուստատեսային մի հարցազրույց, որը նրան ցնցեց իր անկեղծությամբ:<br />

Մեկնաբանը հարցնում էր Ռոստովի մարզի պետական տնտեսություններից մեկի<br />

ղեկավարին, թե նա ի՞նչ է կարծում, եթե հանկարծ ինքնուրույնություն տրվի նրան,<br />

պատրա՞ստ է արդյոք: Կարո՞ղ ինքնուրույն վճիռ կայացնել, թե ինչ ցանի և ինչպես ցանի, ինչ<br />

ճյուղեր զարգացնի և որոնցից հրաժարվի: Եվ հանկարծ դիրեկտորը, որը բավականին տարեց<br />

մարդ էր, պատասխանեց.<br />

- Չեմ կարող: Անձամբ ես չեմ կարող: Իմ ուղեղն արդեն ի վիճակի չէ ինքնուրույն որոշում<br />

կայացնելու: Ես սովորել եմ, որ ամեն ինչ թելադրելու են ինձ: Ձմռանը զանգ են տալու,թե<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

96<br />

ժամանակն է վերանորոգել գյուղատնտեսական մեքենաները, գարնանը զանգ են տալու` թե<br />

վարի ժամանակն է, թե հիմա էլ պարարտացնել է պետք, այսքան-այսքանը այսքան հողին, թե<br />

հետո էլ ցանել է պետք և անպայման կարտոֆիլ, որը մեզ մոտ լավ չի աճում; Հետո էլ<br />

անկասկած սպասելու ենք, թե ինչ նոր կարգադրություն է լինելու, ե՞րբ սկսենք<br />

բերքահավաքը, ե՞րբ հավաքենք խոտը, ե՞րբ պատրաստենք սիլոսը և այսպես ամբողջ տարին:<br />

Ես մեղավոր չեմ, ընկեր մեկնաբան, տարիներ շարունակ մեզ այդպես են վարժեցրել: Այնպես<br />

որ, եթե ուզում եք նորություն մտցնել, նախ և առաջ պետք է իմ նմաններից ազատվել:<br />

Ահա թե ինչու նրանց խրտնեցնում է յուրաքանչյուր նորություն: Ահա թե ինչու իրար է<br />

խառնվել Սամսոն Իվանիչը: Նրա ինչի՞ն են պետք նորությունն ու նորարարությունը:<br />

Տանջվելուց, տառապելուց, անքուն գիշերներ անցկացնելուց բացի ուրիշ ի՞նչ կարող է նրան<br />

տալ վերակառուցումը: Ի՞նչ կարող է տալ, որ նա չունի: Նրա ի՞նչն է ավելանալու: Դրա<br />

համար էլ մի զարմանալի, արտառոց, անհեթեթ վիճակ է ստեղծվում. Նորի դեմ թաքուն թե<br />

ակնհայտ պայքարում են հենց նրանք, ովքեր կարող են, պարտավոր են և կոչված են հիմնելու<br />

նորը և պաշտպան կանգնելու նորին` արդյունաբերության մեջ լինի այն,<br />

գյուղատնտեսության, թե գիտության մեջ: Բոլոր բնագավառներում: Ահա թե ինչու են<br />

կուսակցությունն ու կառավարությունը այս անգամ ոչ թե սոսկ հրահանգներ իջեցնում, այլ<br />

դիմում ամբողջ աշխատավորությանը, բոլորին, մեկ առ մեկ, որպեսզի մարդիկ իրենց<br />

կարծիքներն ասեն ու առաջարկեն, թե ինչ կարելի է անել, որպեսզի նույն հողակտորից ավելի<br />

շատ բերք ստացվի և նույն մեքենան ավելի շատ արտադրանք տա:<br />

Դրան կարելի է հասնել: Հո չի՞ ցամաքել մարդկային ուղեղը: Եթե մեկը կարող է անել, կարող<br />

է անել նաև մյուսը: Միայն թե դաստիարակության, համոզելու, պրոպագանդայի և բազմաթիվ<br />

այլ միջոցների հետ միասին, առաջին հերթին պետք է շահագրգռել մարդկանց: Հո չի՞ կարելի<br />

հիսուն-վաթսուն տարի շարունակ հույսը դնել մարդկանց խանդավառության և<br />

անձնազոհության վրա: Ինչքան կարելի է խանդավառվել ու զոհվել: Ավելի ճիշտ չէ՞<br />

աշխատող մարդուն ասել` դու էլ մտածիր, դու էլ,թե ինչ կարող ես անել, որ ավելի լավ<br />

ապրես: Մտածիր, փորձիր, տես, ահագին նոր օրինակներ կան` աշխատանքի բրիգադային<br />

մեթոդը, ընտանեկան կապալը: Ո՞րն է քեզ ձեռնատու: Որի՞ շնորհիվ ավելի լավ կապրի քո<br />

ընտանիքը: Այդ ձևերը քեզ դուր չե՞ն գալիս, նոր ձև առաջարկի: Միայն թե շարժվիր տեղից,<br />

միայն թե աշխատեցրու ուղեղդ, մարդ աստծո:<br />

Ըստ որում հասարակական ոչ մի համակարգ աշխատելու և զարգանալու այնպիսի<br />

հնարավորություններ չի տալիս մարդուն, որքան սոցիալիզմը: Բավական է խորանալ նրա<br />

երկու հիմնական դրույթների մեջ: “Ով չի աշխատում` նա չի ուտում” և “Յուրաքանչյուրից`<br />

ըստ նրա ընդունակությունների, յուրաքանչյուրին` ըստ նրա աշխատանքի”: Թվում է, թե<br />

ավելի պարզ ասել հնարավոր չէ: Բայց մի՞թե գաղտնիք է, որ հետզհետե, չգիտես<br />

ինչու,մոռացվել են այդ դրույթները: Մոռացվել են, մի կողմ են դրվել և շատ տեղերում<br />

տիրապետող են դարձել համահարթեցնումն ու հավասարացումը: Ծույլն ու անազնիվը<br />

նույնքան աշխատավարձ են ստանում, որքան ջանասերն ու ազնիվը... Տաղանդավորը<br />

նույնքան, որքան անտաղանդը: Նման պայմաններում ի՞նչ մրցություն, ի՞նչ ձգտում, ի՞նչ<br />

բարելավում: Հետո վարձատրության նոր եղանակ ընդունվեց` գործարքային, ինչքան շատ<br />

արտադրանք կտաս, այնքան շատ կստանաս: Եվ ի՞նչ. անմիջապես արգելքներ, խոչընդոտներ<br />

ստեղծվեցին լավ աշխատողների ճանապարհին. հա, կարող ես ստանալ, բայց միայն այսքան<br />

ռուբլի: Դա քո առաստաղն է: Իրավունք չունես ավելի շատ ստանալու: Ինչու՞, ո՞վ է ասել: Ի՞նչ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

97<br />

առաստաղ: Բա էլ ու՞ր մնացին ձեռներեցությունը, տաղանդը, նվիրումը: Հանցագործություն<br />

չ՞է միթե կտրել մարդկանց թևերը, թե ինչ է, մյուսները թռչել չեն կարող: Թող սովորեն, թող<br />

տառապեն, թող նախանձեն առաջավորներին, իրենք էլ առաջ մղվեն, որպեսզի թե՛ անուն<br />

ունենա, թե՛ լավ ապրեն: Չե՞ն կարող, ուրեմն թող քիչ ստանան, իրենց աշխատանքին ու<br />

ներդրումին համապատասխան: Բայց, չէ, պարզվում է, որ դա ավելորդ հոգս է, գլխացավանք<br />

է որոշ տեսակի ղեկավարների համար: Ավելի հեշտ է բոլորին հավասար կամ գրեթե<br />

հավասար ցածր աշխատավարձ տալ ու մի կողմ քաշվել: Բողոքներ չեն լինի: Բողոքներ, ճիշտ<br />

որ, չեղան: Բայց նշանակալի առաջխաղացում էլ չեղավ: Եվ չէր կարող լինել:<br />

Ահա այս ամենի մասին էր Արգամ Մանասյանի զեկուցագիրը` միայն թե շատ ավելի<br />

կոնկրետ, թվերով ու աղյուսակներով, սոցիոլոգիական հետազոտություններով և<br />

հաշվարկումներով, փաստերի խոր վերլուծությամբ և տրամաբանված առաջարկներով: Այդ<br />

զեկուցագրի իրագործումով իրոք որ նոր ուղիներ կբացվեին Հայաստանի<br />

արդյունաբերության ձեռնարկությունների զարգացման համար:<br />

Բայց, ինչպես երևում է, ազդեցիկ ինչ-որ մեկի դուր չի եկել այն: Եվ այդ ինչ-որ մեկը<br />

Ալեքսանդր Մակեդոնացու նման վճռել է Գորդյան հանգույցը կտրել սրով, դառնացած<br />

մտածում էր Արգամ Մանասյանը: Ու նույնիսկ հարկ էլ չի համարել կանչել զեկուցագրի<br />

հեղինակին, զրուցել հետը: Բայց ո՞վ կարող է լինել այդ ղեկավարը, որի ցուցումը կատարում<br />

են վայրկենապես, դետեկտիվի նման խորհրդավոր ու մութ հանգամանքներում,<br />

աշխատանքից մեկուսացնում են մարդուն, առանց ասելու, թե ինչի համար, որ մեղքի համար:<br />

Նույնիսկ մինիստրն է երդվում, թե ինքը տեղյակ չէ: Հնարավո՞ր բան է դա:<br />

Արգամ Մանասյանը պատուհանից դուրս նայեց: Արդեն լուսանում էր: Գուցե մի բաժակ էլ<br />

սուրճ խմեմ ու հագնվեմ, մտածեց նա: Ժամացույցը լուսամփոփի տակ պահեց: Դեռևս ժամը<br />

հինգն էր: Հանգիստ կարող է երկու-երեք ժամ քնել:<br />

Նա հանեց սպորտային բրդյա կոստյումը, անկողին մտավ, պառկեց մեջքի վրա ու բաց աչքերը<br />

հառեց առաստաղին:<br />

Քուն չկար:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը չէր սխալվում: Ամբողջ իրարանցման պատճառը իրոք նրա զեկուցագիրն<br />

էր: Չէր սխալվում նաև այն հարցում, որ կասկածում էր մինիստրի անտեղյակության վրա:<br />

Սամսոն Իվանիչը հիանալի գիտեր, թե ինչու է աշխատանքից մեկուսացնում ծխախոտի<br />

“Արգիշտի” գործարանի դիրեկտոր Արգամ Մանասյանին:<br />

Ամեն ինչ սկսվում է նրանից, որ հանրապետության չափազանց ազդեցիկ ղեկավարներից<br />

մեկը ժաղավրդական տնտեսության արմատական վերափոխման ուղղված նյութերին<br />

ծանոթանալիս կարդում է նաև Արգամ Մանասյանի զեկուցագիրը: Կարդում է ու մտքերի մեջ<br />

ընկնում: Նորից է կարդում զարմացած ու մտահոգ տարուբերում է գլուխը, պահանջում է<br />

բերել Արգամ Մանասյանի անձնական գործը, կարդում է նաև գործը, նշումներ է կատարում<br />

ծոցատետրում և իր մոտ կանչում արդյունաբերության բաժնի վարիչին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

98<br />

- Ընկեր Գուլանյան,- հարցնում է նա,- ի՞նչ կարծիք ունեք ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի<br />

դիրեկտոր Արգամ Մանասյանի մասին:<br />

Բաժնի վարիչը այն մարդն էր, որ մինչև չիմանար ղեկավարի կարծիքը, իր կարծիքը չէր<br />

հայտնի: Դրա համար էլ բավականին անորոշ ձայներ է հանում, որոնցից ղեկավարի<br />

ականջին է հասնում միայն մի նախադասություն...<br />

- Կարծես թե իր տեղում է, ընկեր Ալթունյան, թեև ասում են...<br />

- Ի՞նչ են ասում:<br />

- Մի երկու ահազանգ կա... կհանձնարարեմ ճշտել... Սամսոն Իվանիչը...<br />

- Քո կարծիքն ասա, ընկեր Գուլանյան: Սամսոն Իվանիչին հանգիստ թող:<br />

- Ընկեր Ալթունյան... միանգամից ինչպե՞ս ասեմ... Իմ կարծիքով... կարծում եմ, որ առայժմ իր<br />

տեղում է... մինչև տեսնենք:<br />

Ալթունյանը բարձրանում է տեղից:<br />

- Իսկ ես ասում եմ, որ նա իր տեղում չէ: Ե՞րբ պիտի սկսեք ճանաչել մարդկանց: Դա ինչ նրա<br />

տեղն է, ընկեր Գուլանյան:<br />

Նայում է բաժնի վարիչի շփոթահար, կծկված կերպարանքին, ուզում է ինչ-որ բան ասել, բայց<br />

թափ է տալիս ձեռքը.<br />

-Լավ, ես հիմա ժամանակ չունեմ: Թռնում եմ Մոսկվա, սեսիայի, այնտեղից էլ<br />

պատվիրակություն եմ տանելու Եթովպիա...<br />

- Գիտենք, ընկեր Ալթունյան, բարի, բարի ճանապարհ ենք ցանկանում... Ի՞նչ անենք, մեզ էլ<br />

չեք թողնում ճանապարհ գցենք...<br />

- Ուրեմն կվերադառնամ մի ամիս հետո: Ուղիղ մեկ ամիս հետո պետք է իմ սեղանին լինեն<br />

Արգամ Մանասյանի վերաբերյալ բոլոր նյութերը: Հասկացա՞ք:<br />

- Հասկացա, ընկեր Ալթունյան, կլինեն,- դեպի դուռն է նետվում բաժնի վարիչը:<br />

Ղեկավարը հանկարծ կնճռոտում է ճակատը, ուզում է էլի ինչ-որ բան ասել, նույնիսկ ձեռքը<br />

զանգի կոճակին է տանում, բայց հենց նույն պահին հնչում է Մոսկվայի հետ ուղիղ կապի<br />

հեռախոսի զանգը...<br />

Իսկ դարձյալ մի քանի րոպե անց բաժնի վարիչը զանգահարում է մինիստրին.<br />

- Սամսոն Իվանիչ, Ծխախոտի գործարանի դիրեկտորի վիճակը լավ չի:<br />

- Ի՞նչ իմաստով,Ծատուր Եգորիչ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

99<br />

- Նոր մոտն էի...- նշանակալի ընդգծեց Գուլանյանը,- շատ բարկացած էր,ասաց, որ իր<br />

կարծիքով Արգամ Մանասյանը իր տեղում չէ: Երկու անգամ էլ կրկնեց: Դա նրա տեղը չէ,<br />

ասաց: Հետո էլ` թե մի ամիս հետո նրա վերաբերյալ բոլոր նյութերը կդնես իմ սեղանին:<br />

Հեռախոսալարի մյուս ծայրում լռություն տիրեց:<br />

- Լսու՞մ ես,- զարմացած հարցրեց բաժնի վարիչը:<br />

- Լսում եմ ,լսում,- արձագանքեց մինիստրը,- սեղանին թղթեր չկայի՞ն:<br />

- Աչքովս ընկավ, որ ինչ-որ զեկուցագիր էր:<br />

- Այդ է, որ կա,- գլխով արեց մինիստրը: - Այդ է, որ կա: Ես նրան զգուշացրի, գիտես, այ տղա,<br />

ասացի, ի՞նչ գործ ունես, որ անցավ գլուխդ ցավի տակ ես դնում:<br />

- Իսկ դու այդ զեկուցագրին ծանո՞թ ես, Սամսոն Իվանիչ:<br />

- Չէ,- ասաց Սամսոն Իվանիչը,- այսպես ասած` ընդհանուր գծերով. Որքան հասկացա`<br />

ցնդաբանություն է:<br />

- Ուրեմն դա է պատճառը... շատ բարկացած էր... Հիմա ի՞նչ անենք, Սամսոն Իվանիչ:<br />

Սամսոն իվանիչը մտածեց մի պահ:<br />

- Ինչ ասեք` կանենք...- հետո մի քիչ էլ մտածեց ու ասաց,- բայց լավ տղա է, գիտե՞ք:<br />

Բաժնի վարիչը բավականին կեղծ հոգոց հանեց.<br />

- Մենք բոլորս էլ լավ տղաներ ենք, Սամսոն Իվանիչ: Իսկ դու գիտե՞ս, որ այդ լավ տղայի<br />

մասին ինձ մոտ մի նամակ կա: Մեջտեղ չէի հանում, որովհետև մեր գյուղատնտեսության<br />

բաժնի վարիչի անունն էլ էր շոշափվում այնտեղ: Բայց հիմա ուրիշ ելք չունեմ:<br />

- Այդ ի՞նչ նամակ է,- հարցրեց մինիստրը, տենդորեն մտածելով, թե արդյոք նույն նամակի<br />

պատճե՞ն է, որ գտնվում է իր գրասեղանի դարակում, թե սա էլ նոր բան է:<br />

- Անստորագիր է:<br />

- Կոնկրետ փաստեր կա՞ն:<br />

- Բոլորը կոնկրետ փաստեր են,- ասաց բաժնի վարիչը: - Եվ այդ կոնկրետներից մեկն էլ այն<br />

է,թե իբր երբ Եվրոպայի շուրջը ճամփորդության եք գնացել միասին, ինքն է վճարել նաև քո և<br />

քո տիկնոջ ուղեգրերի արժեքը:<br />

“Նույն նամակն է, նույնը”,- սրտում հանկարծ սուր ծակոց զգաց Սամսոն Իվանիչը:<br />

- Չի կարող պատահել,- որքան կարող էր անհոգ ասաց նա: - Բացարձակ զրպարտություն է:<br />

Մի՞թե ես թույլ կտայի... Խնդրեմ, ինչ ձևով ուզեք, կարող եք ստուգել այդ փաստը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

100<br />

Բաժնի վարիչը մտահոգ քորեց ծոծրակը:<br />

- Պիտի քննենք, բա ինչ պիտի անենք... հիմա արդեն ամեն ինչ պետք է քննենք, Սամսոն<br />

Իվանիչ: Փաստի առաջ ենք կանգնած: Ես հո ինձ չե՞մ դնելու ընկեր Ալթունյանի սեղանին:<br />

Գուցե դուք էլ ձեր հերթին ստուգումներ անցկացնեք գործարանում:<br />

Մինիստրը շփոթվեց.<br />

- Բայց եթե այնտեղ իմ մասին էլ խոսք կա, որքա՞ն հարմար է...<br />

- Առավել ևս,- ասաց բաժնի վարիչը: - Հենց դրանով էլ կապացուցես, որ դու ոչ մի կապ չունես<br />

այդ պատմության հետ և չկա որևէ հանգամանք, որը քեզ հարկադրի կորցնել<br />

օբյեկտիվությունը: Առավել ևս: Հանձնաժողովի կազմի մեջ մտցրու նաև ժաղավրդական<br />

վերահսկողության քաղաքային կոմիտեի և ձեր վերստուգիչ- վերահսկիչ վարչության<br />

աշխատողներին:<br />

- Արա, բայց շատ հիմար բան է ստացվում,- հանկարծ իր բնական լեզվով խոսեց մինիստրը,-<br />

մի շաբաթ առաջ գովեցինք մեզ մոտ, երկինք հանեցինք գործարանի տվյալները... Հիմա էդ<br />

մարդ է ո՞նց կընդունի հանձնաժողովին:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, երևի ճիշտն այն կլինի, որ մեկուսացնես նրան:<br />

- Ո՞նց:<br />

- Շատ պարզ: Ալթունյանը հստակ ու որոշակի ասաց, որ գործարանը նրա տեղը չէ... Դե եթե<br />

այդպես է, գա թե չէ, հեռացնելու է աշխատանքից: Ուրեմն ինչու՞ նախաձեռնությունը մեր<br />

ձեռքը չվերցնենք: Նա անպայման կգնահատի մեր նրբանկատությունը: Համոզված եղիր:<br />

- Հա, բայց անունն ի՞նչ դնենք: Ձեռքներիս տակ հիմա կոնկրետ ոչ մի հիմք չկա:<br />

Բաժնի վարիչը ծիծաղեց.<br />

- Կասկած չունենաս, շուտով այնքան հիմքեր կլինեն, որ չես իմանա ինչ անես... Կարևորն այն<br />

է, որ ժամանակին գործի դնենք մեքենան, դրանից հետո ինքն իրեն կգնա:<br />

- Հա, բայց հիմա...<br />

- Իսկ հիմա ասա, որ քեզ կարգադրել են նրան թողնել մինիստրության տրամադրության<br />

տակ, մինչև որ հանձնաժողովը կամփոփի արդյունքները:<br />

- Ծատուր Եգորիչ, բայց դուք գիտեք, որ նա Վազգեն Միհրանիչի ընկերն է: Նա ի՞նչ կասի:<br />

Գուլանյանը հազաց.<br />

- Ի՞նչ պիտի ասի, քեզ ասացի, չէ՞, որ նամակի մեջ նրա անունն էլ է շոշափվում: Ես հենց հիմա<br />

կգնամ ու կխոսեմ ընկեր Միրզոյանի հետ: Վիճակն այնպիսին է, որ իմ կարծիքով նա ոչինչ<br />

ասել չի կարող:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

101<br />

Մինիստրը փորձեց մի վերջին անգամ թեթևացնել խիղճը.<br />

- Իսկ եթե փորձի բողոքե՞լ: Եթե հարցնի ում կարգադրությունն է, ի՞նչ ասեմ:<br />

- Է՜հ, Սամսոն, Սամսոն,- հանկարծ ծիծաղեց բաժնի վարիչը: - Մի ժամանակ կրակ էիր,<br />

դիմացդ կանգնել չէր լինում, քեզ ի՞նչ է պատահել: Շատ զգույշ ես դարձել:<br />

Մինիստրը կրկին Սարի թաղի Սամոն դարձավ:<br />

- Տո էն ժամանակ ջահել էի, բարձրանում էի, սուրս աջ էլ էր կտրում, ձախ էլ, Ծատուր Եգորիչ:<br />

Իսկ հիմա տեսնում ես, էլի, քանի տարի է մի տեղ նստած եմ...<br />

- Ուրախացիր, որ նստած ես,- կրկին ծիծաղեց Ծատուր Գուլանյանը: - Ընկնելն ավելի վատ է:<br />

Զգույշ մնա, որ Մանասյանը քեզ չտանի իր հետ... Գործ արա... գործ, Սամսոն...<br />

- Համա թե հումոր ունեք,- ասաց մինիստրը` երեք անգամ թխկթխկացնելով լսափողին: -<br />

Սատանի ականջը խուլ: Ինչ որ պետք է` կանեմ: Լավ, լավ, ամեն ինչ կվերցնեմ ինձ վրա:<br />

- Եղավ,- ասաց բաժնի վարիչն ու ցած դրեց լսափողը:<br />

Իսկ մինիստրը մոտ բերեց կաշեկազմ բլոկնոտը, որի էջերին գրված էին` “Ում զանգել”, “Ինչ<br />

անել”, “Ուր գնալ”... և գրիչը ձեռքն առնելով սկսեց գործողության ծրագիր մշակել: Առաջին<br />

կետը հետևյալն էր. “Մանասյանին կանչել մինիստրություն”:<br />

* * *<br />

Առավոտյան ուղիղ ժամը ութին հնչեց դռան զանգը: Հասմիկն ու երեխաները հավանաբար<br />

դեռ քնած էին, և միջանցք դուրս գալով, դուռը բացեց Արգամ Մանասյանը: Դռան առջև<br />

կանգնած էր Աշոտը.<br />

- Բարի լույս, Արգամ Պետրովիչ,- ընդգծված առույգ ձայնով ողջունեց նա: - Ես ներքևում<br />

սպասում եմ:<br />

Արգամը նախ ուրախացավ, բայց անմիջապես էլ ինչ-որ բան հիշեց ու տհաճություն զգաց.<br />

- Աշո՞տ,- ասաց նա երեխայավարի, հեգնանքով,- բա ասում էիր,թե այդ մեքենան այլևս չես<br />

նստի:<br />

- Ձեր “Վոլգայով” եմ, Արգամ Պետրովիչ: Բանալիները իմ ձեռքին էին, չէ՞...<br />

- Հա՞, կեցցես,- ուրախացավ և միաժամանակ անհարմար զգաց Արգամ Մանասյանը: - Դե<br />

ուրեմն` գնացինք:<br />

Բայց անմիջապես էլ պարզվեց, որ նա անարդարացի էր ոչ միայն Աշոտի, այլև Հասմիկի<br />

նկատմամբ: Որովհետև նոր էր կրկին բացել իր սենյակի դուռը, երբ միջանցքում հայտնվեց<br />

Հասմիկը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

102<br />

- Արգա՞մ,- ձայնեց նա,- մինչև ձվածեղը չուտես, ոչ մի տեղ չես գնա:<br />

Արգամն ակամա ծիծաղեց.<br />

- Ա՛յ կնիկ, հո ամեն ինչ բառացիորեն չեն հասկանա: Հիմա ես ոչ մի ախորժակ չունեմ:<br />

Հասմիկը բռնեց նրա թևն ու գլխով արեց Աշոտին:<br />

- Անմիջապես անցեք խոհանոց: Հետաքրքիր մարդ ես,- ամուսնու ձեռքը շարունակելով ձգել,<br />

ասաց նա: - Ամբողջ գիշեր չեմ քնել, վախեցել եմ, թե առավոտյան քնած կմնամ ու ձվածեղը<br />

չեմ հասցնի:<br />

- Եվ ամբողջ գիշեր չե՞ս քնել,- ապշեց Արգամ Մանասյանը` վիրավորվածությունը<br />

վերապրելով: - Դու չե՞ս քնել...<br />

- Չէ, Արգամ ջան,- ժպտալով ասաց Հասմիկը: - Նաիրիկի մագնիտոֆոնը դրել էի կողքիս,<br />

ականջակալները հագցրել գլխիս ու լսում էի ինձ համար...<br />

Արգամը քրքջաց: Նա չէր կարողանում պահել իրեն, ծիծաղում ու ծիծաղում էր շարունակ,<br />

նույնիսկ աչքերում արցունքներ հայտնվեցին: Աշոտն ու Հասմիկը զարմացած նրան էին<br />

նայում:<br />

- Քեզ ի՞նչ պատահեց, այ մարդ,- ոչինչ չհասկանալով, հարցրեց Հասմիկը: - Իմ ասածի մեջ<br />

ի՞նչ ծիծաղելի բան կար:<br />

- Ուրիշ բան հիշեցի,- արցունքները սրբելով շարունակեց ծիծաղել Արգամը, գտնելով, որ ոչ մի<br />

միտք չունի կնոջը խոսելու թեմա տալ, պատմել իր սրտխառնուքի և խեղճ Հասմիկի հասցեին<br />

ուղղված հանիրավի մեղադրանքների մասին:<br />

Աշոտի հետ արագորեն նախաճաշելուց և սուրճ խմելուց հետո, Արգամ Մանասյանը<br />

անմիջապես դուրս չեկավ տնից: Տատանվեց, տատանվեց և այնուամենայնիվ վճռեց<br />

զանգահարել իր ընկերոջը` գյուղատնտեսության բաժնի վարիչին: Հեռախոսը կինը վերցրեց.<br />

- Բարի լույս, Վարսիկ,- ասաց Արգամը: - Վազգեն Միհրանիչը տա՞նն է:<br />

- Ո՞վ,- հարցրեց կինը: - Վազգենն էդ ե՞րբ քեզ համար Միհրանիչ դարձավ, Արամի մեկը:<br />

Արգամը չպատասխանեց, չգիտեր ինչ ասել:<br />

- Տանը չի,- նորից հարցրեց նա:<br />

- Չէ, Արգամ ջան,- ասաց Վարսիկը: - Շուտ դուրս եկավ, արդեն երևի տեղում կլինի: էդ ինչի՞<br />

չեք երևում, այ տղա: Շատ չեք զարգացե՞լ...<br />

Արգամ Մանասյանը զգաց, որ կոկորդը քոր է գալիս ու ներսից, ինչ-որ տեղից բարձրանում է<br />

ցավը:Վարսիկի խոսքերը նրան ետ տարան տարիներ-տարիներ, հասցրին այն<br />

ժամանակները, երբ կիսաքաղց էին ու երջանիկ: Արգամը, Վազգենը, Վարսիկը նույն կուրսում<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

103<br />

էին սովորում, իրար հետ: Իսկ Վազգենն ու Վարսիկը ինչպես առաջին դասախոսությանը<br />

պատահականորեն հայտնվեցին նույն նստարանին, նույն նստարանին էլ ավարտեցին<br />

ինստիտուտն ու ամուսնացան: Նրանց արանքով հինգ երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում<br />

ոչ մի սև կատու չանցավ և ոչ մի խնդիր չծագեց նրանց միջև: Ոչ տանջեցին իրար,ոչ<br />

խանդեցին, ոչ ցավ պատճառեցին մեկմեկու: Նրանք երևի այդպես էլ մինչև վերջ սեր<br />

չխոստովանեցին միմյանց կամ հավատարմության երդում չտվեցին: Դրա կարիքը չկար:<br />

Նրանք առանց այդ էլ ծնվել էին իրար համար և լրացնում էին իրար:<br />

- Ինչի՞ չես խոսում, Արգամ տղա,-զարմացած, որ պատասխան չի լսում, հարցրեց Վարսիկը:<br />

- Վազգենն ինձ պետք է, Վարս,- ասաց Արգամը:<br />

- Որևէ բա՞ն է պատահել: Եթե հիմա չգտնես, երեկոյան տուն արի: Դու գիտես, որ ու էլ գնա,<br />

երեկոները խելոք-խելոք տուն է գալիս:<br />

- Շնորհակալություն, Վարսիկ ջան:<br />

- Պահ-պահ-պահ, շնորհակալությու՞նս որն է, թիթիզ...<br />

Արգամն ակամա ժպտաց: Նույն պայծառ աղջիկն է, ոչինչ, ոչինչ չի փոխվել, թեև տատ է<br />

արդեն:<br />

- Կգամ,կգամ, թարսիկ-Վարսիկ...<br />

Ու անմիջապես հավաքեց Վազգենի հեռախոսի համարը: Լսափողը քարտուղարուհին<br />

վերցրեց:<br />

- Ընկեր Միրզոյանին եմ խնդրում:<br />

- Տեղում չէ;<br />

Այդ էր պակաս, որ սովորական հեռախոսով զանգահարես ու տեղում լինի: Լավ է, որ գոնե<br />

վերցրին լսափողը:<br />

- Երբ կգա, չգիտե՞ք:<br />

- Հայտնի չէ:<br />

Ոչինչ, գործարանից կառավարական հեռախոսով կզանգահարի:<br />

Արգամ Մանասյանը բակ իջավ ու նստեց իր սեփական “Վոլգան”, Աշոտի կողքին:<br />

- Հը՞, ո՞նց է,- հարցրեց նա, ակնարկելով ավտոմեքենայի վիճակը:<br />

- Սրա՞ն ինչ է եղել,- ժպտաց վարորդը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

104<br />

Չորս տարվա ընթացքում ավտոմեքենան ընդամենը քսան հազար կիլոմետր ճանապարհ էր<br />

անցել, երբ ուրիշ մեքենաներ այդքանն անցնում են կես տարում: Դե ուր պիտի գնար Արգամը:<br />

Միայն կիրակի օրերին էր ավտոտնակից հանում մեքենան: Ընտանիքով լցվում էին մեջը ու<br />

ճամփա դուրս գալիս: Մի անգամ Սևան գնացին, մի անգամ Տաթևի վանքը, երկու-երեք<br />

անգամ Արագած բարձրացան` հերթով ուսումնասիրելով ճամփեզրի գյուղերի եկեղեցիներն<br />

ու մատուռները: Իսկ մի անգամ էլ գնացին, գնացին ու հասան Պիցունդա: Գնացին, լողացան<br />

ծովում ու մյուս օրը ետ դարձան: Ի՜նչ օրեր էին... Ճանապարհին մի գիշեր մնացին Թբիլիսիի<br />

“Իվերիա” հյուրանոցում: Արգամը երկու “լյուքս” համար վերցրեց և առաջարկեց անմիջապես<br />

դուրս գալ ու շրջել քաղաքում: Հասմիկը հրաժարվեց: Երեխայի նման այս բազմոցից ելնում,<br />

մյուսին էր նստում, միացնում էր հեռուստացույցը, հիմա էլ դիմացի բազմոցին<br />

տեղավորվում... Իսկ հետո ասաց.<br />

- Ես ոչ մի տեղ չեմ գա: Ի՜նչ հրաշք համար է, Արգամ: Երանի ամբողջ կյանքում այստեղ<br />

ապրեի:<br />

- Շուտ արա, ուշանում ենք,- ծիծաղեց Արգամը:<br />

- Չեմ գալիս: Ա՛յ տղա, այդքան փող տվեցինք, հիմա թողնեմ դու՞րս գամ, ող վայելեմ, էլի,<br />

Արգամ ջան:<br />

Աշոտը մեքենան տարավ Աբովյանով, հրապարակից ձախ թեքվեց ու գնաց Հոկտեմբերյան<br />

պողոտայով:<br />

- Արգամ Պետրովիչ,- ասաց նա` շարունակելով դիմացը նայել: - Մի բան ասեմ, էլի...<br />

- Ասա:<br />

- Թույլ կտա՞ք հետաքրքրվեմ, թե ինչ է պատահել: Թե էդ ո՞վ ու ինչի՞ համար է ուզում ձեզ<br />

ժերտվա տալ:<br />

- Ժերտվա տա՞լը որն է,- ակամա ժպտաց Արգամը:<br />

- Դե ոնց որ շախմատի մեջ, էլի, Արգամ Պետրովիչ, մի ֆիգուր տալիս են, որ խաբեն ու ավելի<br />

մեծ շահ ստանան: Չջղայնանաք, բայց սիրտս վկայում է, որ ձեր տեղը ծախել են:<br />

- Ինչ են արե՞լ: Դա՞ ինչ հիմարություն է, Աշոտ:<br />

- Մեկ է` ինչքան էլ ջղայնանաք, ես իմ իմացածն ասելու եմ: Հիմա ամեն պաշտոն իր գինն<br />

ունի, Արգամ Պետրովիչ... Ոնց որ շուկայում:<br />

- Եվ ուրեմն իմ պաշտոնի գինն ինչքա՞ն է,- ծաղրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Չգիտեմ,- ասաց Աշոտը,- բայց մի քանի օր առաջ գաղութի ընկերներիցս մեկը իմ աչքի առաջ<br />

քսան հազար ռուբլի մեկ-մեկ հաշվեց, տվեց ու բաստուրմայի ցեխ առավ:<br />

Արգամ Մանասյանը նոր չէր իջել լուսնից, լսել էր, որ կատարվում են նման բաներ, որ ներքին<br />

կարգով վաճառվում են խորտկարաններ, գերեզմանաքարի պատրաստման<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

105<br />

արհեստանոցներ, բենզինի լցման կայաններ, կարկանդակի արտադրամասեր, շաքարի,<br />

ածխի, ալյուրի և հազար ու մի տեսակ պահեստներ: Ի վերջո իր աչքով տեսել էր նաև Ենոքին,<br />

որը բանվորական ճաշարան էր գնել ու վերածել ժամանակակից առաջնակարգ ռեստորանի:<br />

Բայց ավելի շատ լսել էր ու հավատ չէր ընծայել: Իսկ աշոտն ահա իր կողքին նստած...<br />

- Աշոտ,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը,- իսկապե՞ս քո աչքով ես տեսել:<br />

- Երեխաներիս արև: Փողերից էլ նավթալինի հոտ էր գալիս:<br />

- Այսինքն` ո՞նց է գնում այդ ցեխը, ի՞նչ պիտի անի: Ինքը մասնագե՞տ է:<br />

- Չէ՜ մի, ի՞նչ մասնագետ, Արգամ Պետրովիչ, մասնագետներն աշխատում են, իսկ նա տերն է:<br />

Նրա անունն իսկի ռոճկացուցակում էլ չի լինում:Կամ էլ ձևակերպված է լինում որպես<br />

բանվոր, փականագործ: Որովհետև դրանք մեծ մասամբ դատված մարդիկ են, իրավունք<br />

չունեն նյութական պատասխանատու աշխատանք կատարել:<br />

- Սարսափելի բաներ ես ասում, Աշոտ...<br />

- Էդպես է, Արգամ Պետրովիչ, էդպես է... Ախր բանն էն է, որ էդ մարդիկ չեն էլ թաքցնում,<br />

հակառակը` գոռոզանում են: Մեկն էլ իմ հարևանն է, ասում է` համ տրիկոտաժի ցեխ ունեմ,<br />

համ էլ փայատեր եմ, իմ տոկոսներն ունեմ հրուշակեղենի մի ցեխից և մի խորտկարանից:<br />

Հիմա, ասում եմ, գուցե, թե ես իմանամ գաղտնիքը...<br />

Արգամն ակամա խաղի մեջ մտավ...<br />

- Իսկ այդ ինչպե՞ս պիտի իմանաս;<br />

- Արգամ Պետրովիչ,- ասաց Աշոտը: - Իզուր մեզ բանի տեղ չեք դնում: Էն, ինչ որ վարորդները<br />

գիտեն, ոչ մեկը չգիտի: Էն, ինչ որ վարորդներն են տեսնում... Հնարավո՞ր է, որ պետը<br />

գաղտնիք ունենա ու վարորդը չիմանա էդ մասին:<br />

- Եվ դու ուզում ես վարորդների միջոցո՞վ ճշտել;<br />

- Հա,- ասաց Աշոտը: - Մենք էլ մեր միությունն ու կանոնադրությունը ունենք: Մեր մեծն ու<br />

փոքրը... Տեղը որ գալիս է, մենք էլ իրար ենք պաշտպանում...<br />

Նա չավարտեց խոսքը, որովհետև ավտոմեքենան արդեն կանգ էր առել գործարանի<br />

դարպասի արջև: Աշոտը մի թեթև ազդանշան տվեց, բայց երկաթյա հսկա դուռը մի կողմ<br />

չգնաց: Նա ազդանշան տվեց նորից ու գլուխը պատուհանից դուրս հանեց:<br />

Իր պատուհանից գլուխը դուրս հանեց նաև պահակը:<br />

- Դուռը բաց արա,- ձայնեց Աշոտը,- չե՞ս տեսնում, որ ես եմ:<br />

Պահակը նայեց ավտոմեքենայի համարին:<br />

- Իմ ցուցակի մեջ էդ համարը չկա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

106<br />

Աշոտը կարմրատակեց, և Արգամ Մանասյանը հասկացավ ամեն ինչ:<br />

- Պետք չէ,- ասաց նա: - Մեքենան մի կողմ տար: Ես ոտքով կգնամ:<br />

Բայց վարորդն արդեն դուրս էր նետվել մեքենայից: Մի քանի ցատկով նա պահակատուն<br />

մտավ և քիչ հետո հայտնվեց պահակի հետ, նրա ձեռքն այնքան ամուր սեղմած, որ դեմքը<br />

ծամածռվել էր ցավից:<br />

- Հիմա տեսա՞ր,- հևում էր Աշոտը,- տեսա՞ր, դե գլուխ տուր...<br />

- Բաց թող ձեռքս,- խնդրում էր պահակը: Հետո դարձավ, գլուխ տվեց գործարանի նախկին<br />

դիրեկտորին: - Ներողություն, ընկեր Մանասյան, ձեզ չտեսա... Վա՜յ, բաց թող ձեռքս... Ես<br />

օրենքով...<br />

Դարպասն արագորեն սահեց դեպի աջ, և Աշոտը կատաղած սեղմելով գազի ոտնակը`<br />

մեքենան մտցրեց բակ ու արգելակեց վարչական շենքի արջև:<br />

- Ի՞նչ կարիք կար, Աշոտ,- մեղմ ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ինչու՞ պիտի նա խախտեր<br />

կարգը:<br />

- Դե լավ, էլի, Արգամ Պետրովիչ,- Աշոտը դեռ հուզված էր և ծանր էր շնչում: - Ես նրա<br />

դատաստանը հետո կտեսնեմ:<br />

Երբ Արգամ Մանասյանն իր ընդունարանը մտավ, Սուսաննան տեղում չէր: Դիրեկտորական<br />

առանձնասենյակի դռան մոտ կանգնած էր գործարանի հյուսներից մեկը և ինչ-որ սուր<br />

գործիքով զգուշորեն պոկում էր “Ա. Պ. Մանասյան” բրոնզե տառերը: Նախկին դիրեկտորին<br />

տեսնելով, բանվորն անասելի շփոթվեց, ձեռքից շխկոցով ցած գցեց տառերը:<br />

- Բարև ձեզ, ընկեր Մանասյան:<br />

- Բարև, Մուշեղ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ինձ ասեցին, որ տառերը պիտի փոխել...<br />

- Իհարկե,- ասաց Մանասյանը: - Իհարկե...<br />

Մուշեղը կռացավ, սկսեց շտապով հավաքել տառերը ու ներքևից վեր նախկին դիրեկտորին<br />

նայելով, շշնջաց.<br />

- Բայց իմացեք, որ սա իմ սրտովը չի, ա՛յ, ու ոչ մեկիս սրտովը չի...<br />

- Ամեն ինչ ճիշտ է,- ասաց Արգամ Մանասյանը,- շնորհակալություն, Մուշեղ:<br />

Դիրեկտորի տեղակալի առանձնասենյակի դուռը բացվեց և ընդունարանում հայտնվեց<br />

Սուսաննան: Տեսնելով նախկին դիրեկտորին, նա շփոթվեց չգիտես ինչու, ակնթարթորեն<br />

շրջվեց ու ձայն տվեց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

107<br />

- Վռամ Մամբրեիչ, Արգամ Պետրովիչն է եկել:<br />

Վռամ Մաշուրյանը անմիջապես ընդունարան դուրս եկավ.<br />

- Վա՞յ, ինչու՞ ներս չես գալիս, Արգամ Պետրովիչ: - Հետո նայեց բրոնզե տառերը ձեռքին<br />

շվարած կանգնած բանվորին, Բայց ամենևին էլ չշփոթվեց: - Ազգանունդ որոշեցի հանել:<br />

Չարժե, որ ազգանունդ դռան վրա փակված լինի, երբ ներսում հանձնաժողով է աշխատում:<br />

- Ի՞նչ հանձնաժողով:<br />

- Ի՞նչ իմանամ, մինիստրությունից են ուղարկել:<br />

- Բայց ի՞նչ են ստուգում:<br />

- Դեռ նոր են հավաքվել: Երևի նոր են որոշում, թե ինչից սկսել:<br />

Մաշուրյանի առանձնասենյակից հայտնվեց Սուսաննան: Աչքերը հատակին բարևեց իր<br />

նախկին դիրեկտորին, ապա Վռամ Մաշուրյանին նայելով, ռուսերեն ասաց.<br />

- Սուրճ պատրաստե՞մ ձեզ համար:<br />

- Դիր, Սուսիկ ջան,- ասաց Մաշուրյանը:<br />

Մանասյանը դեպի իր նախկին առանձնասենյակը քայլեց.<br />

- Ես չեմ ուզում:<br />

- Արգամ Պետրովիչ,- նրա ետևից ռուսերեն ձայնեց քարտուղարուհին: - Ներեցեք ինձ, ի սեր<br />

աստծո, բայց խնդրել են ոչ ոքի ներս չթողնել:<br />

- Ինձ և՞ս...<br />

- Ասել են` ոչ ոքի:<br />

Մանասյանը թափով ձգեց դռան բռնակից ու ներս մտավ:<br />

Նրա առանձնասենյակում, կանաչ մահուդով ծածկված խորհրդակցության երկար սեղանի<br />

շուրջ նստած էին յոթ-ութ հոգի: Իսկ այն աթոռին,որտեղ սովորաբար ինքն էր նստում, հիմա<br />

տեղավորված էր կարճահասակ, նիհար, ճաղատ, հարու տալու պատրաստ գլուխը ցած<br />

թեքած մի մարդ:<br />

- Ի՞նչ կա,- գլուխն առանց բարձրացնելու, այցելուին դիմեց այդ մարդը:<br />

- Ես պիտի հարցնեմ` ինչ կա,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Դուք իմ առանձնասենյակում եք<br />

նստած:<br />

Մարդը ծուռ ժպտաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

108<br />

- Ուրիշ ելք չկար: Մեզ աշխատել էր պետք, իսկ միակ ազատ սենյակը գործարանում հիմա սա<br />

է:<br />

- Եվ մտադիր եք աշխատել առանց ինձ հետ խորհրդակցելու՞...<br />

- Ձեր ժամանակն էլ կհասնի, ընկեր Մանասյան,- ասաց մարդը: - Ես հանձնաժողովի<br />

նախագահն եմ: Ժողովրդական վերահսկողությունից: Իմ ազգանունը Ղազարյան է:<br />

Ընկերները, - նա գլխով արեց նստածների կողմը, - մասնագետներ են: Առայժմ աշխատանքի<br />

բաժանում ենք կատարում...<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց երկար սեղանի մոտ նստած մարդկանց ու զարմացավ, տեսնելով,<br />

որ բոլորն անծանոթ դեմքեր են: Դա նրան շատ տարօրինակ թվաց, որովհետև համոզված էր,<br />

թե անհնարին է, որ այդքան մարդկանցից մեկը ծանոթ չլինի իրեն: Որտեղի՞ց են գտել այս<br />

մարդկանց, ովքե՞ր են սրանք, որոնց կտրել են իրենց աշխատանքից, բերել այստեղ ու<br />

դարձրել քննիչներ ու դատավորներ: Որովհետև ով էլ կանգնի այս մարդկանց առջև, արդեն<br />

մեղադրյալ է: Եվ ինչ հայացքներով են նայում, նախապես գիտեն, որ եթե ոչ կյանքդ, ապա<br />

առնվազն վիճակդ իրենցից է կախված: Ու իրենք ինչ ուզենան կարող են անել քեզ հետ:<br />

Որովհետև այդպես են հրահանգավորված ու տրամադրված: Նրանք երբեք նման պաշտոն ու<br />

դիրք չեն ունեցել, առայժմ առանձին-առանձին ոչնչություններ են, բայց հիմա միասին,<br />

հանձնաժողով դարձած, մեծագույն հաճույք են ապրում, որ կարող են նվաստացնել,<br />

ստորացնել քեզ, այն էլ ում` ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի դիրեկտորին: Նրանց աչքում<br />

դու արդեն հանցագործ ես, գռփող ու կաշառակեր: Ահա թե իսկապես ինչ բան է աթոռը:<br />

Աթոռի մասին շատ երգիծական ու սատիրական գործեր են գրվել, բայց կարծես թե այդ<br />

ֆենոմենը մինչև վերջ պարզաբանված չէ: Խնդրեմ` բոլորն իրար նման աթոռներ են: Մեկը<br />

սեղանի այն ծայրին է դրված,մյուսը` այս,իսկ մնացածները կողքերին են: Ով նստում է այն<br />

ծայրի աթոռին` տեր է, գերագույն դատավոր է, աստված է: Ով այս ծայրին է նստում`<br />

մեղադրյալ է, դատապարտյալ է, ամբաստանյալ է,կամ ծայրահեղ դեպքում` խեղճուկրակ<br />

հայցվոր: Կողքի աթոռներին նստած մարդիկ կատարողներ են: Նրանք ներքևից ակնածանքով<br />

և ստրկամտորեն են նայում այն ծայրի աթոռին նստած մարդուն` պատրաստ նրա<br />

հրահանգով բարձրացնել ձեռքերը, և վերևից, շատ վերևից են դիտում այս ծայրի աթոռին<br />

հայտնված դժբախտին:<br />

Արդեն քանի տարի է, ինչ ես այն աթոռին եմ նստում, դառնացավ Արգամ Մանասյանը, ու<br />

մտքովս էլ չի անցել, թե մի օր կհայտնվեմ այս աթոռին: Եվ հիմա չեմ էլ հիշում, թե երբևէ<br />

կարեկցանք ունեցե՞լ եմ նրանց նկատմամբ,երբևէ մտածե՞լ եմ, թե ինչ է լինում նրանց հետ,<br />

ովքեր հանգամանքների բերումով այդ աթոռին են հայտնվել: Ուրեմն հիմա ինչու՞ պետք է այլ<br />

կերպ լինի: Ես ի՞նչ եմ սպասում սրանցից:<br />

Նա նայեց իր տեղը գրաված, հարու տալու պատրաստ, գլուխը ցած թեքած մարդուն:<br />

- Եվ ուրեմն ե՞րբ պետք է ներկայանամ ձեր դատին:<br />

- Ձեր տան հեռախոսի համարը ինձ մոտ կա: Սպասեք մեր զանգին,- ասաց Ղազարյանը: -<br />

Խորհուրդ չեմ տա քաղաքից բացակայել:<br />

Խորհուրդ չի տալիս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

109<br />

Արգամ Մանասյանը կրկին ընդունարան մտավ: Բանվոր Մուշեղն արդեն ավարտել էր իր<br />

գործը... Պատին նախկին դիրեկտորի անուն- ազգանվան հետքերն էին մնացել միայն:<br />

Սուսաննան դարձյալ իր տեղում չէր: Արգամը բացեց Վռամ Մաշուրյանի առանձնասենյակի<br />

դուռը և տեսավ, որ նա խոսում է հեռախոսով: Մաշուրյանը, առանց տեղից բարձրանալու,<br />

ձեռքի նշանով ներս հրավիրեց Մանասյանին ու շարունակեց խոսել:<br />

- Այդ ե՞րբ են “Ախթամարն” ու “Երևանը” խանութներում վաճառվել: Ծիծաղելի բաներ եք<br />

ասում: Արտադրում ենք այնպիսի չնչին քանակությամբ, ու հազիվ ենք հատուկ բազաներն<br />

ապահովում: Որտեղի՞ց, սիրելի ընկեր, ոչ հումք ունենք, ոչ տուփ: Իմ ձեռքին որ լիներ, ես<br />

ընդհանրապես կվերացնեի դրանց արտադրությունը: Որովհետև թշնամիներից բացի, ուրիշ<br />

ոչինչ չենք վաստակում: Հիմա էլ սև պոչով են ուզում... Ի՞նչ, բա ինչպես է , որ հարևան<br />

Ադրբեջանի շուկաներում ազատ վաճառվու՞մ են: Գնացեք բռնեք: Մե՞նք ենք բռնողը: Բռնեք ու<br />

պարզեք, թե որտեղից են նրանք այդ սիգարեթները ձեռք բերում: Մենք վախենալու բան<br />

չունենք... Հարգանքներս...<br />

Նա ցած նետեց լսափողն ու հոգոց հանեց.<br />

- Ինձ սխալ չհասկանաս, բայց երանի քեզ, որ օձիքդ ազատում ես, Արգամ Պետրովիչ: Սա հո<br />

կյանք չէ: Մեր շրջանի ԲԽՍՍ-ի տեսուչն է : Մեկին խոսք է տվել ու ինձնից “Ախթամար” է<br />

ուզում, այն էլ սև պոչով: Ինչքան ուզել է` տվել եմ: Հիմա իսկապես չկա` չի հավատում:<br />

Վախեցնում է սրիկան... Բա էդ ո՞նց է,որ Ղազախի ու Նախիջևանի շուկաներում ազատ<br />

դրված են: Ես ի՞նչ իմանամ... դուք եք, որ ամեն տեղ հոտոտում եք: Հոտոտեք...<br />

- Այս Ղազարյանն ո՞վ է, Վռամ:<br />

- Թարախ է,- ասաց Վռամ Մաշուրյանը: - Սահմանափակ ուղեղով, քառակուսի գլխով մի<br />

ապուշ:<br />

- Ճանաչու՞մ ես:<br />

- Չէ, բայց լսել եմ: Նրա մասին նույնիսկ անեկդոտանման մի բան են պատմում: Միայն<br />

հիմնարկում չէ, որ զզված են դրանից, տանն էլ են զզված: Ասում են, թե իբր մի օր նրա տղան<br />

վիճում է հոր հետ, ուզում է ինչ-որ բան հասկացնել, բայց ոչինչ չի ստացվում: Ի վերջո<br />

զայրացած դառնում է մորը, թե. Հոգուդ մեռնեմ, սրան որտեղի՞ց ես գտել, այ մեր: Մայրը<br />

հեգնանքով ասում է, թե վիճակախաղի տոմսով եմ շահել: Ավելի լավ չէ՞ր փողը վերցնեիր,<br />

պրծնեինք սրանից, ասում է տղան:<br />

Արգամ Մանասյանը մոտ բերեց հեռախոսը ու համար հավաքեց:<br />

- Սամսոն Իվանիչին եմ խնդրում: Բա որտե՞ղ է: Մարինե ջան, ես եմ, Արգամ Մանասյանը,<br />

ծխախոտի... Չգիտե՞ս, երբ կվերադառնա: Դե լավ, լավ...<br />

Նա զգուշորեն ցած դրեց լսափողը ու ցրված հայացքով նայեց լուսամուտից դուրս:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, քիչ առաջ զանգահարեցին, քեզ շրջանային դատախազությունում<br />

սպասում են:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

110<br />

- Որտե՞ղ: Ո՞վ է սպասում,- ցնցվեց Մանասյանը:<br />

- Դատախազի օգնականը: Գաբրիելյան է ազգանունը:<br />

- Ի՞նչ է ուզում ինձանից: Գուցե էլի սիգարեթների պատմություն է...<br />

- Չէ, Արգամ, ասաց` ինչ-որ նամակ են ստացել:<br />

- Նամա՞կ: Չգիտե՞ս ինչ է, ոչինչ չասա՞ց...<br />

-Չէ: Միայն ասաց, որ հանրապետության դատախազն է մակագրել:<br />

Արգամ Մանասյանը հանկարծ ծիծաղեց: Նա այնքան սրտանց էր ծիծաղում, որ Վռամ<br />

Մաշուրյանը զարմացած նայեց նրան:<br />

- Սա արդեն վարազի որս է հիշեցնում,- գլուխը թափահարեց Արգամը: - Երբ շրջապատում են<br />

չորս կողմից:<br />

* * *<br />

Նա դատախազություն չգնաց: Նրա մեջ խոսեց կամակորությունը: Երեխա՞ է, ինչ է,որ ձայն<br />

տան թե չէ` թռչի: Եվ վերջապես ո՞վ է շրջանի դատախազի օգնականը, որ հենց այնպես,<br />

զանգով իր մոտ է կանչում գործարանի դիրեկտորին: Ոչինչ չէր պատահի, եթե ինքը<br />

գործարան գար: Մինչև հիմա այդպես էլ անում էին:<br />

Արգամ Մանասյանը աչքի պոչով նկատեց, որ Աշոտը մի անկյունում դույլը ձեռքին լվանում է<br />

ավտոմեքենան և քայլեց դեպի միահարկ ոչ մեծ շինությունը բակի ծայրում, որը<br />

գործարանում հայտնի է իբրև “Մանասյանի ցեխ”: Եվ այդպես էլ կար` գրեթե լաբորատոր<br />

պայմաններում այստեղ էր արտադրվելու նրա ստեղծած փորձնական աննիկոտին<br />

ծխախոտը:<br />

Այդպիսի ծխախոտ ստանալու միտքը նրա գլխում ծագեց շատ տարիներ առաջ, երբ<br />

գյուղատնտես էր աշխատում Իջևանի շրջանի Խաշթառակ գյուղում: Նրան միշտ զարմանք էր<br />

պատճառում, որ պետությունը մի կողմից պրոպագանդայի և ագիտացիայի բոլոր միջոցներով<br />

կոչ է անում անխնա պայքար ծավալել ծխելու դեմ, իսկ մյուս կողմից բոլոր որոշումներով և<br />

շրջաբերականներով պահանջում է ընդարձակել ծխախոտի դաշտերը, ստեղծել նոր, ավելի<br />

բերքատու տեսակներ և նույնիսկ տարօրինակ հնչող լոզունգ է հրապարակում` “Ավելի շատ<br />

ծխախոտ պետությանը”: Քանի որ ծխող չէր, Արգամ Մանասյանը էությամբ չէր հասկանում,<br />

թե որքան դժվար է արյան մեջ ներծծված թույնից հրաժարվելը և ավելին` տարիներ ի վեր<br />

ձեռք բերած սովորությունից ետ կանգնելը: Հարցը հո միայն ծխելը չէ. Հարցն այն է, որ ծխելը<br />

մի ամբողջ արարողություն է, որին սովորել է քո մարմինը: Ձեռքդ պիտի գրպանդ տանես,<br />

հանես ծխախոտատուփը, բացես, միջից դուրս բերես սիգարեթը, տուփը փակես, գրպանդ<br />

դնես նորից: Հետո պիտի ակամա տրորես սիգարեթի գլանակը, դնես բերանդ, ձեռքդ գրպանդ<br />

տանես, հանես լուցկին, վառես, մի պահ կրակին նայես ու նոր միայն մոտեցնես սիգարեթին:<br />

Պիտի փչես, հանգցնես լուցկին ու ներս շնչես ծուխը, մի պահ փակես աչքերդ, նորից շնչես ու<br />

նոր միայն նետես մարած լուցկին: Այդ շարժումներին դու այնքան ես սովորել, որ քեզ համար<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

111<br />

շատ ավելի հեշտ է ծխելը թողնելը, քան թե այդ սովոր շարժումները ինչ-որ բանով<br />

փոխարինելը, ժամանակ- արանքը լցնելը: Մարդիկ ինչ ասես չեն անում` ծխախոտի<br />

փոխարեն կոնֆետ են ուտում, արևածաղկի սերմ, հաբեր են կուլ տալիս, ծամոն են ծամում,<br />

տերողորմյա են գցում... Բայց այդ բոլորն անօգուտ են,որովհետև չեն փոխարինում ծխելու<br />

շարժումներին:<br />

Արգամ Մանասյանը մտածեց, որ ռեֆլեքսային շարժումները պետք է թողնել նույնը:<br />

Հարկավոր է միայն ծխախոտը զրկել նիկոտինի թույնից: Այնպիսի խառնորդ հորինել, որ<br />

ծխախոտի պատրանքը հարուցի: Միայն պատրանքը: Իսկ ինքը լինի անվնաս: Ըստ որում նա<br />

այդ գործի պիոները չէր, աշխարհի շատ երկրներում և Միության մի քանի<br />

լաբորատորիաներում գիտնականները զբաղվում էին այդ հարցով: Սակայն ցանկալի<br />

արդյունքը դեռևս չկար: Որովհետև, ճիշտ է, սիգարեթները զուրկ էին լինում նիկոտինից,<br />

սակայն ծխողը հենց սկզբից էր հասկանում, որ չկա նիկոտինը և որ ինքը փաստորեն խոտ է<br />

ծխում: Դրանից էլ հետևում էր անբավարարվածության զգացումը, սրտխառնուքը: Մարդիկ<br />

հրաժարվում էին նորույթից և կրկին ձեռքները վերցնում իրենց հին, ծանոթ սիգարեթները:<br />

Ուրեմն կարևոր, շատ կարևոր էր, որպեսզի նոր սիգարեթի համը և առաջացած գրգիռները<br />

բացարձակապես համապատասխանեին իսկական, բնական ծխախոտի համին և<br />

առաջացրած գրգիռներին:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը հասավ դրան: Հասավ իր գործընկերոջ, ծխախոտի լավագույն<br />

մասնագետ և մոլի սիրահար Բակուր Եգանյանի օգնությամբ:<br />

Բակուրը բառացիորեն ծխախոտի գործարանում էր ծնվել: Երբ հայրը ռազմաճակատ էր<br />

մեկնել, մայրն ընդունվել էր գործարան ու փոխարինել ամուսնուն: Բակուրից բացի, որը նրա<br />

կրծքի տակ էր դեռ, մայրը երկու երեխա էլ ուներ, որոնց պահել էր պետք, պահել էր պետք<br />

նաև ամուսնու մորը: գործարանն այդ ժամանակ երեք հերթ էր աշխատում, առանց<br />

ընդմիջման, և Բակուրի մայրը երբեմն նաև, գիշերային հերթափոխում էր լինում: Ի՞նչ կարող<br />

էր անել, ու՞մ բողոքել, պատերազմ էր և իրար էր խառնվել ամեն ինչ: Գործարանում<br />

հիմնականում կանայք էին մնացել: Քայլում էին ստվերների պես` նիհարած ու գունաթափ<br />

դեմքերով, ծխախոտի հոտից ու յուղից թունավորված: Հերթափոխի ընթացքում այնքան էին<br />

հոգնում, որ ոմանք չէին կարողանում տուն գնալ և քնում էին հենց այնտեղ` ծխախոտի<br />

հակերի վրա: Ծխախոտի հենց այդպիսի մի հակի վրա էլ 1941 թվականի հուլիսի ութի<br />

առավոտյան ծնվեց Բակուրը` ժամկետից երկու ամիս շուտ: Բժիշկ չկարողացան կանչել,<br />

որտեղի՞ց պիտի գտնեին այդ կեսգիշերին. Ոչ հեռախոս կար, ոչ էլ փոխադրամիջոց:<br />

Բանվորուհիների մեջ մի կին կար, որ մի քիչ հասկանում էր գործից, նա էլ իր շուրջը<br />

հավաքեց կանանց, վստահ կարգադրություններ արեց` մեծ-մեծ թասեր գտան, դույլերով տաք<br />

ջուր բերեցին, ծխախոտի հակերի համար օգտագործվող քաթանից բերեցին, մի քանի<br />

լուսամուտի վրայից պոկեցին խաչաձև կպցված մառլաները, լվացին, պատրաստեցին ամեն<br />

ինչ, մինչև որ աշխարհ եկավ Բակուր Եգանյանը: Սկզբում բոլորին մի պահ զարմացրեց այն,<br />

որ նորածինը չէր ճչում, այլ միայն մնչում էր մի տեսակ, բայց դե ով էր դրան ուշադրություն<br />

դարձնողը: Իսկ երբ տղան մեծացավ մի քիչ, ու երբ, անհանգստացած, վերջապես բժիշկ<br />

հրավիրեցին, պարզվեց, որ փոքրիկը համր է:<br />

Մայրն ամեն օր Բակուրի բարուրը գրկած նրան աշխատանքի էր բերում, որտեղ մի<br />

անկյունում ճոճ էր պատրաստել մանկան համար, և աշխատանքից հետո էլ գրկած տանում<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

112<br />

էր տուն: Հենց այդպես էլ ծխախոտի գործարանում մեծացավ Բակուր Եգանյանը ու տասը<br />

տարեկանից էլ սկսեց աշխատել ու ծխել: Սկզբում պիտակներ էր փակցնում հակերի վրա,<br />

հետո փականագործի աշակերտ դարձավ, հետո տեղափոխվեց հումքի արտադրամաս,<br />

որտեղից էլ Անահիտ Սիրունյանը, լաբորատորիայի վարիչը, նրան իր բաժին տարավ ու<br />

սովորեցրեց ծխախոտի հումքի մշակման գաղտնիքները, որպեսզի “գործարանի որբը”,<br />

ինչպես կանչում էին նրան, հիմնական մասնագիտություն ունենա: Եվ տղան<br />

ընդունակություններ հանդես բերեց այդ գործում: Գուցե պատճառն այն էր, որ<br />

զգայարաններից երկուսը չէին աշխատում, թե ինչ, բայց նա այնպիսի հոտառություն ուներ,<br />

որ աչքերը փակ, միայն հոտով կարող էր որոշել ծխախոտի ոչ միայն տեսակը, այլև որակը:<br />

Աշխատելու հետ միաժամանակ խուլ ու համրերի միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո,<br />

Բակուր Եգանյանը, առանց արտադրությունից կտրվելու, ավարտեց նաև Երևանի<br />

գյուղատնտեսական ինստիտուտը և մնաց լաբորատորիայում որպես ավագ տեխնոլոգ: Իսկ<br />

երբ Անահիտ Սիրունյանին կենսաթոշակի էին ուղարկում, և հրաժեշտի երեկո էին<br />

կազմակերպել այդ առթիվ, ծեր կինը, ծաղիկների փունջը ձեռքին, ասաց.<br />

- Ես կատարեցի իմ գործը և հեռանում եմ: Եթե մտածում եք ծխախոտի գործարանի<br />

հեռանկարների մասին, իմ փոխարեն նշանակեցեք Բակուր Եգանյանին, մեր գործարանի<br />

որդուն:<br />

Եվ Բակուր Եգանյանը դարձավ լաբորատորիայի վարիչ:<br />

Երբ Արգամ Մանասյանը լաբորատոր-փորձնական արտադրամաս մտավ, Բակուր Եգանյանը<br />

ձեռքը բանվորներից մեկի ուսին դրած հետևում էր ինչ-որ սարքի տեղադրմանը: Անկասկած<br />

հոսանքից զգալով, որ դուռը բացվել է, նա շրջվեց միանգամից ու նայեց Արգամ Մանասյանին:<br />

Եվ նախկին դիրեկտորը անմիջապես հասկացավ, որ Բակուրն արդեն գիտե ամեն ինչ...<br />

Լաբորատորիայի վարիչն ընդառաջ եկավ Արգամ Մանասյանին, բռնեց նրա պարզած ձեռքն<br />

ու նայեց աչքերի մեջ: Նրա խաժ աչքերում այնպիսի անհանգստություն ու մտահոգություն<br />

կար, որ Արգամը ստիպված եղավ ժպտալ ու ձեռքով թփթփացնել նրա ուսին:<br />

- Ամեն ինչ կարգին է,- ասաց նա:<br />

Բայց Բակուրը շարունակում էր քնքշորեն ու տագնապով համառությամբ նայել նրան, և<br />

Արգամ Մանասյանը թոթվեց ուսերը.<br />

- Ես էլ չեմ հասկանում,- ասաց,- հավատա, որ ոչինչ չգիտեմ ու չեմ հասկանում;<br />

Լաբորատորիայի վարիչը շրջվեց, ծխախոտի հակերին նայեց, որոնց վրա գրված էր`<br />

“Պատրանք” և որոնք էլ նրանց ստեղծած նոր սիգարեթների համար հումք պետք է<br />

հանդիսանային, նորից Արգամին նայեց ու նորից հակերին: Եվ Արգամ Մանասյանն<br />

անմիջապես հասկացավ, որ Բակուրը հարցնում է.<br />

- Հո պատճառը մեր նոր արտադրանքը չէ՞:<br />

- Չէ,- գլուխը թափահարեց Արգամը: - Չեմ կարծում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

113<br />

Բայց Բակուր Եգանյանը չհանգստացավ: Հիմա էլ նա հայացքով ընդգծեց ամբողջ շինությունը,<br />

հետո տարածեց ձեռքերն ու այս անգամ էլ ձեռքերով կրկնելով նույնը, շրջվեց ու նայեց<br />

նախկին պետի աչքերին: Եվ Արգամ Մանասյանը չկարողացավ խաբել նրան:<br />

- Իհարկե, խոսակցություն կլինի,- ասաց նա ընդգծված շարժելով շրթունքները, որպեսզի<br />

Բակուրն անմիջապես հասկանա: - Բայց դե կբացատրենք, կհասկանան, մարդ չե՞ն, ինչ է:<br />

Բակուրը թախիծով տարուբերեց գլուխը:<br />

Նա կասկածում էր, և Արգամը համաձայն էր նրա հետ: Կհասկանա՞ն արդյոք, այսինքն`<br />

ավելի ճիշտ, կուզենա՞ն հասկանալ:<br />

Հարցն այն է, որ աննիկոտին ծխախոտի արտադրության գրեթե ամբողջ պատմությունը ոչ մի<br />

տեղ պաշտոնապես ձևակերպված չէր: Ստացվել էր ծիծաղելի մի վիճակ: Որպեսզի<br />

կարողանային կապիտալ ներդրումներ պահանջել մինիստրությունից և Պետպլանից,<br />

աննիկոտին ծխախոտի հեղինակները պարտավոր էին ստուգված և հաստատված<br />

սիգարեթներ ներկայացնել նրանց: Բայց նրանք չէին կարող պատրաստի արտադրանք տալ,<br />

այն պարզ պատճառով, որ դա նախատեսված չէր գործարանի պլանով:<br />

Բակուր Եգանյանի համառ, պահանջկոտ հայացքի տակ Արգամ Մանասյանը շատ<br />

պաշտոնական դռներ ծեծեց: Սակայն ամենուրեք պատասխանը նույն էր.<br />

- Նախ ցույց տվեք տեսնենք ինչ եք արտադրելու:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը վճռեց հանուն ընդհանուր գործի, շրջանցել գոյություն ունեցող<br />

ֆինանսական օրենքները, մտածելով, որ եթե արդյունքը դրական լինի, իսկ նա դրանում<br />

մազաչափ իսկ կասկած չուներ, ապա հաղթողին չեն դատի: Որպեսզի որոշակի գումար<br />

առանձնացնի “Պատրանքի” փորձնական արտադրության ծախսերի համար, նա<br />

փաստաթղթերով ձևակերպեց, թե իբր լրիվ օգտագործվել են մեքենաների վերանորոգման<br />

համար տրված գումարները, և դրանց մի մասը տրամադրեց նոր ծրագրի իրականացմանը:<br />

Ըստ որում` դա արեց խնայողության հաշվին, երկարացնելով մեքենաների վերանորոգման<br />

ժամկետները: Բացի դրանից, պլանով նախատեսված էր պահեստամասերի համար<br />

պահեստի նոր շենք կառուցել: Արգամ Մանասյանը վերանորոգեց և ընդլայնեց հինը, իսկ նոր<br />

շենքը հատկացրեց լաբորատորիային, այսինքն` փորձնական արտադրությանը: Եվ էլի<br />

երկու-երեք նմանատիպ խախտումներ:<br />

Նա լավ գիտեր, թե ինչ է անում և ինչի համար է անում: Նույնիսկ այդ ամենի մասին<br />

համենայն դեպս հարկ համարեց տեղյակ պահել մինիստրին: Մինիստրը հավանություն տվեց<br />

աննիկոտին ծխախոտ ստեղծելու նրա մտհաղացմանը և ինքն էլ տրտնջաց ֆինանսական այդ<br />

անմիտ ու քարացած օրենքների դեմ:<br />

-Արա՛, շշմելու բան է, էլի: Ա՛յ ցավդ տանեմ, ես քեզ արտադրանք եմ տալիս, դու ինձ փող ես<br />

տալիս: Տո դու ինձնից լավ գիտե՞ս, թե առաջին հերթին փողն ինձ ինչի համար է պետք: Քե՞զ<br />

ինչ, թե ես իմ փողը որտեղ և ինչի վրա եմ ծախսում: Ստուգի, եթե գողացել եմ, հերս անիծի:<br />

Իսկ եթե չէ` թող իմ խելքով օգտագործեմ, էլի: Եթե չես վստահում, էլ ինչի՞ ես ինձ մինիստր<br />

նշանակել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

114<br />

Արգամ Մանասյանը շատ ուրախացավ.<br />

- Սրտիցս մեծ քար ընկավ, Սամսոն Իվանիչ,- ասաց նա: - Չէի ցանկանա ձեզանից գաղտնի<br />

որևէ բան անել: Հիմա, երբ դուք գիտեք, ես հանգիստ եմ:<br />

Մինիստրը կիտեց հոնքերը:<br />

- Ի՞նչ գիտեմ, ես ի՞նչ գիտեմ, ընկեր Մանասյան: Ես ոչինչ էլ չգիտեմ: Եթե ինձ տեղեկացնեն,<br />

որ դու այս նպատակի համար առանձնացված գումարները մեկ այլ նպատակով ես<br />

օգտագործել, ես քեզ կպատժեմ: ամենայն խստությամբ: Ո՞վ է քեզ իրավունք տվել<br />

ֆինանսական կարգի խախտումներ թույլ տալ: Հասկացա՞ր... Ինձ ոչ ոք չպետք է<br />

տեղեկացնի...<br />

- Հասկացա,- հասկացավ ու հառաչեց Արգամ Մանասյանը: - Թող այդպես լինի, Սամսոն<br />

Իվանիչ: Ջուրը մտնողը անձրևից չպետք է վախենա...<br />

- Իսկ ես ջրից չեմ վախենում, անձրևից եմ վախենում,- քմծիծաղ տվեց Սամսոն Իվանիչը: -<br />

Անձրևը վերևից է գալիս...<br />

... Բակուր Եգանյանը շարունակում էր նրան նայել տագնապահար, և Արգամ Մանասյանը<br />

հարցրեց.<br />

- Ե՞րբ կարող ես նմուշները տալ:<br />

Լաբորատորիայի վարիչը միանգամից պարզեց երկու ձեռքի մատները:<br />

- Տասը օրի՞ց:<br />

Բակուրը գլխով արեց և ձախ ուսի վրայից թքեց երեք անգամ:<br />

- Հասցրու, Բակուր ջան,- շրթունքներն անձայն շարժեց արգամ Մանասյանը: - Հասցրու, ո՞վ<br />

գիտե, գուցե թե դա մեզ փրկի:<br />

Բակուրը ձեռքը կրծքին տարավ ու փակեց աչքերը:<br />

* * *<br />

Հենց որ բակ դուրս եկավ, դեմ-դիմաց հանդիպեց էլեկտրիկ Մայիսին: Արգամ Մանասյանի<br />

համար ամենատհաճ մարդն էր նա գործարանում: Երբ պետք լիներ, չէիր գտնի, ամբողջ օրը<br />

այս արտադրամասից մյուսը Մայիս էին կանչում: Իսկ երբ երևար, անպայման ինչ-որ բան էր<br />

խնդրելու, և անպայման այնպիսի բան, որ առանց օրենքը խախտելու կատարել չէր լինի:<br />

Շրջանի միլպետի տեղակալ Գասպար Վարոսյանի քենակալն էր: Այդ Գասպար Վարոսյանը<br />

թերևս այնքան իր ազգանունը չէր հոլովում, որքան էլեկտրիկ Մայիսը: Ինչպես ժողովուրդն է<br />

ասում, խոսքի տակ ու վրա ավելացնում էր.<br />

- Երեկ մեր տանն էր Գասպարը: Հո նարդի չխաղացինք…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

115<br />

- Գասպար Մամիկոնիչն էն օրը թե` հո քո խաթրին դիպչող չկա…<br />

- Էդ մարդն առանց ինձ մի կտոր հաց չի ուտում… Ասում եմ, այ Գասպար ջան…<br />

Հիմա նա կանգնել էր Արգամ Մանասյանի դիմաց, փակելով նրա ճանապարհը.<br />

- Ձեզ էի սպասում, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ի՞նչ կա,- հանձնաժողովի նախագահ Ղազարյանի տոնով հարցրեց Մանասյանը:<br />

- Նախ երեկ Գասպար Մամիկոնիչի հետ ձեր կենացն էինք խմում… Հանձնարարեց իր կողմից<br />

ջերմ բարևներ հաղորդել: Հետո, Արգամ Պետրովիչ, էս գրությունը ստորագրի, հա՞…<br />

- Ի՞նչ գրություն է, Մայիս:<br />

- Ավտո են խոսք տվել…<br />

- Ի՞նչ ավտո: Դու անցյալ տարի ստացար, չէ՞…<br />

- Է՜, Արգամ Պետրովիչ, ոնց որ ստացա, էնպես էլ խփեցին- ջարդեցին: Ծախեցի` պրծա:<br />

- Քեզ ավտոմեքենա չի հասնում: Կարգ կա, հերթ կա…<br />

- Ինձ ասացին, դու մենակ դիրեկտորից մի գրություն բեր, մնացածը քո գործը չի: Գասպար<br />

Մամիկոնիչը խոսել է, ֆոնդից դուրս են տալու: Հրես գրիչը, շատ լավ գրում է… Ուզու՞մ եք<br />

շուռ գամ, մեջքիս ստորագրեք:<br />

Արգամ Մանասյանը հանկարծ ուրախություն զգաց, որ ինքն այլևս դիրեկտոր չէ:<br />

- Ես իրավունք չունեմ ստորագրելու: Մայիս, երևի դու չգիտես, ինձ ազատել են<br />

աշխատանքից:<br />

- Ոչինչ, դուք ստորագրեք, մնացածը ձեր գործը չի:<br />

- Ինչպե՞ս թե,- բարկացավ Արգամ Մանասյանը: - Ասում եմ, որ ես ստորագրելու իրավունք<br />

չունեմ: Ինձ ազատել են աշխատանքից:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, էդ մասին դեռ ո՞վ գիտե. Դուք ստորագրեք:<br />

- Չեմ կարող:<br />

- Երեկվա ամսաթիվը գրեք: Երեկ հո աշխատում էիք:<br />

- Չեմ կարող:<br />

- Ինչու չեք կարող, մի ստորագրություն է, էլի... Ինչի՞ց եք վախենում, մեկ է, հո ձեզ էլ<br />

ղեկավար պաշտոն չե՞ն տալու: Գնալուց առաջ մի լավություն արեք, որ փողոցում<br />

հանդիպենք, բարև տանք իրար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

116<br />

- Ես չեմ ուզում փողոցում բարևել քեզ, Մայիս...<br />

Էլեկտրիկ Մայիսը քարացավ մի պահ: Հետո բացեց բերանը, ցանկացավ ինչ-որ պատասխան<br />

տալ, բայց հենց նույն պահին Աշոտն արգելակեց մեքենան նրանց մոտ:<br />

- Գնանք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Գնանք,- ասաց Արգամ Մանասյանը` տեղավորվելով նրա կողքին:<br />

- Ուրիշ գործ չունե՞ք էստեղ:<br />

- Չէ,- ասաց Մանասյանը:<br />

- Հիմա ու՞ր եք ուզում, որ տանեմ ձեզ:<br />

- Համար երեք ավտոպարկ:<br />

- Վայ, դու՞ք ինչ գործ ունեք էնտեղ, Արգամ Պետրովիչ:<br />

-Արգամ Մանասյանը ժպտաց.<br />

- Տանել չեմ կարողանում այդ էլեկտրիկ Մայիսին, բայց քիչ առաջ մի շատ խելոք խորհուրդ<br />

տվեց, որն ուզում եմ իրականացնել հիմա: Քանի դեռ նրանք չեն իմացել, որ ինձ ազատել են<br />

աշխատանքից, գնանք լուծենք քո հարցը: Այնտեղ էիր ուզում տեղափոխվել, չէ՞...<br />

Վարորդը նրան նայեց հուզված ու զարմանքով.<br />

- Եղա՞վ, Արգամ Պետրովիչ, հիմա ի՞նչ դրա ժամանակն է:Սիրտս վկայում է, որ դեռ էստեղ<br />

պետք եմ գալու: Գնացի` արձակուրդ վերցրեցի: Հետո մի բան կմտածենք, էլի...<br />

Ավտոմեքենան մոտենում էր կամրջին հենց այն պահին, երբ երկար մի գնացք էր անցնում<br />

կամրջի վրայով: Եվ Արգամ Մանասյանը հանկարծ այնպիսի մի ցանկություն ունեցավ<br />

հայտնվել այդ գնացքի մեջ, ուղեկցողից տաք թեյ ուզել, նստել պատուհանի մոտ ու օրորվելով<br />

նայել կողքով անցնող ծառերին, տներին, մարդկանց: Տեսնել նրանց, բայց գործ չունենալ<br />

հետները, զգալ, որ նրանք կանգնած են, իսկ ինքը շարժվում է, տեղ ունի գնալու: Բայց, չէ՛, ի՞նչ<br />

ճանապարհ, ի՞նչ տեղ: Նա իրավունք չունի: Նա փաստորեն յուրատեսակ տնային կալանքի<br />

մեջ է: Հանձնաժողովի նախագահն ասաց.<br />

- Խորհուրդ չեմ տա քաղաքից բացակայել:<br />

Ի՜նչ լեզու են հնարել, չէ՞: Կարող էր ասել` “տնային կալանք” կամ “տնից դուրս չգաս”: Չէ՜,<br />

ասում է`” Խորհուրդ չեմ տա քաղաքից բացակայել”: Իբր թե դիմելու քաղաքավարի ձև է,<br />

այնինչ ակնհայտ սպառնալիք է և նվաստացում:<br />

Ավտոմեքենան կտրուկ արգելակվեց և հետն էլ հնչեց ազդանշանը:<br />

- Ի՞նչ պատահեց,-զարմացավ Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

117<br />

- Շատ ներողություն, Արգամ Պետրովիչ, էդ տղային մի բան ունեի ասելու...<br />

Ավտոմեքենայից արագորեն ցած իջնելով, Աշոտը մոտեցավ իր ազդանշանով դիմացը կանգ<br />

առած կառավարական համարանիշերով մի սև “Վոլգայի”, ինչ-որ բան ասաց վարորդին ու<br />

անմիջապես էլ ետ դարձավ: Երբ շարժվեցին տեղից, Մանասյանը ժպտալով հարցրեց.<br />

- Վարորդների պլենու՞մ ես հրավիրում, Աշոտ:<br />

- Մի ծիծաղեք, Արգամ Պետրովիչ,- ամենայն լրջությամբ ասաց Աշոտը: - Ո՞վ գիտե, մեկ էլ<br />

տեսար...<br />

- Չեմ ծիծաղում, ի՞նչ ես ասում,- աշխատեց սխալն անմիջապես ուղղել Արգամ Մանասյանը:<br />

Նա չլսեց անգամ, թե ինչ պատասխանեց վարորդը: Մտածում էր, որ հիմար բան է իր արածը:<br />

Մարդը ցավում է քեզ համար, ուզում է ինչ-որ ձևով, ինչ-որ չափով օգնել, իսկ դու... Բայց ի՞նչ<br />

աներ, որ սրտի խորքում վիրավորված էր զգում այդ կարեկցանքից: Տես ինչ օրն է ընկել ինքը`<br />

գիտությունների թեկնածուն,հսկա գործարանի դիրեկտորը, որ նրան վարորդն է փորձում<br />

օգնության ձեռք մեկնել, երեսուներկու տարուց հինգը գողության համար ուղղիչ<br />

աշխատանքային ճամբարում անցկացրած, կիսագրագետ այս տղան, որի ձեռքի վրա<br />

ռուսերեն տառասխալներով դաջված էր` “Չեմ մոռանա հարազատ մորս”:<br />

Արգամ Մանասյանը ձեռքը տղայի ուսին դրեց.<br />

- Ես քեզ խնդրում եմ այդ գործերով չզբաղվել, Աշոտ,- ասաց նա: - Ամեն ինչ կճշտվի, ամեն ինչ<br />

իր տեղը կընկնի: Հիմա ինձ մինիստրություն տար ու գնա զբաղվիր քո հոգսերով:<br />

Ես մինիստրին կստիպեմ ավելի շատ բան ասել, քան թե հանուն վարորդների<br />

համերաշխության, նրա վարորդը կարող է ասել իմ վարորդին, մտածում էր Արգամ<br />

Մանասյանը:<br />

Աշոտը ուռցրեց շրթունքները և հավանաբար խռովեց, որովհետև մինչև մինիստրություն<br />

այլևս ոչ մի բառ չասաց: Իսկ երբ Արգամ Մանասյանը իջավ, փակեց լուսամուտներն ու<br />

դռները և բանալին մեկնեց նրան:<br />

- Ինչո՞ւ ես բանալին ինձ տալիս, ավտոմեքենան քեզ պետք չէ՞,- հարցրեց Մանասյանը:<br />

- Չէ,- ասաց վարորդը: - Իմ ինչին է պետք ավտոն:<br />

- Սպասիր, Աշոտ, դու, ի՞նչ է, նեղացա՞ր ինձանից:<br />

- Չէ,- ասաց Աշոտը ու նրա ձայնը դողաց: - Ես ո՞վ եմ, որ նեղանամ:<br />

Այ քեզ պատմություն: Հիմա իր ցավը թողած պետք է վարորդին մխիթարելու մասին մտածի:<br />

Արգամ Մանասյանը քիչ մնաց ծիծաղեր սրտնեղությունից, բայց պահեց իրեն: Այս անգամ<br />

արդեն շատ կվիրավորվի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

118<br />

- Հետաքրքիր տղա ես,- ասաց,- ուղղակի չէի ուզում, որ զուր տեղը անհանգստանաս: Ուզում<br />

ես վիրավորվիր, ուզում ես` չէ, բայց իմ կարծիքով դա ձեր մակարդակով լուծվելու հարց չէ:<br />

Իսկ եթե դու քո կարծիքին ես մնում` ինչ ուզում ես, արա:<br />

- Կանեմ,- միանգամից պայծառացավ Աշոտը:<br />

- Բայց, ինչպես իմ մինիստրն է սիրում ասել` ես տեղյակ չեմ, ես ոչ մի տեղեկություն չունեմ<br />

քո արարքներից, Աշոտ: Պա՞րզ է:<br />

-Պարզից էլ պարզ:<br />

- Դե վերցրու բանալին ու գնա: Ես մինիստրությունում երևի երկար կմնամ:<br />

Նախքան վերելակ նստելը, Արգամ Մանասյանը ավտոմատ հեռախոսով տուն զանգահարեց:<br />

Հեռախոսը վերցրեց Հասմիկը: Արգամը զարմացավ.<br />

- Դու տա՞նն ես:<br />

- Հա,- ասաց կինը: - Զանգահարեցի, որ իմ հաշվին արձակուրդ ձևակերպեն: Չեմ ուզում<br />

աշխատել, Արգամ:<br />

Արգամ Մանասյանի սիրտը ճմլվեց:<br />

- Օրիորդ մայրիկին ի՞նչ խոստացար փոխարենը, Հասմիկ:<br />

- Դա քեզ չի վերաբերում: Կարևորն այն է, որ երբ էլ զանգահարես, ես տանը կլինեմ:<br />

- Ճիշտ է, Հասմիկ ջան, դա շատ կարևոր է: Իսկ ինձ հարցնող չի՞ եղել:<br />

Մի պահ լռություն տիրեց: Հետո Հասմիկն ասաց.<br />

- Ձեր շրջանի դատախազի օգնականը:<br />

Նրա ձայնի մեջ այնքան անհանգստություն ու հարց կար, որ Արգամ Մանասյանը որոշեց<br />

անկեղծ չլինել:<br />

- Հա՜,- ասաց նա անփութորեն, անհոգ: - Գիտեմ, գիտեմ, էլի սիգարեթ է ուզում:<br />

Հասմիկը կասկածեց.<br />

- Բայց շատ կոպիտ էր խոսում, Արգամ, ասաց` գտեք, որտեղ էլ լինի և ասացեք, որ<br />

ներկայանա դատախազություն:<br />

- Դա նրանց ոճն է,- ծիծաղեց Արգամ: - Նրանք երբ խնդրում են, դարձյալ սպառնալիքով են<br />

խնդրում: Հանգիստ եղիր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

119<br />

Հանգի՜ստ եղիր: Ինչքան դժվար է ասելը` հանգիստ եղիր: Հատկապես այն ժամանակ, երբ<br />

ինքդ անհանգիստ ես և ինչ-որ մի բան ասես ավազաթղթով քերում է սիրտդ:<br />

Վերելակի մոտ հանդիպեց իրենց մինիստրության աշխատողներից մի քանիսին, բարևեց բայց<br />

նրանք վիճում էին իրար հետ, թե թվաց միայն, չբարևեցին մի կարգին, շարունակելով վիճել,<br />

բարձրացան վերելակով ու ցրվեցին իրենց բաժինները:<br />

Երկար միջանցքում ոչ մի եռուզեռ չկար և դա ամենահավաստի նշանն էր, որ մինիստրը<br />

տեղում չէ: Հենց այդպես էլ կար: Քարտուղարուհին ասաց, որ մինիստրը գործուղման մեջ է,<br />

հանրապետության մի քանի քաղաքներում պետք է լինի և կվերադառնա մի շաբաթից հետո:<br />

Հետո գրասեղանի գզրոցից հանեց և Արգամ Մանասյանին մեկնեց նրա վերաբերյալ<br />

հրամանը: Ըստ այդ հրամանի, մինիստրության կոլեգիան որոշում էր ընդունել Արգամ<br />

Պետրոսի Մանասյանին ազատել ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի դիրեկտորի պաշտոնից<br />

և, աշխատավարձը պահպանելով, թողնել մինիստրության տրամադրության տակ:<br />

- Կոլեգիայի նիստ ե՞րբ է եղել, Մարինե,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ի՞նչ կոլեգիա,- իր հերթին հարցրեց քարտուղարուհին և անմիջապես էլ հասկացավ ու<br />

վախեցավ: - Ամեն օր էլ լինում է, էլի... Հենց որ հավաքվում են, արդեն կոլեգիա է: Հա, Արգամ<br />

Պետրովիչ, քիչ էր մնում մոռանայի: Ձեզ ձեր շրջանի դատախազի օգնականն էր հարցնում:<br />

- Գիտեմ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Նա նորից քայլեց երկար ու ամայի միջանցքով, հերթով նայեց ցուցանակներին,և նրան մի<br />

պահ նույնիսկ թվաց, թե ուրիշ մինիստրություն է ընկել: Այդ անուն-ազգանունները նրա<br />

հոգուն այլևս ոչինչ չէին ասում: Դրանք արդեն օտար մարդիկ էին: Երբ գլխավոր հաշվապահի<br />

սենյակի մոտով էր անցնում, հանկարծ երեխայությունը բռնեց: Որոշեց փորձել, թե ինչպես<br />

կընդունի իրեն այսօր Հովիկ Բարսեղյանը:Ամեն անգամվա նման կասի՞.<br />

- Իջնենք սուրճ խմենք, Պետրովիչ:<br />

Հովիկ Բարսեղյանն իր տեղում էր և ինչ-որ թղթեր էր ստորագրում: Նա ընկերոջը նայեց<br />

ակնոցի վրայից ու բարևին գլխով պատասխանելով, հարցրեց.<br />

- Էդ ի՞նչ է պատահել, Արգամ... էդ ինչե՞ր եմ լսում...- ու շարունակեց ստորագրել թղթերի վրա:<br />

Արգամը տարածեց ձեռքերը: Հը, ասաց նա մտքում, դե խոսիր, մի բան ասա, Հովիկ<br />

Բարսեղյան, մարդ ես, էլի: Ախր քանի տարի դու ամեն հանդիպման ասել ես այդ բառերը,<br />

հիմա ի՞նչ պատահեց, ի՞նչը փոխվեց մեր հարաբերությունների մեջ, հը՞...<br />

Գլխավոր հաշվապահը ստորագրեց վերջին թուղթը, հանեց ակնոցն ու ասաց.<br />

- Իջնենք սուրճ խմենք, Պետրովիչ:<br />

Դա այնքան անսպասելի էր, որ Արգամ Մանասյանը կարկամեց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

120<br />

- Չէ, չէ, ես քիչ առաջ խմեցի: Շնորհակալություն, շատ շնորհակալություն, Հովիկ ջան,- ասաց<br />

նա` թափով ետ քաշվելով:<br />

- Արգա՞մ,- զարմացած ձայն տվեց նրա հետևից Հովիկ Բարսեղյանը:<br />

Բայց Արգամ Մանասյանն արդեն հեռանում էր միջանցքով, քայլելով արագ-արագ: Նա<br />

վերելակի չսպասեց, արագ-արագ էլ իջավ սանդուղքով, զարմանալով, որ այդքան փխրուն է<br />

դարձել սիրտը և ուրախանալով գլխավոր հաշվապահ Հովիկ Բարսեղյանի համար, որ<br />

դիմացավ նման, թեկուզ անմիտ մի քննության և կարողացավ մարդ մնալ: Հետո մտածեց, որ<br />

դա, իհարկե, երևի ոչ մի նշանակություն չունի: Երևի Հովիկ Բարսեղյանն էլ զգաց պահի<br />

կարևորությունը և խորամանկեց, ցույց տվեց, թե ինքն իբր կարգին մարդ է : Հետո Արգամ<br />

Մանասյանը անբավականություն զգաց իրենից ու մտածեց, թե ինքն էլ իր հերթին մաքուր<br />

մարդ չէ, եթե այդպես է դատում ուրիշների մասին: Բայց չնայած խառնափնթոր,<br />

հիվանդագին, հեղհեղուկ մտքերին, նա այնուամենայնիվ այն ճշմարիտ եզրակացությանը<br />

հանգեց, որ հեշտ չէ պատգամախոս լինելը; Եվ որ միտք չունի պատրաստի կաղապարներ<br />

փնտրել այնտեղ, որտեղ կենդանի մարդիկ են: Ինչպե՞ս կարող ես իմանալ, թե մարդը ինչ<br />

կանի հաջորդ վայրկյանին:Ամեն ինչ կա ու ամբարված է մարդու մեջ և դրսևորվում է<br />

հանգամանքներին համապատասխան: Եվ հաճախ, շատ հաճախ, թելադրող է դառնում<br />

վիճակը: Դրա համար էլ մենք սովորաբար անցյալի դեպքերը և մեր արարքները վերլուծելու և<br />

գնահատելու ժամանակ, հանկարծ ափսոսանքով ասում ենք.<br />

- Եթե գնացքը չուշանար, այդ հիմար դեպքը տեղի չէր ունենա:<br />

- Եթե նա չծիծաղեր, ես չէի վիրավորվի...<br />

- Եթե մեկն ու մեկը բռներ ձեռքս...<br />

Եվ այսպես շարունակ: Եվ այսպես անվերջ:<br />

Առաջին հարկի սրահում, ավտոմատ հեռախոսից նա Կենտկոմ զանգահարեց: Երկար<br />

ժամանակ հնչում էին զանգերը, բայց ոչ ոք լսափողը չէր վերցնում: Արդեն հուսահատված<br />

ուզում էր ցած դնել լսափողը, երբ նրան հասավ քարտուղարուհու ձայնը.<br />

- Լսում եմ:<br />

- Ընկեր Միրզոյանին եմ խնդրում:<br />

- Տեղում չէ:<br />

- Այսօր չի՞ լինելու, ընկերուհի, ես նրա բարեկամն եմ:<br />

- Ինձ հայտնի չէ:<br />

Արգամ Մանասյանը փակ աչքերով մի պահ դեռ շարունակում էր լսել անջատման<br />

ազդանշանները: Հետո դուրս եկավ մինիստրության շենքից ու կանգ առավ խաչմերուկում:<br />

Ո՞ւր գնա: Նորայրի մո՞տ: Չէ՜: Զանգահարի նկարիչ Մհեր Սամսոնյանի՞ն: Չէ՜: Տո՞ւն գնա: Չէ,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

121<br />

չէ, չէ: Դատախազությո՞ւն: Չէ, դեռ առավոտյան է որոշել, որ չի գնալու: Չէ՛: Բայց<br />

այնուամենայնիվ հետաքրքիր է, թե այդ ինչ նամակ կարող է լինել: Այդ ի՞նչ նամակ է,<br />

որտեղի՞ց հայտնվեց: Եվ ինչո՞ւ հենց հիմա, այս խառնակ պահին: Եվ այդ ինչո՞ւ է իրարով<br />

անցել շրջանի դատախազի օգնականը` էլ տուն է զանգահարում, էլ գործարան, էլ<br />

մինիստրություն: Ի՞նչ է պատահել վերջապես...<br />

Նա նայեց ժամացույցին: Ժամը չորսն անց էր տասնհինգ րոպե: Նա դեռ մտածում էր, դեռ չէր<br />

հասցրել վերջնական եզրակացության հանգել, երբ նկատեց, որ իր կողքով դանդաղ-դանդաղ<br />

շարժվում է մի ազատ տաքսի ավտոմեքենա: Կլոր, կանաչ լույսը կանչում էր փարոսի նման:<br />

Արգամ Մանասյանը բարձրացրեց ձեռքը, նստեց ավտոմեքենա ու ասաց.<br />

- Օրջոնիկիձեի շրջանի դատախազություն:<br />

Եվ անմիջապես էլ` իր հին մտքերի մեջ, քմծիծաղ տալով ասաց. “Ճիշտ է, ճիշտ, եթե այս<br />

տաքսին չհանդիպեր, ես այսօր դատախազություն չէի գնա”:<br />

* * *<br />

Դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանը հազիվ էր տեղավորվում խուց հիշեցնող<br />

իր առանձնասենյակում: Նա ճարպակալած, խորն ընկած գորշ աչքերով և ցցված, կարճ<br />

խուզած սև-սպիտակ մազերով մի մարդ էր, և իրոք վայրի վարազի էր նման: Գրասեղանի<br />

տակ, նրա ոտքերի մոտ արտահանվող “Ջերմուկի” փայլուն պիտակներով մի արկղ էր դրված,<br />

որից Վարազդատ Գաբրիելյանը ամեն անգամ տնքոցով մի շիշ էր հանում ու հենց շշից էլ<br />

խմում` երանությամբ փակելով աչքերը: Նա հենց նոր էր շիշը հեռացրել բերանից, երբ խցում<br />

հայտնվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Բարև ձեզ,- ասաց նա,- դուք ինձ հարցրել եք:<br />

- Համա թե գալիս եք, հա՜,- փոքրիկ աչքերով շաղափեց նրան Գաբրիելյանը: - Քիչ էր մնում<br />

համամիութենական հետախուզում հայտարարեինք:<br />

- Ի՞նչ է, բոլոր հանցագործներին բռնել եք ու միայն ե՞ս եմ մնացել,- հեգնեց Արգամը:<br />

- Նստեք, նստեք, կամաց-կամաց բռնում ենք, էլի,- “Ջերմուկի” շիշը բերանը տարավ<br />

դատախազի օգնականը:<br />

Արգամ Մանասյանը դժվարությամբ տեղավորվեց գրասեղանի առաջ, վախեցած նայելով<br />

դռանը, որովհետև ամեն բացվելիս դուռը դիպչելու էր նրան: Նստեց ու մտածեց, որ դժվարին<br />

ու դառն է լինելու իր խոսակցությունը վայրի վարազ հիշեցնող այդ մարդու հետ: Եվ որպեսզի<br />

մի քիչ հեռացնի այդ խոսակցությունը և մի փոքր վրեժ լուծի իր բարևին չպատասխանելու և<br />

կոպիտ ընդունելության համար, հարցրեց.<br />

- Այս խցում նստելը նույնպե՞ս մտնում է պատժաչափի մեջ, ընկեր Գաբրիելյան:<br />

Գաբրիելյանը ժպտաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

122<br />

- Ես ձեր փոխարեն հանաք չէի անի,- ասաց նա: - Այսինքն` երևի ճիշտ եք անում, որովհետև<br />

հենց որ սկսեմ հարցեր տալ, էլ հանաքի տրամադրություն չեք ունենա:<br />

- Եղավ,- համաձայնեց Արգամ Մանասյանը,- տվեք ձեր հարցերը:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը տնքաց, շարժվեց, գրասեղանի կողքի դարակից թղթի մի կապ<br />

հանեց, դրեց իր առջև, նորից տնքաց, ձախ շարժվեց, այս անգամ էլ մյուս դարակից մի<br />

թղթապանակ հանեց, բացեց ու ձեռքն առավ գրիչը:<br />

- Ուրեմն` սկսենք: Արգամ Պետրոսի Մանասյան. Ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի<br />

դիրեկտոր:<br />

- Ես այլևս դիրեկտոր չեմ,- ասաց Արգամը:<br />

- Գիտեմ: Ես ձեզ դատախազություն եմ հրավիրել մի նամակի կապակցությամբ:<br />

- Ո՞վ է գրել, կարելի՞ է իմանալ:<br />

- Կարելի է, նամակն անստորագիր է,- ասաց Գաբրիելյանը:<br />

- Անստորագի՞ր,- Արգամ Մանասյանը ձևացրեց, թե շատ զարմացած է: - Ինչպե՞ս թե<br />

անստորագիր: Դուք հեռուստացույց չե՞ք դիտում, ինչ է: Մեր ղեկավարներից մեկը շատ<br />

որոշակիորեն հայտարարեց, որ այսուհետև ուշադրություն չպետք է դարձնել անստորագիր<br />

նամակներին:<br />

Դատախազի օգնականը քմծիծաղ տվեց ու շրթունքներին մոտեցրեց “Ջերմուկի” շիշը:<br />

- Ղեկավարներից մեկն այսպես է ասում, իսկ մյուսն` այնպես, ընկեր Մանասյան: Համոզված<br />

չե՞ք, որ հանրապետության դատախազը ինձնից ու ձեզնից լավ կիմանա, թե ինչպես պիտի<br />

վարվել էդ տեսակ նամակների հետ:<br />

- Ենթադրում եմ:<br />

- Ահա նրա ստորագրությունը: Եվ հետն էլ մակագրությունը:<br />

Հեռախոսը զնգաց: Վարազդատ Գաբրիելյանը տնքաց, վերցրեց լսափողը, ու նրա դեմքը<br />

միանգամից կերպարանափոխվեց.<br />

- Հա, ջանս,- ասաց նա բարակ ձայնով,- հա, ցավդ տանեմ: Ո՞վ ասաց, մեռնեմ քեզ: Չէ, արևիդ<br />

մատաղ: Թող քո ասածը լինի, հոգիս: Մի ժամ հետո ո՞նց է: Մի թեթև գործ ունեմ: Լավ, լավ,<br />

կանեմ, ցավդ տանեմ... Դուրս եմ գալիս: Թռա...<br />

Նա տնքաց, ցած դրեց լսափողը, լրջացրեց դեմքը, երկու-երեք թուղթ հրեց Արգամ<br />

Մանասյանի առջև ու ասաց.<br />

- Մեղքը ձերն է, շատ ուշացաք: Ես կարևոր գործ ունեմ: Ուրեմն պայմանավորվենք այսպես.<br />

ես ձեզ կթելադրեմ կետերը, իսկ դուք բացատրություն կգրեք ու վաղը կբերեք ինձ: Եղա՞վ: Դե<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

123<br />

գրեք կետերը: Առաջին` ճիշտ է, որ դուք գործարանի աշխատողներին թույլ եք տվել<br />

սիգարեթներ գողանալ: Մի Ընդհատեք: Երկրորդ` ի՞նչ խնջույքներ եք կազմակերպել սույն<br />

թվականի փետրվարի 18-ին, 23-ին, մայիսի 3-ին և ում հաշվին: Գրեցի՞ք: Երրորդ` ի՞նչ<br />

սեփականություն ունեք Ուջան գյուղում և ինչո՞ւ է ձեր մայրը գրանցված և այնտեղ, և<br />

Երևանում: Ժամանակ չունեմ: Առարկություն ունեք` գրեք բացատրության մեջ: Չորրորդ`<br />

ներկայացնել Թոխմախ գյոլի գերեզմանատանը թաղված ձեր հոր հուշարձանի կառուցման<br />

հետ կապված բոլոր փաստաթղթերը: Գրեք: Հինգերորդ` անձնական-մտերմական ինչ<br />

փոխհարաբերությունների մեջ եք ձեր քարտուղարուհու` Սուսաննա Մարտիկյանի և ձեր<br />

տեղակալի կնոջ` Մարիամ Մաշուրյանի հետ:<br />

Արգամ Մանասյանը այլևս չդիմացավ.<br />

- Սա՞ ինչ ցնդաբանություն է,- պոռթկաց նա: - Ինչպե՞ս չեք ամաչում, որ կրկնում եք այդ<br />

անհեթեթությունները:<br />

- Ինչ առարկություն ունեք, կգրեք,- անխռով պատասխանեց դատախազի օգնականը: - Բոլոր<br />

դեպքերում ես չէ, որ պիտի ամաչեմ... ընկեր Մանասյան: Անողը պիտի ամաչի: Ինձ չեն<br />

մեղադրում իմ ընկերոջ կնոջ հետ կապված լինելու համար: Գրեք, գրեք, վեցերորդ` անցած<br />

երկու տարում որքա՞ն գումար է վճարվել գործարանի նկարիչ Մհեր Սամսոնյանին և ինչ<br />

աշխատանքների համար: Նույնը նաև հրավիրված նկարիչների վերաբերյալ: Յոթերորդ`...<br />

- Ձեր այդ կետերն, ինչ է, անսահմա՞ն են:<br />

- Սա վերջինն է: Գրեք` ինչ միջոցներով է կազմակերպվել աննիկոտին ծխախոտի<br />

արտադրությունը: Որքա՞ն գումար է ծախսվել և ո՞ր բյուջեից:<br />

Արգամ Մանասյանը դժվարությամբ բարձրացավ տեղից` կրկին ահով սպասելով, թե որևէ<br />

մեկը կարող է շեշտակի բացել դուռը:<br />

- Ձեզ հանձնարարված գործը ինձ մի հանձնարարեք, ընկեր Գաբրիելյան: Ձեզ են առաջարկել<br />

ստուգել այդ փաստերը, ուրեմն ինքներդ էլ ստուգեք: Ես ոչ արդարանալու, ոչ էլ ինքս ինձ<br />

խարակիրի անելու մտադրություն չունեմ:<br />

- Ինչ անելու, ինչ անելո՞ւ...<br />

- Խարակիրի... Ճապոնացիներն այդպես են ինքնասպան լինում:<br />

Դատախազի օգնականի փոքրիկ աչքերը արյունով լցվեցին.<br />

- Ես ճապոնացիների հետ գործ չունեմ: Ես ձեզ հետ գործ ունեմ, Մանասյան...<br />

- Ընկեր... ընկե՛ր Մանասյան,- ուղղեց Արգամը:<br />

- Եթե հրաժարվեք բացատրություն տալուց և ստիպված ես մանրամասն քննեմ այս կետերը,<br />

ընկեր Մանասյան, վախենում եմ, թե բոլորովին ուրիշ կերպ պիտի դիմեմ ձեզ...<br />

- Իսկ եթե գրեմ, մանրամասն չե՞ք քննի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

124<br />

- Կքննեմ, բայց հաշվի կառնեմ և կնշեմ, որ ինքներդ եք ազնվությամբ խոստովանել ձեր մեղքը:<br />

Դա միշտ հաշվի ենք առնում:<br />

- Իսկապե՞ս,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը: - Մի՞շտ…<br />

Նա չգիտեր, թե ինչ է կատարվում իր հետ: Հիանալի հասկանում էր, որ բոլորովին միտք չունի<br />

գազազեցնել այդ մարդուն: ով էլ լինի, ինչ էլ լինի, օրենքն ու իշխանությունը հիմա նրա<br />

ձեռքին են: Իսկ իր` Արգամ Մանասյանի թևերն էլ ամպոտ չեն: Այդ կետ-մեղադրանքների մեծ<br />

մասը ճիշտ է: Բայց հարցն այն է, որ այդ արարքները դրսում այլ անուն ունեն, իսկ այսպիսի<br />

հիմնարկի ներսում բոլորովին այլ կերպ են հնչում: Դրսում դրանք այնքան հասկանալի են:<br />

Դրսում դրանք այնքան հասկանալի են: Հենց այդ նույն խնջույքները: Երեք անգամ էլ մեծ թվով<br />

հյուրեր ունեին արտասահմանից և Միության այլ հանրապետություններից: Եվ երեք անգամ<br />

էլ, այսինքն մի անգամ շրջկոմի քարտուղարը, և երկու անգամ մինիստրը հատուկ<br />

զգուշացրեցին` հյուրերին լավ հաց կտաք: Իսկ արգամ Մանասյանը որտեղի՞ց տար այդ լավ<br />

հացը: Հյուրերին հյուրասիրելու վերաբերյալ բյուջեում ոչ մի կոպեկ նախատեսված չէ:<br />

Ստիպված եղան մի քանի բանվորի պարգևատրել, ստորագրել տալ ցուցակում և այդ<br />

գումարով խնջույք կազմակերպել: Մի անգամ էլ արձանագրություն կազմեցին, թե<br />

կոլեկտիվով իբր կուլտ-արշավ են գնացել և ուսումնասիրել Իջևանի պատմական<br />

հուշարձանները: Եվ կուլտ-մասսայական աշխատանքների համար դուրս գրված փողով,<br />

ժողովուրդների բարեկամությանը նվիրված կենացներ էին ասում “Օջախ” ռեստորանում:<br />

Դե հիմա եկ ու պատասխանիր, թե որտեղից այդ գումարը: Կամ ասա, որ շրջկոմի<br />

քարտուղարն էր կարգադրել: Կարո՞ղ ես: Կամ ենթադրենք ասացիր, շրջկոմի քարտուղարն ու<br />

մինիստրը կհաստատե՞ն: Բա ի՞նչ պիտի անես, ինչպե՞ս պիտի արդարանաս: Եվ հիմա քեզ<br />

խեղճ ձևացնելու, դատախազի օգնականի հետ մտերմիկ հարաբերություններ ստեղծելու<br />

փոխարեն, հեգնում ես, ծաղրում ես, մարտահրավեր ես նետում նրան: Երեխա ես, հիմար<br />

երեխա, այդպես էլ չմեծացար, Արգամ Մանասյան:<br />

Դատախազի օգնականը տնքալով բարձրացրեց իրեն աթոռից:<br />

- Ուրեմն` այսպես; Եթե բացատրությունը գրեք` կգաք վաղը, ժամը տասներկուսին: Իսկ եթե<br />

չգրեք, մենք իրար կհանդիպենք ուղիղ մի շաբաթ հետո, և ես կարծում եմ,որ դա<br />

հարցաքննություն կլինի:<br />

- Ցտեսություն,- ասաց Արգամ Մանասյանը,- շտապեցեք, ընկեր Գաբրիելյան, ձեզ սպասում<br />

են…<br />

Գաբրիելյանը ցնցվեց, ուզեց պատասխանել, բայց հենց նույն պահին հեռախոսը զնգաց նորից:<br />

Դատախազի օգնականը մեկնեց ձեռքը, բայց անմիջապես էլ ետ քաշեց ու տնքալով դուրս<br />

եկավ առանձնասենյակից:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը դանդաղ քայլում էր դատախազությունից քաղաքի կենտրոն տանող հին<br />

ու նեղ փողոցով, դիտելով աջ կողմի մանրիկ, գլուխ-գլխի տված տները, որոնք կուտակվելով,<br />

կուտակվելով բարձրանում էին ու կազմում պատմական Սարի թաղը: Քաղաքաշինությունը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

125<br />

զգուշությամբ էր մոտենում այդ թաղին: Սարսափելի խիտ էին բնակեցված մարդիկ: Այնքան<br />

շատ էին կավաշեն ու փայտաշեն, մեկը մյուսի մեջ մտած, մեկը մյուսի վրա թառած փոքրիկ<br />

տներն ու բները, որ ոչ մի քաղաքաշինարար չէր համարձակվում ձեռք տալ դրանց: Որ բունն<br />

ուզում էին քանդել, ինչպես կախարդական կարասից` տասնյակ տնվորներ էին հայտնվում,<br />

մի ամբողջ շենքի հավակնորդներ: Եվ այդպես էլ ապրում էին մարդիկ` իբր քաղաքի մեջ,<br />

առանց ջրի, գազի ու կոյուղու: Բայց հույսով, հույսով, որ մի օր քանդելու են Սարի թաղը և<br />

իրենք ապրելու են ժամանակակից նոր շենքերում, նոր կյանքով:<br />

Իսկ առայժմ նրանց համար նոր ու ժամանակակիցը թիթեղյա բարձր պարիսպներն էին,<br />

որոնք Սարի թաղը անջատում էին քաղաքակիրթ Երևանից: Այդ պարիսպները երկու<br />

հիմնական նպատակ ունեին` նախ անցորդներից որոշ չափով թաքցնում էին<br />

սարիթաղեցիների` փողոցի վրա կախված ծուռումուռ, թիթեղաշեն և փայտաշեն այլանդակ<br />

զուգարանները,որոնք անիծյալ հինն էին հիշեցնում: Եվ երկրորդն ու ամենահիմնականը`<br />

հեղափոխությունից ի վեր ծառայում էին իբրև ցուցադրական ագիտացիայի պաստառներ,<br />

որոնց վրա գունավոր տառերով գրված էին լինում տվյալ ժամանակաշրջանի ամենակարևոր<br />

կոչերն ու լոզունգները` “Բերանբացը գյուտ է թշնամու համար” զգուշացնող<br />

հայտարարությունից սկսած մինչև “Երևանցի, սա քո քաղաքն է. Պահպանիր աչքի լույսի<br />

պես” հիշեցում-պատգամը: Ինչեր-ինչե՜ր ասես չեն գրվել այդ պարիսպ-պաստառների վրա:<br />

Արգամ Մանասյանն անցավ “Աշխատանք, եղբայրություն,հավասարություն” բառերի կողքով,<br />

ակամա կարդաց նաև “Ալկոհոլը ամենամեծ չարիքն է: Կորչի՛ ալկոհոլը” լոզունգը ու<br />

հանկարծ մտածեց, որ իր սերնդի պատանեկությունն այդպես էլ կոչերի ու լոզունգների մեջ<br />

անցավ: Համատարած լոզունգներ: Ջանասիրությամբ անգիր էին անում այդ լոզունգները,<br />

արտասանում ամբիոններից, բանաստեղծություններ էին գրում այդ լոզունգներով`<br />

չտեսնելով պարիսպ-պաստառները, չհասկանալով` թե դրանցով ի՞նչ են խնամքով ծածկում,<br />

թաքցնում մարդկանց աչքերից լոզունգների հեղինակները:<br />

Արգամ Մանասյանը քմծիծաղ տվեց, հիշելով թե հենց ինքը քանի-քանի անգամ է լոզունգներ<br />

արտասանել ամբիոններից, ելույթներ ունեցել միայն ու միայն շնորհիվ այն բանի, որ թավ,<br />

զրնգուն ձայն ուներ: Ուրիշ ոչինչ չէր հաշվի առնվում, ոչ աշխատանքի առաջավոր, ոչ ուսման<br />

գերազանցիկ լինելը: Կարևորն այն էր, որ զրնգուն լիներ ձայնդ: Մի ամբողջ տարի Երևանի<br />

Ուսանողական շրջանում Ստալինին ուղղված գրեթե բոլոր նամակները Արգամ Մանասյանն<br />

էր կարդում: Իսկ այդ ժամանակ պարտադիր կարգով բոլոր ժողովները,<br />

խորհրդակցությունները, կոնֆերանսները, համագումարները ավարտվում էին ընկեր<br />

Ստալինին ուղղված զեկույց-նամակով:<br />

Առաջին ելույթը պատահաբար ստացվեց: Գյուղատնտեսական ինստիտուտի<br />

ագրոտեխնիկայի ֆակուլտետի արհմիութենական կոնֆերանսը մոտենում էր ավարտին, երբ<br />

պարզվեց, որ ընկեր Ստալինին ուղղված նամակի տեքստը ընթերցող չկա: Նա, ով պիտի<br />

կարդար, հիվանդացել էր: Կոնֆերանսի նախագահությունը խառնվեց իրար: Ո՞ւմ գտնել, ո՞վ<br />

կարող է լավ կարդալ, ո՞վ զրնգուն ձայն ունի: Եվ հանկարծ ԼԿԵՄ բյուրոյի քարտուղար<br />

Վազգեն Միրզոյանն ասաց.<br />

- Գտեք մեր կուրսի Արգամին: Նա կկարդա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

126<br />

Եվ Արգամը հուզմունքից չորացած կոկորդով, կերկերուն ձայնով, որ ճիշտ<br />

համապատասխանում էր տեքստի ոգուն, կարդաց ինչ-որ մեկի գրած նամակը:<br />

“Մոսկվա: Կրեմլ: Ժողովուրդների հանճարեղ առաջնորդ, միջազգային պրոլետարիատի մեծ<br />

նավավար, ողջ աշխարհի առաջադեմ մարդկության փրկարար և ապավեն, գիտության<br />

կորիֆեյ, հանճարեղ զորավար, գեներալիսիմուս հայր Ստալինին: Թանկագին հայր<br />

Ստալին...”:<br />

Այնուհետև կոնֆերանսի մասնակիցները զեկուցում էին հայր Ստալինին, որ Երևանի<br />

գյուղատնտեսական ինստիտուտի ագրոֆակուլտետի ուսանողները ուսման<br />

առաջադիմությունը բարձրացրել են երկու տոկոսով, հավաքել են երկու հարյուր տոննա<br />

մետաղի ջարդոն, շաբաթօրյակների միջոցով Նորքի սարալանջին տնկել են քսան հազար ծառ<br />

և այլն, և այլն:<br />

Մինչ այդ Արգամ Մանասյանը լիովին համոզված էր, թե բոլոր այդ նամակներն իրոք<br />

ուղարկվում են Մոսկվա, Կրեմլ: Այդ պատճառով էլ երբ փոթորկուն ծափերի և տեղերից<br />

նետված “Փառք առաջնորդին”, “Կեցցե՛ մեր հայր Ստալինը` բոլոր գյուղատնտեսների<br />

բարեկամը” և այլ լոզունգների տարափի տակ իջավ ամբիոնից, մոտեցավ Վազգեն<br />

Միրզոյանին ու հարցրեց.<br />

- Էս նամակն ո՞ւմ տամ, Վազգեն ջան:<br />

- Դիր գրպանդ ու գնա,- ծիծաղեց Վազգենը:<br />

- Ո՞նց թե, բա չե՞նք ուղարկելու, որ ընկեր Ստալինը կարդա:<br />

- Հետաքրքիր տղա ես,- ասաց Վազգենը: - Ընկեր Ստալինը էլ բան ու գործ չունի՞...<br />

- Բա էլ ինչո՞ւ ենք կարդում,- ապշեց Արգամը:<br />

Ապշեց, բայց երբ մի քանի օր հետո նրան հանձնարարեցին կարդալ նաև ուսանողական<br />

գիտական ընկերության կոնֆերանսի մասնակիցների նամակն ուղղված ընկեր Ստալինին,<br />

Արգամ Մանասյանը չկարողացավ հրաժարվել: Ամբիոնը սկսել էր դուր գալ նրան, և երբ նրա<br />

ելույթից հետո կոնֆերանսի մասնակիցները հոտնկայս ծափ էին տալիս, Արգամին թվում էր,<br />

թե այդ ծափերի մի մասն էլ իրեն է վերաբերում:<br />

Նրա համբավը շատ արագորեն տարածվեց և բավականին ժամանակ նրա ձայնը հնչում էր<br />

զանազան դահլիճներում, որտեղ հավաքվում էին շրջանի շինարարները, քաղաքի<br />

ագիտատորները, հանրապետության ճագարաբույծներն ու ծխախոտագործները: Արգամ<br />

Մանասյանը խանդավառությամբ կարդում էր ընկեր Ստալինին ուղղված ներբողնամակները,<br />

հետո իջնում էր ամբիոնից, ծալում-գրպանն էր դնում դրանք, հանրակացարան<br />

գնալու ճանապարհին, զգուշությամբ չորս կողմը նայելով, մանրիկ պատառների վերածում ու<br />

նետում աղբարկղը:<br />

Հետո, մեծացել էր, թե ինչ, բայց հոգնեց այդ սուտ գործից ու ամաչեց: Մանավանդ որ<br />

փողոցում ծանոթ տղաները մեկ էլ մյուս մայթից ձայն էին տալիս, թե`<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

127<br />

- Բարև, Մոսկվա, Կրեմլ... Ո՞նց ես...<br />

Հաջորդ ելույթի օրը Արգամ Մանասյանը հիվանդ ձևացավ և քաղաքի առևտրի<br />

աշխատողների անունից ընկեր Ստալինին ուղղված նամակը կարդաց մի նոր, զրնգուն ձայն:<br />

Եվ ոչինչ չփոխվեց, ոչինչ:<br />

Բայց այնուամենայնիվ այդ “ամբիոնային” գործունեությունից մի մեծ բան շահեց Արգամ<br />

Մանասյանը: Ստալինը նրա համար դադարեց աստված լինելուց: Եթե մի ղեկավար թույլ է<br />

տալիս, որ ամբողջ երկիրը ծնկի իջած մեծարի նրան, ուրեմն նա մեծ մարդ չէ, ո՞ւր մնաց<br />

աստված: Եթե մի մարդ գիտի ու չի վիրավորվում, որ Միության բոլոր անկյուններում`<br />

մանկապարտեզի սաներից սկսած մինչև ակադեմիկոսները յուրաքանչյուր ժողովի վերջում<br />

նամակ են կարդում` ուղղված նրան, իսկ հետո այդ նամակը գրպանը դրած տուն գնում,<br />

ուրեմն նա մեծ մարդ լինել չի կարող:<br />

Ըստ որում` հարցը միայն նամակը չէր: Յուրաքանչյուր ժողովում, յուրաքանչյուր ելույթ<br />

ունեցող, ինչի մասին էլ խոսեր` փողոցների անբարեկարգ վիճակից սկսած մինչև երկրի<br />

արտաքին քաղաքականության հարցերը, եթե ուզում էր, որ հաջորդ անգամ ևս ելույթ ունենա,<br />

խոսքի վերջում տեղի թե անտեղի պարտավոր էր բացականչել. “Կեցցե մեր մեծ առաջնորդ,<br />

գիտության կորիֆեյ, անզուգական զորավար, գեներալիսիմուս, հայր Ստալինը”: Եվ վա՜յ<br />

նրան, ով չծափահարեր, կամ ում չծափահարեին:<br />

Գրողներից մեկը քիչ էր մնացել կաթված ստանար: Ելույթ ունենալով գրողների միության<br />

ժողովում, նա բողոքում է, թե գրողները չգիտեն ինչ անել, խանութներում ոչ թուղթ կա, ոչ էլ<br />

թանաք և դրանից հետո սովորականի պես անհեթեթ բացականչում. “Կեցցե աշխարհի<br />

աշխատավորության նավավար, գիտության կորիֆեյ, գրողների մեծ բարեկամ ընկեր<br />

Ստալինը”: Բացականչում է, իջնում ամբիոնից ու հանկարծ սարսափով զգում, որ ոչ ոք ծափ<br />

չի տալիս: Ուրեմն` “Կեցցեն” չեն լսել: Խեղճ մարդը վազելով նորից ամբիոն է բարձրանում ու<br />

բացականչում սրտակեղեք. “Ընկերներ, իսկապես կեցցե, ամբո՛ղջ սրտով կեցցե”:<br />

Հիմա դա ծիծաղելի է թվում, իսկ այն ժամանակ ամենևին էլ ծիծաղելի չէր: Իսկ եթե մեկն ու<br />

մեկը ծիծաղում էր անզգուշաբար, դա նրա վերջին ծիծաղներ լինում:<br />

Արգամ Մանասյանը հիշեց, թե ինչպես էր սրտամորմոք լաց լինում Հասմիկն այն օրը, երբ<br />

հայտարարեցին, թե Ստալինը մեռել է: Նա ինստիտուտից դուրս եկավ հեկեկալով, բռնեց<br />

Արգամի ձեռքն ու շշնջաց.<br />

- Սրանից հետո ինչպես պետք է ապրենք, Արգամ:<br />

Արգամը քիչ էր մնում փռթկացներ: Աշխարհ-աշխարհ, ո՞վ է լաց լինում և ո՞ւմ համար: Սա՞<br />

ինչ կախարդանք է: Հասմիկը լաց է լինում այն մարդու համար, որի հրամանով կամ<br />

թողտվությամբ գնդակահարել էին նրա հարազատ հորը: Ինչպես հետո պարզվեց, առանց<br />

դատ ու դատաստանի, մի անստորագիր նամակի հիման վրա: Այդ մարդը, այդ “կորիֆեյը”<br />

ինչպե՞ս էր կարողացել հիպնոսացնել մի ամբողջ երկիր: Նրա հրամանով, նրա<br />

թողտվությամբ, նրա հրեշավոր կասկածամտության և բռնակալական էության պատճառով,<br />

առանց մեղադրանք առաջադրելու, առանց պաշտպանվելու հնարավորություն տալու,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

128<br />

գնդակահարում էին հազարավոր, տասնյակ հազարավոր անմեղ մարդկանց: Իսկ նրանք, այդ<br />

տարաբախտ զոհերը գնդակահարության պահին հայացքները դեպի աներևույթ Մոսկվա-<br />

Կրեմլ հառած` բացականչում էին հավատով.<br />

- Կեցցե՛ Ստալինը: Կեցցե՛ կոմունիզմը:<br />

Համոզված, որ Ստալինը չգիտի այդ մասին: Թե չէ ո՞վ է տեսել, որ աստված ոչնչացնի իր<br />

հավատացյալներին, իր երկրպագուներին:<br />

Նա Հասմիկին մի կողմ տարավ.<br />

- Ինչո՞ւ ես լաց լինում,- ասաց բարկությամբ:<br />

- Բա... բա առանց ընկեր Ստալինի ինչպե՞ս պիտի ապրենք, Արգամ ջան,- նորից հեծկլտաց<br />

Հասմիկը:<br />

- Ու քեզ թվում է, թե ապրում ես, հա՞,- չդիմացավ, ասաց Արգամը` խղճահարությամբ նայելով<br />

աղջկա քաղցից փոս ընկած այտերին, մաշված, արմունկների մոտ գունաթափ ջեմպրին ու<br />

ճմրթված կիսակոշիկներին: - Վերջ տուր... – ջղայնացավ նա, հանկարծ զգալով, որ իր մեջ<br />

խոսում է նաև հիմար, անմիտ խանդը: - Ե՞ս եմ մեռել, որ լաց ես լինում, նրա հերն էլ<br />

անիծած...<br />

Հասմիկը ցնցվեց ու ետ քաշվեց սոսկումով:<br />

Արգամը հասկանում էր, թե ինչ է կատարվում իր հետ: Այդ վայրկյանին նա իրոք անասելի<br />

ատելություն էր զգում Ստալինի նկատմամբ, բայց հաստատ կարող էր ասել, որ դրա<br />

պատճառը ոչ այնքան Հասմիկի լացն էր, և իր խանդը, որքան մի ուրիշ,բոլորովին ուրիշ<br />

զգացում: Նա ուշացած վրեժ էր լուծում առաջնորդից` նրան ուղղված ներբող-նամակները<br />

զրնգուն ձայնով կարդալու համար:<br />

Բայց այդ մասին չէր կարող ասել Հասմիկին:<br />

- Հորդ սպանողը նա չէ՞ր,- շարունակեց հարձակվել Արգամը,- ու դու դեռ լա՞ց ես լինում...<br />

- Որ հայրս մեղավոր չլիներ, չէին գնդակահարի: Ուրեմն մի բան արել է,- կարմրած,<br />

բորբոքված աչքերը չարությամբ Արգամին հառեց աղջիկը:<br />

Եվ Արգամը վախեցավ:<br />

Ահա թե ինչ էր արել հայր Ստալինը: Կարևորն այն է, որ կուրորեն, անվերապահորեն<br />

հավատաս նրան: Միմիայն նրան: Եվ բոլորովին պարտադիր չէ, որ հավատաս հորդ, եղբորդ,<br />

ընկերոջդ ու հարևանիդ: Ընդհակառակը, նրանց նկատմամբ զգույշ ու աչալուրջ պետք է լինել:<br />

Եվ զգոն: Հնարավո՞ր է, որ Հասմիկը հիմա էլ հոգու խորքում կասկած ունենա, թե Արգամը<br />

երևի ինչ-որ բան արել է, որի պատճառով հանել են աշխատանքից: Ո՞վ գիտի: Այդ<br />

մտածողությունը, այդ անվստահությունը մարդկանց արյան մեջ է մտել և դժվար թե<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

129<br />

հեշտությամբ դուրս գա: Եթե ոչ Հասմիկը, ապա Նաիրուհին մի օր իր ընկերոջը հաստատ ու<br />

հաստատ կասի իր մոր նման.<br />

- Ես շա՞տ գիտեմ, երևի մի բան արել էր, էլի... Անմեղ մարդուն ինչի՞ պիտի հանեն...<br />

Իսկ ուրիշները հո կասեն ու կասեն: Առանց այդ էլ ինչե՜ր են ասում: Այն ե՞րբ էր, որ Մհեր<br />

Սամսոնյանը իրեն հատուկ լկտիությամբ ծիծաղեց թույլ-թույլ, հարբած ու հարցրեց.<br />

- Արգամ Պետրովիչ, խոսքը մեր մեջ մնա, ինչքա՞ն ես տվել, որ քեզ դիրեկտոր նշանակեն:<br />

- Ի՞նչ,- ապշեց Մանասյանը:<br />

- Լավ, լավ, ասենք թե, դեռ չես տվել, բայց ինչ ես խոստացել..<br />

- Մհեր,- մինչև հոգու խորքը վիրավորվեց արգամ Մանասյանը: - Ո՞նց գետինը չես մտնում:<br />

Դու ինձ ո՞ւմ տեղն ես դրել:<br />

- Դե լավ, էլի,- ձեռքը թափ տվեց Մհեր Սամսոնյանը: - Հիմա դու վերևներին հարկ չե՞ս տալիս:<br />

Միրզոյանի՞ն էլ չես տալիս,- հարցրեց նա շտապով, բայց տեսնելով դիրեկտորի գունաթափ<br />

դեմքը և օղու շշին մեկնած նրա դողացող ձեռքը, ընկրկեց միանգամից: - Ուրեմն` կհանեն:<br />

Կհանեն, հավատա ինձ, մի առիթ կգտնեն ու կհանեն: Տարօրինակ մարդ ես, ինչի՞ համար<br />

պիտի պահեն քեզ... Սիրուն աչքերիդ համա՞ր...<br />

Մի՞թե ճիշտը նա էր, և զեկուցագիրն առիթ էր միայն, հենց այն առիթը, որի մասին խոսում էր<br />

Մհեր Սամսոնյանը: Թե չէ` ի՞նչ պատահեց: Ինչո՞ւ այդպես միանգամից, առանց հարցնելու,<br />

առանց քննության... Ուրեմն ի՞նչն է փոխվել: Այն, որ առաջներում առանց հարցաքննության<br />

գնդակահարում էին, իսկ հիմա միայն հեռացնո՞ւմ են աշխատանքից: Կամ հեռացնում են ու<br />

նոր միայն քննություն կատարում:<br />

Նա անցնում էր Սարի թաղի խղճուկ տներն ու զուգարանները փողոցից ծածկող գունավոր<br />

պարիսպ-պաստառի վերջին հատվածի կողքով ու հանկարծ միանգամից հիշեց, որ<br />

պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո այս նույն տեղում ճարպիկ տղաները պատի տակ<br />

նստած թուղթ էին խաղում և խաղի հրավիրում Սև շուկայից վերադարձող միամիտ<br />

անցորդներին:<br />

- Հրամեցեք: Բախտերնիդ փորձեք: Երեք թուղթերեն մեկը խաչ բաբան է: Գտնեք` տասնոցը<br />

ձերն է: Չգտնեք` պիտի վճարեք: Ուրեմն ուշադրություն` փնտրեցեք նկարը: Տեսեք, հոս կա,<br />

հոս չկա: Կխառնիմ կոր: Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղավ:<br />

Խառնում էին թղթերը և նկարը իբր պատահականորեն դիմացինին հարևանցիորեն ցույց<br />

տալով, դնում մի կողմ: Եվ միամիտ անցորդը ժպտալով խաղացողի միամտության վրա,<br />

վստահորեն ձեռքը մեկնում էր դեպի այդ թուղթը…<br />

- Սա՛ է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

130<br />

Եվ մնում էր ապշած: Աչքերին չէր հավատում: Նկարը չկար: Քիչ առաջ այդտեղ էր, հիմա`<br />

չկա:<br />

Հոս կա, հոս չկա: Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղավ:<br />

Ինձ նման, մտածեց Արգամ Մանասյանը: Հիմա իմ մասին շատերն են մտածում` քիչ առաջ<br />

կար, իսկ հիմա չկա այդ մարդը: Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղավ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

131<br />

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ<br />

Երբ առավոտյան ժամը ութին, ռադիոյի ազդանշանների հետ ուղղում էր ժամացույցը, Արգամ<br />

Մանասյանն ակամա ամսաթվին նայեց ու զարմացավ: Սեպտեմբերի տասնութն էր: Ուրեմն<br />

անցել է տասը օր: Տասը մղձավանջային օրեր: Անցել է երազի նման: Բայց ոչ իր սովորական,<br />

քնքուշ իմաստով` երազի նման: Այլ ծանր, հոգեմաշ, դժնդակ երազի: Երբ ուզում ես վազել,<br />

բայց թուլացած ու ծանրացած ոտքերդ չեն պոկվում գետնից: Ուզում ես պաշտպանվել<br />

աներևույթ մեկի հարձակումից, փորձում ես պարզել ձեռքերդ, բայց դրանք քեզ չեն<br />

ենթարկվում: Ուզում ես շրջել գլուխդ, տեսնել, թե ո՞վ է թիկունքից քեզ խեղդողը, բայց վիզդ չի<br />

թեքվում: Ուզում ես աղաղակել, օգնություն կանչել, բայց ձայնդ չի հնչում…<br />

Այդ տասը օրերի ընթացքում ինչի ձեռք էր տալիս Արգամը` չորանում էր: Ում զանգահարում<br />

էր, տեղում չէին լինում: Նախքան այդ, Կենտկոմի շենք մտնելը սովորական բան էր նրա<br />

համար: Զանգահարում էր որևէ հրահանգչի կամ քարտուղարուհու և խնդրում այցաթուղթ<br />

իջեցնել: Իսկ հիմա պարզվեց, որ դա անհնարին է, որովհետև այնտեղ սպասող չկար նրան:<br />

Չորս օր շարունակ նվաստացած, րոպե-րոպե ժամացույցին նայելով, անհամբեր ետ ու առաջ<br />

արեց Կենտկոմի շենքը շրջափակող երկաթաճաղ պարսպի առջև, սպասեց մինչև ցերեկվա<br />

ժամը երեքը դառնա և կուստոմսով մտավ Կենտկոմի շենք: Եվ ապարդյուն: Միջանցքները<br />

գրեթե ամայի էին: Երևի բոլորին ուղարկել էին շրջաններ` բերքահավաքը ղեկավարելու:<br />

Փոքր-ինչ աշխույժ էր միայն երրորդ հարկի` քարտուղարների առանձնասենյակները տանող<br />

թևերում, բայց այնտեղ մտնելու համար հատուկ անցաթուղթ էր պետք, որը նա չուներ:<br />

Այսինքն` եթե ունենար էլ, ոչնչի հասնել չէր կարող: նրա միակ հույսը` գյուղատնտեսության<br />

բաժնի վարիչ Վազգեն Միրզոյանը, շարունակում էր իր պտույտը հանրապետության<br />

շրջաններում:<br />

Արգամ Մանասյանին ընդամենը մի անգամ հաջողվեց լինել մինիստրի մոտ: Մի օր<br />

առավոտյան նրա ընդունարանի մոտ սպասեց այնքան, մինչև որ Սամսոն Բադալյանը<br />

աշխատանքի եկավ: Մինիստրը տեսավ նրան, գլխով արեց և ուզեց ընդունարան մտնել, բայց<br />

Արգամը գրեթե փակեց նրա ճանապարհը.<br />

- Սամսոն Իվանիչ,- ասաց նա: - Խնդրում եմ ընդունել ինձ: Սամսոն Բադալյանը մի պահ<br />

տատանվեց, քիչ էր մնում ասեր, որ դռան վրա գրված է, քաղաքացիների ընդունելությունը<br />

հինգշաբթի օրն է, ժամը երկուսից մինչև հինգը, բայց երևի այնուամենայնիվ անհարմար<br />

զգաց.<br />

- Եթե նոր աշխատանքի հարցով եք ուզում գալ, ընկեր Մանասյան, ապա ոչ մի նորություն<br />

չկա: Մի քիչ էլ պետք է սպասել, մինչև հանձնաժողովը ամփոփի արդյունքները:<br />

- Ոչ, ոչ,- շտապով առարկեց Արգամը: - Ուրիշ հարց է, հինգ րոպեով, Սամսոն Իվանիչ:<br />

Մինիստրը իր առանձնասենյակը մտավ, բաց թողնելով դուռը, և երբ Արգամ Մանասյանը<br />

ներս գնաց նրա ետևից, առանց շրջվելու նետեց.<br />

- Նստե՛ք:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

132<br />

Մոտեցավ հեռուստացույցին, սեղմեց կոճակը, ինքը մտավ իր ներքին առանձնասենյակը և<br />

ամուր ծածկեց դուռը: Նրա գրասեղանին դրված հեռախոսներից մեկը ծնգծնգաց, և Արգամ<br />

Մանասյանը մտածեց, որ մինիստրը զուգահեռ հեռախոսով հիմա թաքուն խոսում է ինչ-որ<br />

մեկի հետ: Հավանաբար իր` Արգամ Մանասյանի հարցով: Տեսնես ո՞ւմ հետ է խոսում և ի՞նչ է<br />

ասում, մտածեց նա: Մի պահ նույնիսկ երեխայավարի անասելի ցանկություն ունեցավ<br />

վերցնել ծնգծնգացող սարքի լսափողը, բայց իհարկե չշարժվեց տեղից:<br />

Երկար ժամանակ անցավ, մինչև որ մինիստրը հայտնվեց: Արգամ Մանասյանին մի պահ<br />

թվաց նույնիսկ, թե նա մոռացել է իր գոյությունը: Բայց երբ ներս մտավ, նոր միայն հասկացավ<br />

նրա ուշանալու պատճառը: Մինիստրը սափրվել էր, լվացվել ու թարմացել: Մազերը<br />

խնամքով սանրված էին մի կողքի վրա և դեռ փայլում էին խոնավությունից:<br />

Ուրեմն տնից չի եկել, մտածեց Արգամ Մանասյանը: Իսկ գուցե ճի՞շտ են նրանք, ովքեր ասում<br />

են, թե խաղամոլ է: Նա էլի էր լսել, բայց երբեք ուշադրություն չէր դարձրել այդ խոսքերին,<br />

համարելով սովորական բամբասանք: Այնինչ շատերն էին ասում, թե ղեկավարների մի<br />

խումբ հավաքվում է նախկին նշանավոր բռնցքամարտիկ, ներկայումս ճաշարանների<br />

միավորման դիրեկտոր Պատրիկ Մուսյանի տանը և պրեֆերանս խաղում ամբողջ գիշեր:<br />

- Տեսնո՞ւմ ես, ինչ են անում սրիկաները,- դառնացած հարցրեց մինիստրը:<br />

Արգամ Մանասյանը հուզվեց.<br />

- Ախր հարցն այն է, որ ինձ չեն էլ կանչում,- ասաց նա: - Կարծես թե ես չկամ, գոյություն<br />

չունեմ:<br />

- Ովքե՞ր,- զարմացավ մինիստրը: - Ես ամերիկացիների մասին եմ ասում,- շրջվեց նա դեպի<br />

հեռուստացույցը: - Ուղղակի դիտավորյալ կերպով, մարտահրավեր նետելով ողջ առաջադեմ<br />

աշխարհին, իրար ետևից ատոմային ռումբերի պայթեցումներ են կատարում Նևադայում:<br />

Արգամ Մանասյանը զգաց, թե ինչպես է արյունը ողողում դեմքը: Այդ գրեթե անեկդոտային<br />

երկխոսությունը նրան հիշեցրեց, որ վերջին տասը օրերի ընթացքում ինքը ոչ մի լրագիր չի<br />

կարդացել, և բացարձակապես տեղյակ չէ, թե ինչ է կատարվում աշխարհում:<br />

Ահա թե ինչ է լինում, երբ հարցը վերաբերում է անձամբ քեզ: Ուրեմն ճիշտ է ժողովրդական<br />

հին ասացվածքը, թե ինչի՞ս է պետք աշխարհի “լենությունը”,երբ կոշիկներս նեղ են: Ամեն ինչ<br />

ի վերջո մարդու ԵՍ-ից է ելնում: Տարիների ընթացքում քանի-քանի աշխատողի հարց է<br />

քննարկել, նույնիսկ ստիպված եղել ոմանց վերաբերյալ նյութերն ուղարկել քննչական<br />

մարմիններին: Բայց դրանք բոլորովին չեն խանգարել, որպեսզի կարդա օրվա թերթերը,<br />

հեռուստացույց նայի, իմանա, թե ինչ է կատարվում աշխարհում: Եվ ոչ միայն պարզապես<br />

իմանա: Նրա հոգուն իրոք մոտ էին աշխարհում կատարվող շատ ու շատ<br />

իրադարձություններ` Նիկարագուայի ժողովրդի հերոսական պայքարից սկսած մինչև<br />

բուլղար քաղաքացի Անտոնովի դատավարությունը: Նա քիչ մնաց լաց լինի, երբ թերթում<br />

կարդաց, որ օդային աղետի զոհ է դարձել Սամանտա Սմիթը: այն փոքրիկ, անուշիկ<br />

ամերիկացի աղջիկը, որը սրտառուչ մի նամակ էր գրել խորհրդային երկրի ղեկավարին և<br />

շնորհակալություն հայտնել, որ նա մտածում է աշխարհի բոլոր երեխաների խաղաղ կյանքի<br />

մասին: Իսկ երբ խորհրդային տիեզերագնացների մի նոր խումբ էր երկինք բարձրանում և<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

133<br />

օրեր ու ամիսներ շարունակ իր փոքրիկ օդային կացարանում պտտվում ու պտտվում<br />

երկրագնդի շուրջը, Արգամ Մանասյանը ուղղակի ֆիզիկապես` իր մարմնով ու հոգով էր<br />

զգում նրանց հուսահատական միայնությունը տիեզերքի անսահմանության մեջ և թեթևացած<br />

շունչ էր քաշում, երբ տղաները բարեհաջող վերադառնում էին տուն ու հայրենի հողի վրա<br />

կատարում իրենց մանկական, անուժ առաջին քայլերը:<br />

Իսկ այս տասը օրերի ընթացքում ոչ մի թերթ, ոչ մի հեռուստացույց. Ոչ մի իրադարձություն:<br />

Արգամ Մանասյանի ուղեղը միայն իրենով էր զբաղված, իր անհեթեթ, անորոշ, տագնապալի<br />

վիճակով: Քնած թե արթմնի, գործում էր այդ ուղեղը, աշխատում հասկանալ ու վերլուծել, թե<br />

ինչ է կատարվում իր հետ, իր շուրջը, բայց ոչ մի եզրակացության չէր հանգում:<br />

Եղած հոգսերը կարծես թե քիչ էին, ինչ-որ տեղից հայտնվեցին, գլուխ բարձրացրեցին նաև մեծ<br />

ու փոքր նոր հոգսեր:<br />

Երկու օր առաջ Հասմիկը նրան դիմավորեց արցունքն աչքերին, հուսահատությունից<br />

կոտրատելով մատները:<br />

- Ես այլևս չեմ կարող,- հեկեկաց նա: - Ես այլևս չեմ կարող...<br />

- Ի՞նչ է պատահել,- անհանգստացավ Արգամը, մտածելով, թե Նաիրիի հետ որևէ վատ բան է<br />

պատահել:<br />

- Մեր լողասենյակից էլի ջուր է թափվում հարևանի տուն:<br />

Արգամ Մանասյանը թեթևացած շունչ քաշեց:<br />

Նաիրին վատ էր սովորում, փախչում էր դասերից, իր նման պատանիների հետ օրեր<br />

շարունակ քարշ գալիս բարերում, խմում և ընկնում զանազան տհաճ պատմությունների մեջ:<br />

Ընդամենը մի ամիս առաջ Ծաղկաձորի միլիցիան բռնել էր նրան և էլի մի քանի տղաների`<br />

ռեստորանում տուրուդմփոց սկսելու համար: Իհարկե այդպես էլ հայտնի չդարձավ, թե ով է<br />

նախահարձակ եղել և ով է պաշտպանվել, ոչ միայն այն պատճառով, որ կտվի բոլոր<br />

մասնակիցներն էլ մարմնական վնասվածքներ էին ստացել այլև հիմնականում նրա<br />

համար,որ քննություն չկատարվեց: Պարզվեց, որ Նաիրիի հայրը ամենահամեստ պաշտոնն<br />

ուներ մյուս տղաների ծնողների համեմատությամբ: Շրջանի միլպետը տղաներին անձամբ<br />

Երևան տարավ ու հանձնեց նրանց ծնողներին: Ծնողները թեթևակի շնորհակալություն էին<br />

հայտնել միլպետին` հոգատարության համար, բացի ներքին գործերի մինիստրի<br />

տեղակալից... Նա միլպետին ասել էր.<br />

- Խայտառակություն: Կարգ ու կանոն չկա: Եթե մի անգամ էլ կռիվ լինի ձեր ռեստորանում,<br />

քեզ համարիր թոշակի անցած: Ի՞նչ է, մեր երեխաներին շարքից պիտի հանե՞ք:<br />

Ահա թե ինչու Արգամ Մանասյանը գրեթե թեթևություն զգաց, իմանալով, որ կնոջ հեծկլտոցի<br />

պատճառն ընդամենը հարևանի գլխին թափված ջուրն է : Բայց ինչո՞ւ է Հասմիկն այդքան<br />

հուզվել: Այդպիսի դեպքեր էլի էին պատահել: Առաջին անգամ չէր: Նման պատահարների<br />

ժամանակ ներքևի հարկում ապրող Մուքայել քեռին ինքն էր հանգստացնում հարևաններին.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

134<br />

- Բան չկա, բան չկա, ձեզ մատաղ, աշխարհ չի քանդվել: Ջուր է, էլի: Զանգ եմ տվել` կգան<br />

կսարքեն:<br />

Իսկ երբ Հասմիկը այնուամենայնիվ ներողություն էր խնդրում, Մուքայել քեռին բարկանում էր<br />

սրտանց.<br />

- Վա՞յ, բա անհարմար չի՞: Հարևան ենք, աղջիկ ջան, ի՞նչ է պատահել: Մեկ-մեկ էլ գինի<br />

թափեք` խմենք: Դուք մեր գլխից անպակաս լինեք:<br />

Արգամ Մանասյանը դժգոհ ու հոգնած նայեց կնոջը:<br />

- Հետաքրքիր աղջիկ ես, դրա համար լա՞ց են լինում: Ես էլ կարծեցի, թե չգիտես ինչ է<br />

պատահել:<br />

Հասմիկն ավելի բարձր հեծկլտաց.<br />

- Որ լսեիր, թե ինչե՜ր էր ասում, ինչե՜ր էր ասում...<br />

- Ո՞վ:<br />

- Մուքայել քեռին:<br />

- Ո՞վ,- ապշեց Արգամ Մանասյանը: - Մուքայել քեռի՞ն: Իսկ ի՞նչ էր ասում:<br />

Կարծես ի պատասխան նրա հարցին, հնչեց դռան զանգը և շեմին հայտնվեց հարևան<br />

Մուքայելը: Նրա բեղերն ու ծնոտը դողում էին զայրույթից և ինչպես միշտ` բարկացած<br />

պահերին, խոսում էր ընդհատ-ընդհատ, բառերը զույգ-զույգ նետելով:<br />

- Բավական չի՞: Ասում եմ` բավական չի՞: Որ դուք միլիոնատեր եք, ինչ զիբիլ ասես պիտի<br />

թափե՞ք մեզ վրա: Մեր տունը դուք եք ռեմոնտ արե՞լ: Մենք ձեզ նման գող չենք, որ ամիսը մեկ<br />

ռեմոնտի փող տանք:<br />

- Մուքայել քեռի, հո հարբած չեք,- զարմանքից ընկրկեց Մանասյանը:<br />

- Մենք ձեզ նման փող չունենք, որ հարբենք: Հարբենք: Մենք ավազակ չենք, որ էնքան<br />

թալանենք, որ մեզ հանեն գործից ու դատի տան: Ես պատվով թոշակի եմ անցել: Ինձ<br />

պատվոգիր են տվել: Պատից կախված է: Կախված է: Իսկ դուք եսիմ ինչ եք թափում իմ<br />

պատվոգրի վրա: Համբերությունն էլ չափ ու սահման ունի: Եթե մի շաբաթվա մեջ տունս<br />

ռեմոնտ չանեք, նոր կիմանաք, թե ես ով եմ: Եվ որտեղ եմ գրում:<br />

Ու դուռը շրխկացնելով դուրս եկավ:<br />

... – Լսում եմ, Մանասյան,- ասաց մինիստրը:<br />

- Սամսոն Իվանիչ,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Թե ինձ հետ ինչ կլինի, չգիտեմ,<br />

տեղեկություն չունեմ, և ի վերջո, ինչպես տեսնում եմ, դա որևէ մեկի համար նշանակություն<br />

չունի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

135<br />

- Կարճ, Մանասյան, կարճ, առանց զգացմունքների:<br />

- Կարճ կասեմ,- ասաց նախկին դիրեկտորը: - Սիրտս ցավում է, որ տարիների մեր<br />

աշխատանքը ջուրն է թափվելու:<br />

- Ի՞նչ աշխատանք:<br />

- Աննիկոտին ծխախոտի արտադրությունը:<br />

- Իսկ որտե՞ղ է այդ ծխախոտը:<br />

- Ես ձեզ զեկուցել եմ: Ամեն ինչ պատրաստ է, Սամսոն Իվանիչ: Մնում են<br />

ձևականությունները: Դուք գիտեք, որ...<br />

- Ես ոչինչ չգիտեմ, Մանասյան:<br />

- Սամսոն Իվանիչ,- զգալով, որ կորցնում է իրեն, շշնջաց Արգամ Մանասյանը: - Այստեղ մենք<br />

մենակ ենք, մեզ ոչ ոք չի լսում: Ինչո՞ւ եք վախենում: Թույլ տվեք վերջացնեմ, խնդրում եմ:<br />

- Վերջացրու,- ասաց մինիստրը:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, ծխախոտի հումքի առաջին պարտիան արդեն պատրաստ է ու<br />

պահեստավորված է: Պատրաստ են նաև փորձնական տուփերն ու պարկուճները: Հոսքային<br />

գծի վրա վերջին աշխատանքներն են կատարվում: Մի քանի օր առաջ ես խոսեցի Բակուր<br />

Եգանյանի, մեր գլխավոր տեխնոլոգի հետ, նա ասաց, որ տասը օրից կարող է փորձարկել<br />

գիծը: Այսօր տասներորդ օրն է:<br />

- Հետո՞,- հարցրեց մինիստրը:<br />

- Փաստորեն ինձ գործարան չեն թողնում,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Եվ ստուգող<br />

հանձնաժողովն էլ չի կանչում, որպեսզի ես բացատրեմ իրերի իսկական վիճակը:<br />

- Իսկ ի՞նչ պիտի բացատրես, Մանասյան:<br />

- Բացատրեմ, որ դա մեծ գործ է: Որ աշխարհի շատ երկրներում գլուխ են կոտրում դրա վրա,<br />

բայց մեզ առաջինն է հաջողվել արդյունքի հասնել: Ու միաժամանակ հասկացնեմ, թե ինչի<br />

համար ենք ստիպված եղել թաքուն կազմակերպել այդ արտադրությունը: Որովհետև գործին<br />

օտար, անծանոթ մարդը չի հասկանա: Նրանք միայն թղթերն են ստուգելու, իսկ այդ<br />

արտադրությունը ոչ մի թղթի վրա ձևակերպված չէ:<br />

- Եվ դու ինձ ի՞նչ ես ուզում առաջարկել:<br />

Արգամ Մանասյանը պարզեց ձեռքերը.<br />

- Ես չեմ առաջարկում, խնդրում եմ ձեզ` իբրև այս հանրապետության ղեկավարներից մեկի,<br />

իբրև մինիստրի, տեր կանգնել այս գործին: Հրաման տալ օրինականացնելու աննիկոտին<br />

ծխախոտի արտադրությունը: Ինձ սխալ չհասկանաք, բայց մի օր ձեզ հիշելու են նաև նրանով,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

136<br />

որ ձեր ղեկավարության ժամանակ է սկսվել այդ արտադրությունը: Հավատացեք ինձ:<br />

Հավատացեք ու օգնեք: Անկախ այդ ստուգումներից` թույլ տվեք գործարան մտնեմ, իսկ դուք<br />

երեք օր հետո ամբողջ կոլեգիայով եկեք հոսքային գծի բացմանը: Այդ ծխախոտը հեղաշրջում<br />

է մտցնելու ծխախոտի արտադրության մեջ ընդհանրապես:<br />

- Իսկ հանձնաժողովին ի՞նչ ասենք, ընկեր Մանասյան: Հանձնաժողովը չի՞ ասի` թե հարգելի<br />

ընկերներ, ո՞ր օրենքով և ի՞նչ միջոցներով եք կազմակերպել այդ արտադրությունը: Չի՞ ասի`<br />

սիրելի բարեկամներ, գուցե ձեր մտքով անցնում է նաև ուղղաթիռների ցեխ բացել կոմբինատի<br />

մի անկյունում կամ գուցե արդեն բացե՞լ եք:<br />

- Հրավիրեք նաև հանձնաժողովի անդամներին: Երբ նրանք իրենց աչքով տեսնեն մեր նոր<br />

սիգարեթները, համոզված եմ, որ...<br />

Մինիստրը քմծիծաղ տվեց` ցանկանալով ինչ-որ բան ասել, բայց նայելով գործարանի<br />

նախկին դիրեկտորի բորբոքված, տառապած աչքերին ու մի քանի օրում նիհարած, փոս<br />

ընկած այտերին, միանգամից փոխեց մտադրությունը:<br />

- Լավ,- ասաց նա,- վերջացնենք:<br />

- Սամսոն Իվանիչ...<br />

- Լավ,- ձայնը բարձրացրեց մինիստրը: - Կմտածենք:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, խնդրում եմ... Հարկավոր է շատ արագ լուծել այդ հարցը, քանի դեռ<br />

դատախազությունը ևս չի սկսել զբաղվել դրանով: Նրանց համոզելն ու հասկացնելը ավելի<br />

դժվար կլինի,- ավելացրեց նա հիշելով դատախազի օգնականի ճարպոտ դեմքն ու վայրի<br />

վարազի մազերը:<br />

- Իսկ ի՞նչ է, դատախազությունն է՞լ է զբաղվում քո հարցով:<br />

- Հա,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ինչ-որ անստորագիր նամակ ունեն իրենց ձեռքին... Բայց<br />

դա դատարկ բան է, հիմնականում անհեթեթություններ և զրպարտություններ:<br />

Մինիստրը փակեց աչքերն ու մտածեց: Հետո ասաց` առանց աչքերը բացելու.<br />

- Եղավ, այդ արտադրության հարցը կլուծենք:<br />

- Ե՞րբ զանգահարեմ ձեզ, Սամսոն Իվանիչ,- ուրախությունից իրեն կորցրած տեղից վեր թռավ<br />

Արգամը:<br />

- Երկու օր հետո,- առանց մտածելու ասաց մինիստրը:<br />

* * *<br />

Դեռևս ճռնչալով վեր բարձրացող վերելակի մեջ Արգամ Մանասյանը ինչ-որ թխկթխկոցի<br />

ձայներ լսեց: Իսկ երբ սանդղահարթակ դուրս եկավ, պարզ զգաց, որ թխկթխկոցներն իրենց<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

137<br />

տնից են գալիս: Դուռը բաց էր, և կապույտ ու սև ինչ-որ լարեր էին ձգվում տնից, գալարգալար<br />

իջնում սանդուղքից:<br />

Երևի բնակշահագործման գրասենյակից են եկել, մտածեց նա` ներս մտնելով միջանցք:<br />

Խոհանոցից հայտնվեց Հասմիկը` ինչ-որ փալաս ձեռքին, զարմացավ, այդ ժամին տեսնելով<br />

ամուսնուն և լայն բացած աչքերով հարցական նայեց նրան.<br />

- Որևէ լավ բա՞ն կա, Արգամ:<br />

Արգամը թոթվեց ուսերը.<br />

- Չգիտեմ, տեսնենք, Հասմիկ,- ու ինքն էլ հարցրեց անմիջապես,- կառավարչությունի՞ց են<br />

եկել:<br />

- Այնտեղից դեռ երեկ եկան, ավելի ճիշտ` եկավ: Հագած-կապած, կոստյումով ու փողկապով<br />

մեկը: Ներկայացավ իբրև փականագործ ու խողովակի ճաքը փնտրելու փոխարեն, սկսեց<br />

հարցեր տալ ինձ, թե ինչ է պատահել, որտեղից է թափվում ջուրը: Այ ընկեր, ասացի, ես շա՞տ<br />

եմ հասկանում, դա ձեր գործն է, դուք էլ տեսեք, թե ինչ է պատահել: Եվ գիտե՞ս ինչ ասաց:<br />

Ասաց` էս շորերով պիտի պառկեմ հատակի՞ն: Պատմեք, որ ակտ կազմեմ, տանեմ, հերթի<br />

դնեմ, ձևակերպեմ, նախահաշիվ կազմենք ու նոր տեսնենք ինչ ենք անում: Ու այդպես էլ<br />

անհետացավ:<br />

- Բա ովքե՞ր են աշխատում այնտեղ,- զարմացավ Արգամը:<br />

- Նորիկն է, վարպետ է բերել:<br />

- Նորի՞կը: Բա ի՞նքը որտեղ է:<br />

- Որտե՞ղ պետք է լինի: Օգնում է վարպետին:<br />

Եվ արդեն որերորդ անգամ, երբ հարցը Նորայրին էր վերաբերում, Արգամ Մանասյանը խղճի<br />

խայթ զգաց: Զարմանալի մի զգացողությամբ նա անընդհատ սպասում էր, թե Նորայրը<br />

նույնպես մյուս ընկերների նման այս օրերին պետք է անհետանա: Նրան թվում էր, թե<br />

բնականը դա պետք է լինի: Թե հատկապես Նորայրը պետք է աշխատի վրեժ լուծել սեղանի<br />

ծայրը տեղափոխվելու համար, նրա համար, որ Արգամը երբեմն մոռանում էր նույնիսկ նրա<br />

կենացը խմել: Ու թեթևացած շունչ էր քաշում, երբ Նորայրն ու Սիրանը շտապում էին տուն<br />

գնալ: Որ ինքը այդ վերջին տարիներին, բացի ծննդյան օրերից, որոնց մասին Հասմիկն էր<br />

հիշեցնում, ոչ մի անգամ հենց այնպես չի բացել նրանց տան դուռը: Նա այնքան էր մտածում<br />

այդ մասին, որ նույնիսկ ինչ-որ հիվանդագին մղումով, սրտանց ցանկանում էր, որ այդպես<br />

լինի: Որ Նորայրը մոռանա նրան: Որպեսզի ինքը կարողանա ընկերության, բարեկամության,<br />

հավատարմության վերաբերյալ ընդհանուր եզրակացության գալ և երբ հարկ լինի`<br />

հայտարարել, թե ամեն ինչ սուտ է: Թե` ի՞նչ ընկեր, ի՞նչ բան: Երբ պաշտոն ունես, ամբողջ<br />

աշխարհն է քո ընկերը: Իսկ երբ ընկած ես...<br />

Աշխատանքից մեկուսացվելու չորրորդ թե հինգերորդ օրն էր, որ Արգամը, չգիտես ինչու, մի<br />

տեսակ չարախնդությամբ դիմեց Հասմիկին.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

138<br />

- Էս ո՞ւր է իմ ընկեր Նորիկը, չի երևում, հա՞... Ասենք, դե ինչի պիտի երևա...<br />

- Դու ե՞րբ ես տանը լինում, որ իմանաս,- խայթեց Հասմիկը: - Նախ` ամեն օր զանգ են տալիս,<br />

հետաքրքրվում են, իսկ երեկ էլ ինքը եկավ: Մի մեծ թոք էր բերել, ասաց` Հասմիկ ջան,<br />

տժվժիկ կսարքես, գիտեմ, որ ախպերս սիրում է:<br />

- Բա տժվժի՞կն ուր է,- հուսախաբ եղած, ակամա ծիծաղելով հարցրեց Արգամը:<br />

- Վաղը գալու է, կպահեմ` իրար հետ կուտեք,- ասաց Հասմիկը: - Նա բերել էր, որ իրար հետ<br />

ուտեք:<br />

Խնդրեմ: Հիմա էլ վարպետ է բերել:<br />

Նորայրը մեջքի վրա պառկած էր լողասենյակի հատակին ու ինչ-որ խողովակ էր տեղադրում:<br />

Նրա հագին իր աշխատանքային կեղտակուր արտահագուստն էր` հազար ու մի<br />

գրպաններով ու գրպանիկներով, որոնցից մի քանիսի միջից գործիքներ էին ցցված:<br />

Նա ներքևից վեր նայեց ընկերոջն ու ժպտաց.<br />

- Տունդ քանդում եմ, ախպեր:<br />

- Ո՞ւր էր, թե տունս քանդողը դու լինեիր,- հառաչեց Արգամը:<br />

- Չէ, ճիշտ,- ասաց Նորայրը տեղից բարձրանալով: - Սաքո ջան, իջի միացրու հոսանքը,-<br />

ձայնեց նա ընկերոջը: Իսկ երբ Սաքոն դուրս գնաց, ավելացրեց.- Արգամ, կեղտոտվելը<br />

կեղտոտվել է: Որոշեցի փոխել բոլոր խողովակները, որ գոնե մի քանի տարի հարևան<br />

Մուքայելին չհաչացնեք, ու հետն էլ կամաց-կամաց վերանորոգել տունդ: Ամոթ է, իմ ախպեր,<br />

սա քսանական թվականների ռեմոնտ է: Կբերեմ, կարգին պաստառներ կկպցնենք:<br />

- Բա ես դրա տրամադրությո՞ւնն ունեմ, Նորիկ,- տխրած ասաց Արգամը:<br />

- Իսկ դո՞ւ ինչ կապ ունես: Ինչքան ուշ գաս տուն, այնքան քիչ կխանգարես: Քեզնից, ախպեր<br />

ջան, միայն մի պահանջ ունեմ: Որ իմ հացն ապահովես: Ես մի փոր հացով աշխատող եմ:<br />

Պարտադիր կարգով ամեն օր սեղանիս պետք է լինի մի շիշ օղի և չորս շիշ գարեջուր:<br />

- Այ տղա, դու ո՞ր օրվա խմողն ես,- ծիծաղեց արգամը:<br />

- Կխմեմ, չեմ խմի, քո գործը չի: Բայց ես վարպետ եմ և ուզում եմ, որ այս տուն մտնողն<br />

անմիջապես հասկանա, որ իսկական վարպետի հետ գործ ունի: Իսկ առանց օղու դա չի լինի,<br />

հասկացա՞ր: Հիմա, ի՞նչ է, չե՞ս ուզում, որ քեզ համար ձրի գործ անեմ:<br />

- Եվ ինչքա՞ն կտևի քո այդ ձրի նորոգումը:<br />

- Դե երևի մի ութ, ինը ամիս,- ասաց Նորայրը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

139<br />

- Ինն անգամ երեսուն` երկու հարյուր յոթանասուն,- սկսեց բարձրաձայն հաշվել Արգամը: -<br />

Երկու հարյուր յոթանասուն անգամ տասը` երկու հազար յոթ հարյուր ռուբլի: Սա էլ դարձավ<br />

ձրի, հա՞: Դեռ գարեջուրները չեմ հաշվում: Ես հրաժարվում եմ, վարպետ...<br />

- Բա Մուքայել քեռին ասում է, թե միլիոնատե՞ր ես,- ծիծաղեց Նորայրը: - Այսինքն` որ<br />

միլիոնատերը ժլատ չի: Պետք չէ, ախպեր, օղուց հրաժարվում եմ: Կանեմ հասարակական<br />

կարգով: Միացրեցի՞ր, Սաքո,- դարձավ նա ընկերոջը: - Դե հիմա, ընկեր Մանասյան, թույլ եմ<br />

տալիս բացակայել տնից, թե չէ ականջներդ կխլանան:<br />

- Մի տեղ զանգահարեմ, նոր ինչ ուզում եք, արեք,- խնդրեց Արգամը:<br />

Նա մտավ իր առանձնասենյակն ու հավաքեց Վազգեն Միրզոյանի տան հեռախոսի համարը.<br />

- Արգամն է, Վարսիկ ջան, բարև, Վազգենը դեռ չկա՞;<br />

- Երեկ Նոյեմբերյանից զանգ տվեց,- ասաց Վարսիկը: - Ո՞նց ես, Արգամ: Ինչ որ լսել եմ, ճի՞շտ<br />

է:<br />

- Ճիշտ է,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ես Վազգենին ասացի, որ դու զանգ ես տվել, ասացի, որ ուզում ես տեսնել իրեն:<br />

- Ի՞նքն ինչ ասաց, Վարսիկ:<br />

- Լավ չէր լսվում, բայց հասկացա, որ գա թե չէ` կկանչի քեզ: - Հավանաբար ճիշտ չէր ասում<br />

Վարսիկը, որովհետև մեկ էլ հանկարծ ավելացրեց բարկացած: - Գա թե չէ, ես քեզ զանգ կտամ,<br />

Արգամ ջան: Ես քեզ զանգ կտամ:<br />

- Շնորհակալություն, Վարսիկ ջան:<br />

- Գետինն էլ չես մտնում,- ծիծաղեց Վարսիկը: Հետո լռեց ու հառաչելով ասաց: - Իբր թե լավ<br />

չէ՞ր լինի, որ ուսանող էլ մնայինք: Էս ինչո՞ւ մեծացանք, Արգամ:<br />

Արգամ Մանասյանը զարմացավ անկեղծորեն:<br />

- Ուրեմն դու էլ գոհ չե՞ս, Վարսիկ ջան: Ինձ թվում էր, թե...<br />

- Բոլորին էլ թվում է,- ասաց Վարսիկը:<br />

- Չէ, բայց հաճելի է, որ Վազգենը առանց հոր, առանց քեռիների, իր խելքով, իր ազնվությամբ,<br />

իր սկզբունքայնությամբ կարողացավ այդքան բարձրանալ, չէ՞...<br />

- Դու գիտե՞ս, որ ես ավտո եմ քշում,- հանկարծ ասաց Վարսիկը:<br />

Արգամին թվաց, թե սխալ հասկացավ:<br />

- Չգիտեի, բայց դա իմ ասածի հետ ի՞նչ կապ ունի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

140<br />

- Երբ բարձրանում ես, բենզին ավելի շատ է ծախսվում, չէ՞: Հասկացա՞ր: Էդ քո ասածներից<br />

նա շատ ծախսեց բարձրանալու համար: Հիմա տակը բան չի մնացել:<br />

Արգամը չգիտեր ինչ ասի: Նա պարզապես ցնցված էր:<br />

- Հազար երանի այն ժամանակ, երբ գյուղում սոված փորով գյուղատնտես էինք աշխատում,-<br />

ասաց Վարսիկը: Հետո լռեց երկար ու ասաց հառաչելով: - Ես քեզ զանգ կտամ, Արգամ:<br />

“Տեսնես ինչ է պատահել”,- մտածեց Արգամը` լսափողը ցած դնելով: Ու անմիջապես էլ<br />

պատասխանեց իրեն: Իսկ ի՞նչ մի առանձին բան պիտի պատահեր: Տուն է, ընտանիք է,<br />

աշխատանք է: Հոգս քի՞չ կա: Հո ամեն օր խնջույք չի՞ լինում մարդկանց տանը, որ ծաղիկներ<br />

լինեն, բոլորն էլ ժպտան, սեղանը բաց լինի, տրամադրությունները բարձր, հաճելի խոսքեր<br />

ասեն իրար ու հավատան իրենց խոսքերին: Մենք ի՞նչ գիտենք, թե ինչ է կատարվում<br />

ուրիշների տանը: Չէ՞ որ մենք սովորաբար արտասովոր պայմաններում ենք հանդիպում<br />

իրար: Արդեն պատրաստ ժպտալու, մասնակցելու խաղին.<br />

- Ինչպե՞ս եք:<br />

- Լավ եմ: Դո՞ւք ինչպես եք:<br />

- Փառք աստծո:<br />

Երբ ոչ դու ես իսկապես լավ և ոչ էլ դիմացինդ:<br />

Ջահել ժամանակ կատակի համար փորձում էին: Երբ ծանոթ էր հանդիպում ու հարցնում`<br />

ո՞նց ես, Արգամն ասում էր` վատ եմ: “Շատ ուրախ եմ”,- ասում էր ծանոթն ու հեռանում: Իսկ<br />

Արգամն ու Հասմիկը քրքջում էին:<br />

Նորայրը գլուխը ներս մտցրեց կիսաբաց դռնից:<br />

- Դե, գնո՞ւմ ես, թե` չէ: Միացնում եմ: Մենք քեզ նման պարապ մարդիկ չենք:<br />

- մի տեղ էլ զանգ տամ ու անհետանամ, Նորիկ ջան,- խնդրեց Արգամը:<br />

Մի վայրկյան առաջ անգամ նրա մտքով չէր անցնում զանգահարել Մհեր Սամսոնյանին:<br />

Անցած տասը օրերի ընթացքում նկարիչը ոչ մի անգամ զանգ չէր տվել նրան կամ փորձել<br />

հանդիպել հետը: Եվ Արգամը հաստատ վճռել էր, որ ինքն էլ չի զանգահարի: Բայց մինիստրի<br />

հետ ունեցած զրույցից հետո նա խոսելու, ինչ-որ մեկի հետ մտքերը կիսելու անասելի<br />

ցանկություն ուներ և հույս, որ գոնե ինչ-որ տեղեկություններ կստանա գործարանից: Այդ<br />

պատճառով էլ միանգամից հավաքեց Մհեր Սամսոնյանի հեռախոսի համարը:<br />

Մհերը տեղում էր:<br />

- Բարև ձեզ, ընկեր Սամսոնյան,- ասաց Արգամը:<br />

- Բարև, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

141<br />

- Մտքումդ բան-ման չկա՞:<br />

- Փող չունեմ,-ասաց նկարիչը:<br />

Իրենց համատեղ աշխատանքի երեք տարիների ընթացքում նկարիչն առաջին անգամ էր<br />

այդպես պատասխանում: Արգամ Մանասյանը պետք է որ վիրավորվեր, բայց չվիրավորվեց:<br />

- Ես ունեմ,- ասաց նա:<br />

- Որտե՞ղ ես,- հարցրեց նկարիչը:<br />

- Տանը:<br />

- Իջիր, գալիս եմ,-ասաց նկարիչը:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը “ Ժիգուլիի” էր սպասում, այդ պատճառով էլ ցնցվեց, երբ ճռնչացնելով<br />

արգելակները, սպիտակ գույնի մի “ Վոլգա-24” կանգնեց մայթի մոտ ու լսվեց Մհեր<br />

Սամսոնյանի ծանոթ ձայնը.<br />

- Նստիր, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Արգամը բացեց դռնակը և ակամա ներս քաշեց նոր ավտոմեքենաներին հատուկ ռետինի ու<br />

ներկերի հաճելի հոտը:<br />

- Շնորհավոր լինի:<br />

- Շնորհակալ եմ,- ասաց Մհերը: - Նստիր: Ո՞ւր ենք գնում:<br />

- Գնանք “Օջախ”,- առաջարկեց Մանասյանը:<br />

Մհեր Սամսոնյանը քմծիծաղ տվեց.<br />

- Ուզում ես Երևանին վերևի՞ց նայել, թե` կարոտել ես գյուղին:<br />

- Կարոտել եմ գյուղին,- ասաց Արգամը:<br />

- Որ այդպես է, Ուջան գնանք, ավելի ճիշտ չի՞ լինի:<br />

- Չէ,- ասաց Արգամը: - Չեմ ուզում, որ մայրս ինձ այսպես տեսնի...<br />

Մհեր Սամսոնյանը ձայն չհանեց: Ավտոմեքենան հանգիստ ու արժանապատվությամբ<br />

օրորվելով բարձրացավ դեպի Նոր Նորք տանող ճանապարհով, Կամրջի մոտ թեքվեց ձախ ու<br />

հիմա էլ ճանապարհը շարունակեց դեպի Սևան:<br />

- Ի՞նչ կա գործարանում, Մհեր,- չդիմացավ, հարցրեց Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

142<br />

- Ստուգումներ,- ասաց նկարիչը: - Քրքրում են ամեն ինչ: Ըստ որում ինձ էլ կանչեցին,<br />

հարցնում էին, թե ինչն է պատճառը, որ նկարչական պատվերների մեծ մասը դիրեկտորը ինձ<br />

է հանձնարարել կատարելու:<br />

- Եվ դու ի՞նչ պատասխանեցիր:<br />

- Ասացի, որ դա լիովին հասկանալի է ու բնական, որովհետև այսօրվա վիճակով ես<br />

հանրապետության ամենաճանաչված ու ամենատաղանդավոր նկարիչներից մեկն եմ:<br />

Մհեր Սամսոնյանը ծիծաղեց.<br />

- Դրանց հետ ուրիշ տեսակ չպիտի խոսես: Հենց որ սկսեցիր մարդու տեղ դնել ու խոնարհել<br />

գլուխդ, տեղնուտեղը կուտեն: Նրանց համար ախր ոչ մի նշանակություն չունի, թե ով ես դու`<br />

գրող ես, նկարիչ ես, լուսանկարիչ ես, թե` կոշկակար: Նրանք էլ իրենց պլանն ունեն ու պիտի<br />

կատարեն այդ պլանը, եթե չեն ուզում քաղցած մնալ: Իսկ եթե հատուկ հանձնարարությամբ<br />

են գալիս` վերջ, մինչև իրենց նպատակին չհասնեն` հիմնարկից դուրս չեն գա: Գիտե՞ս<br />

գործարանում ի՞նչ են արել:<br />

- Ի՞նչ...<br />

- Երկու-երեք տեղ արկղ են կախել, մեր այն չեղած ընտրությունների արկղներից, ու վրան<br />

գրել. “Գործարանի ղեկավարության թերությունների և չարաշահումների մասին ձեր գրավոր<br />

կարծիքը, թեկուզ անստորագիր, անվախ նետեք այս արկղի մեջ”: Պատկերացնո՞ւմ ես: Իսկ<br />

դա գիտե՞ս ինչ է նշանակում: Դա նշանակում է, որ նրանք գործ են սարքում: Գործ: Եվ ինչպես<br />

դու ես սիրում ասել` միջոցների մեջ խտրություն չեն դնում:<br />

- Իսկ Վռա՞մն ինչ է անում, ինչո՞ւ է թողնում, որ...<br />

- Վռամ Սամբրեիչը, Արգամ, առայժմ ժամանակավոր պաշտոնակատար է և ինչպես քաջ<br />

հայտնի է քեզ, շատ է ուզում դիրեկտոր դառնալ:<br />

- Լավ, բայց չի հասկանում, որ եթե ծանրանա իմ մեղքերի նժարը, ինքն էլ որպես տեղակալ<br />

պատասխան պիտի տա:<br />

- Երևի հասկանում է,- ասաց Մհեր Սամսոնյանը: - Իմ կարծիքով նա ամեն ինչ հասկանում է:<br />

Նա ավտոմեքենան կանգնեցրեց ռեստորանի փոքրիկ բակում, հեռվում կանգնած պահակին<br />

մատով ցույց տվեց ավտոմեքենան` իբր քեզ եմ հանձնում, և նրանք ներս մտան ոճավորվոծ<br />

քարե պարսպի մեջ բացված դռնով:Սկզբում մտադիր էին ձորի վրա կախված փոքրիկ ու<br />

նախշուն փայտաշեն տնակներից մեկում նստել, բայց հետո վճռեցին մտնել հացատուն: Ո՞վ<br />

գիտե, այս ժամին գուցե մարդ չլինի: Բակում ավտոմեքենա չկար: Իսկ հացատանը թե զով է, և<br />

թե, երբ խնդրում ես, դուդուկահար Վաչե Հովսեփյանի նվագն են միացնում:<br />

Հացատանը ոչ ոք չկար: Մատուցողուհին առանց հարցնելու անմիջապես բերեց սառը<br />

խորտիկները` ղավուրմա, թփով տոլմա, քամած մածուն, շուշանի թթու, կարմիր լոբի,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

143<br />

պոմիդոր ու վարունգ և մի մեծ սափոր սառը թան: Ու միանգամից տրամադրություն<br />

ստեղծվեց.<br />

- Ա՛յ աղջի, էն անտերից բեր, շուտ արա,- անհամբեր բղավեց Մհեր Սամսոնյանը:<br />

Իսկ երբ արդեն խմել էր մի քանի բաժակ, ետ ընկավ նստարանին, նայեց շուրջը, քարե<br />

պատուհաններում դրված աղամաններին, պղնձե թասերին ու կժերին, փայտե գրտնակներին,<br />

պատից կախված հացի տաշտակին, չորացած կարմիր բիբարի շարաններին և ցորենի<br />

հասկերին, նայեց, նայեց ու ասաց.<br />

- Զզվում եմ:<br />

- Իսկ ինձ դուր է գալիս,- ասաց Արգամը:<br />

- Որովհետև դու գեղացի ես: Ոչ թե` գյուղացի, այլ` գեղացի,- ասաց Մհեր Սամսոնյանը: -<br />

Այսինքն, ոչ թե ծնունդով, չէ, ծնունդը կապ չունի: Պուշկինն էլ էր գյուղացի: Այլ<br />

մտածողությամբ: Դրա համար էլ սենտիմենտալ ես: Պահ-պահ-պահ, տեսնո՞ւմ եք, հին կուժ է:<br />

Օհ-օհ-օհ, քարերը տես ոնց են շարված, ինչպես Աշոտ Երկաթի օրոք: Բայց սուտ է, չէ՞, հեռվից<br />

էլ զռռում է, որ սուտ է, կարկատան է, խաբեություն է: Եթե ես իրավունք ունենայի, կարգելեի,<br />

որ վերականգնեն խորտակված տաճարները, այլ ծածկի տակ կառնեի ու կպահպանեի<br />

այնպես, ինչպես կան: Ես Զվարթնոցի հողի մեջ կիսաբաց ընկած, մաշված մի քարը չեմ փոխի<br />

մեքենաներով տաշտշված ու կռունկներով վեր բարձրացրած քարերով իբր թե<br />

վերականգնված ամբողջ նոր Զվարթնոցի հետ: Որովհետև երբ նայում ես ընկած քարին`<br />

ավելի շատ բան ես տեսնում ու զգում և ավելի շատ երևակայում ու պատկերացնում, քան թե<br />

երևի նույնիսկ իրականում եղել է:<br />

Արգամ Մանասյանը ծիծաղեց.<br />

- Հիմա մեզնից ո՞վ է սենտիմենտալը, ե՞ս թե` դու:<br />

- Դո՛ւ,- գոռաց Մհեր Սամսոնյանը և հանկարծ անկապ-անկապ մի այնպիսի բան ասաց, որ<br />

Արգամ Մանասյանի մազերը փշաքաղվեցին: - Դո՛ւ: Էն աղջիկը պտտվում էր չորս կողմդ,<br />

նայում էր աչքերիդ ու հոգոց էր քաշում, իսկ դու ոնց որ պատը, ավելի ճիշտ, կեղծ բարեպաշտ<br />

էիր խաղում` հա՛ , աչիկ ջան, իհա՛րկե, բալիկ ջան...<br />

- Ո՞վ,- զարմացած հարցրեց Արգամը:<br />

- Սուսաննան: Ո՞վ:<br />

- Սուսաննա՞ն: Մեր քարտուղարուհի՞ն:<br />

- Այո, հա, ձեր քարտուղարուհին: Երկու օրվա մեջ Վռամ Մաշուրյանի սիրուհին դարձավ:<br />

Մհեր Սամսոնյանը լցրեց իր բաժակն ու խմեց:<br />

- Ի՜նչ նողկալի բաներ ես ասում, Մհեր,- խոժոռվեց Արգամը: - Սուսաննան նրան երեխա<br />

կսազի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

144<br />

- Բա որ ասում եմ` գեղացի ես:<br />

- Սպասիր, բայց նա սիրած տղա ուներ,- հանկարծ հիշեց Արգամը:<br />

Մհերը ծիծաղեց:<br />

- Մեկը մյուսին խանգարո՞ւմ է:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը հանկարծ զգաց, որ հոգում խառնվել է ամեն ինչ: Քիչ մնաց հայհոյեր:<br />

- Գուցե բամբասա՞նք է, Մհեր:<br />

- Ի՞նչ ասեմ,- ձեռքերը տարածեց նկարիչը: - Գուցե և բամբասանք է: Գուցե նրանք անցած<br />

երեկո արվեստանոցում երեք ժամ իմ կտավներով էին հիանում:<br />

Արգամ Մանասյանը նստել էր` առաջ թեքված ու ձեռքերով գլուխը բռնած:<br />

- Մի տափակ անեկդոտ կա: Շատ եմ սիրում: Ուշքս գնում է,- ասաց Մհեր Սամսոնյանը: -<br />

Ավտոբուս է բարձրանում հարբած մի մարդ, պղտորված աչքերով նայում ուղևորներին ու<br />

ասում. “Բարև ձեզ, ավտոբուսի ժողովուրդ”: Նրան ոչ ոք չի պատասխանում: Կարծում է`<br />

չլսեցին, բարձրացնում է ձայնը. “Ասում եմ` բարև ձեզ, ավտոբուսի ժողովուրդ”... Դարձյալ ոչ<br />

ոք չի պատասխանում: Եվ հարբած մարդը զարմացած քրթմնջում է ինքն իրեն. “Արա, կարո՞ղ<br />

ա ես սխալմամբ տրոլեյբուս եմ նստել”:<br />

Արգամ Մանասյանը լուռ էր:<br />

- Այնպես որ մի ձևացրու, թե սխալմամբ տրոլեյբուս ես նստել ու մի զարմացիր,- ծիծաղեց<br />

նկարիչը: - Քո սովորական հարազատ ավտոբուսի մեջ ես: Ու առաջին ստորությունը չէ, որի<br />

մասին լսում ես: Եղա՞վ: Դե հիմա արի խմենք ազնվության կենացը:<br />

Նա լցրեց բաժակները` ցանկանալով էլի ինչ-որ բան ասել, բայց նայելով նախկին դիրեկտորի<br />

տխրած, մելամաղձոտ դեմքին, վճռեց փոխել խոսակցության նյութը:<br />

- Անցնենք մյուս ուղևորներին: Ո՞նց ես, Արգամ Պետրովիչ: Ճի՞շտ է, որ քրեական գործ են<br />

ուզում հարուցել քեզ վրա:<br />

- Ես դրանից ոչինչ չեմ հասկանում,- ասաց Մանասյանը: - Գիտեմ միայն, որ երկու-երեք օր<br />

հետո կանչելու են հարցաքննության:<br />

- Ո՞վ է կանչելու:<br />

- Դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանը:<br />

Մհեր Սամսոնյանը տեղից վեր թռավ:<br />

- Վարա՞զը: Մեր կուրսից էր:Ա՛յ, տականք... Փող ունե՞ս: Ուզո՞ւմ ես խոսեմ հետը: Նա փողի<br />

համար հարազատ հորն էլ կծախի: Նրա մասին մի բան են պատմում և բոլորը կարծում են, թե<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

145<br />

անեկդոտ է: Այնինչ սուրբ ճշմարտություն է: Ծանոթներից մեկը գալիս է Վարազդատի մոտ<br />

իբրև միջնորդ, չորս կողմը նայելով գրպանից հանում է փողը, զգուշորեն դնում սեղանին ու<br />

ասում. “Այսինչ գործի համար եմ բերել, հազար ռուբլի է, վերցրու, ոչ մեկը չի իմանա”:<br />

Վարազդատը ծիծաղում է ու ասում. “Տո գնա մի հազար մանեթ էլ բեր ու թեկուզ ռադիոյով<br />

հայտարարի”: Այ թե ով է Վարազդատ Գաբրիելյանը: Մի ժամանակ Ուսանողական շրջանում<br />

դատավոր էր: Հանդիպեցի, հարցրեցի` ո՞նց ես: “Ո՞նց պիտի լինեմ, կեղտոտ շրջան է,- ասաց,-<br />

ով միջնորդության է գալիս, փոխանակ գրպանից փող հանի, այցեքարտն է հանում: Է՜,<br />

վիզիտկաներով ապրե՞լ կլինի”:<br />

- Ու այդպես ազատ-անվախ խոսո՞ւմ էր,- ակամա սթափվելով, զարմացած հարցրեց<br />

Մանասյանը:<br />

- Ազատ, անվախ և արժանապատվությամբ,- ավելացրեց նկարիչը: - Հիմա ի՞նչ ես ասում, փող<br />

ունե՞ս: Ես իսկապես կարող եմ խոսել հետը:<br />

Արգամ Մանասյանը ակամա ժպտաց.<br />

- Նույնիսկ չես էլ հարցնում, թե ի՞նչ մեղադրանքներ են:<br />

- Դա կարևոր չէ,- ասաց Մհեր Սամսոնյանը: - Մեղադրանքները որքան ծանր լինեն, այնքան<br />

Վարազդատը գոհ կլինի: Որովհետև գումարն էլ համապատասխանաբար կմեծանա: Դե լավ,<br />

ասա տեսնենք ինչ մեղադրանքներ են:<br />

Եվ Արգամը պատմեց ինչ գիտեր, բաց թողնելով միայն Սուսաննային և Մարիամին<br />

վերաբերող հարցերը:<br />

Մհեր Սամսոնյանը լրիվ սթափվել էր և իր տարերքի մեջ էր: Նա նույնիսկ հանեց գրիչն ու<br />

սկսեց ինչ-որ նշումներ անել անձեռոցիկի վրա:<br />

- Խրթին պատմություն է,- ասաց նա, երբ Արգամն ամփոփեց իր խոսքը: - Բոլորովին չե՞ս<br />

կռահում, թե ով կլինի հեղինակը:<br />

Արգամը բացասաբար թափահարեց գլուխը:<br />

- Իսկ ես համոզված եմ, որ մոտիկ մարդ է գրել,- ասաց նկարիչը: - Ներսի մարդ, ամեն ինչ<br />

իմացող մարդ:<br />

- Այդ ամեն ինչ իմացող մարդը ինչպե՞ս կարող էր չիմանալ, որ իմ մայրը երբեք մեր տանը<br />

գրանցված չի եղել,- բարկացավ նա: - Կամ ինչպես կարող էր չտեսնել, որ երբեք, երբեք<br />

մտքովս էլ չի անցել կապ հաստատել քարտուղարուհուս հետ:<br />

Նկարիչը ուրախ ծափ զարկեց:<br />

- Ուրեմն այդ մասի՞ն էլ կա: Բա ինչո՞ւ չէիր ասում: Տեղն է քեզ, տեղը: - Նա միանգամից էլ<br />

լրջացավ ու ավելացրեց; - Փուչիկ է:<br />

- Ինչ է՞...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

146<br />

- Փուչիկ: Գրողն իմացել է, որ հենց այդ հարցերին մոտենան, փուչիկը կպայթի...<br />

- Ուրեմն ինչո՞ւ է գրել:<br />

- Որպեսզի քեզ նման միամիտին համոզի, թե ինքը այնքան էլ մոտիկ չի... Իսկ քո հոր<br />

գերեզմանի հետ կապված այդ պատմությո՞ւնն ինչ է: Հուշարձանի կառուցման թղթերը<br />

չունե՞ս:<br />

- Չէ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Իսկապե՞ս աչքի ընկնող արձան է:<br />

- Փառահեղ: Ամբողջ պատվանդանը սև մարմարից է: Հսկայական սալերը լեռների նման<br />

կիտված են իրար վրա և իրենց վերևում բարձրացրած պահում են սպիտակ մարմարից<br />

քառակուսի մի ուրիշ սալ, որի վրա գրված է` “Պետրոս Մանասյան”: Հա, ի դեպ, ցանկապատն<br />

էլ մոխրագույն գրանիտե սալերից է կազմված, որոնք իրար միացած են բրոնզե շղթաներով:<br />

Արվեստի գործ է:<br />

Նկարիչը սուլեց:<br />

- Կարծես թե տեսել եմ: Փոքրիկ հրապարակի աջ մասում չէ՞:<br />

- Դա է: անստորագիր նամակի հեղինակը նույնիսկ տեղն էլ է նշել:<br />

- Եվ ի՞նչ արժե:<br />

- Դե այն ժամանակ էժան էր ամեն ինչ: Հիմա մոտավորապես հիսուն հազար կգնահատեն:<br />

- Կորար, իմ ախպեր,- գլուխը թափահարեց նկարիչը: - Գոնե կարո՞ղ ես ասել, որ հայրդ<br />

ժառանգություն էր թողել...<br />

- Բացառված է:<br />

- Բա ի՞նչ պիտի ասես:<br />

- Պիտի ասեմ, որ դա իմ հոր գերեզմանը չէ:<br />

Նկարիչը զարմացած նայեց նրան.<br />

- Է, հետո, կհավատա՞ն:<br />

- Սիրելի Մհեր, հավատան թե չհավատան, բայց դա իսկապես իմ հոր գերեզմանը չէ:<br />

- Ո՞նց թե,- տեղից վեր թռավ Մհեր Սամսոնյանը ու նրա աչքերը փայլեցին:<br />

- Իմ հայրը մեր գյուղի գերեզմանատանն է թաղված:<br />

- Սպասիր, ուրեմն այդ ամբողջ պատմությունը...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

147<br />

Արգամ Մանասյանը հառաչեց.<br />

- Գիտե՞ս քանի օր է, որ ոչ մի վայրկյան մտքիցս չի հեռանում, ոչ մի վայրկյան: Երբ քո այդ<br />

կուրսեցին հարցրեց, ես քար կտրեցի: Ի՞նչ հուշարձան, ի՞նչ բան: Այն էլ Երևանում: Ու հետո<br />

միայն հիշեցի: Մի անգամ կոլեկտիվով մասնակցում էինք մեր գործարանի բանվորներից<br />

մեկի հուղարկավորությանը: Քաղաքային գերեզմանատանն էր: Նոր էինք անցել դարպասից<br />

ներս ու շարժվում էինք դեպի փոքրիկ հրապարակը, երբ կողքից մեկը զարմացած<br />

բացականչեց. “Վայ, Պետրոս Մանասյան, Արգամ Պետրովիչ, ձեր հա՞յրն է”: Ի՞նչ ասեմ, մինչև<br />

այդ բավականին խմել էինք ու ես ոչ միայն հրաժարվեցի, այլև կատակեցի թեթևամտորեն`<br />

ինչ է, ասացի, լավ հուշարձան չէ՞: Ու կողքիս մարդիկ սկսեցին հիացած գովաբանել ինձ:<br />

“Կեցցեք, Արգամ Պետրովիչ, անմահացրել եք ձեր հորը: Հալալ լինի ձեզ”: Ահա ամբողջ<br />

պատմությունը, Մհեր:<br />

Նկարիչը քրքջում էր, չէր կարողանում զսպել իրեն` երկտակվում էր ծիծաղից` ձեռքերը<br />

քարերին քսելով:<br />

- Այս փաստը... պահիր... վերջում,- ասում էր նա ծիծաղի արանքում: - Սա...սա... ինչ ասես<br />

արժե: Դու ձայն չհանես... թող իրենք ստուգեն, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Էհ,- ձեռքը թափ տվեց Մանասյանը: - Իսկ ես գիշեր-ցերեկ մտածում եմ, թե իմ կողքին<br />

կանգնած մարդկանցից ո՞վ է գրել այդ նամակը: Ո՞վ: Ի՜նչ կեղտոտ բան է կասկածը:<br />

Նկարիչը եկավ և ուղիղ կանգնեց իր պետի առջև:<br />

- Իսկ քո կողքին սովորաբար ովքե՞ր էին լինում, ընկեր Մանասյան: Եկ մեկ-մեկ թվենք: Ե՛ս:<br />

Բայց ես այդ թաղմանը չեմ մասնակցել: Վռամ Մաշուրյանը... Իսկ ինչո՞ւ ոչ...<br />

- Վերջ տուր,- բարկացավ Արգամ Մանասյանը: - Վռամը կարող է գրել, թե համոզված է, որ ես<br />

կապված եմ իր կնոջ հե՞տ:<br />

- Օհօ՜, կենացները քանի գնում` քաղցրանում են,- գլխով արեց նկարիչը: - Չեղավ, Արգամ<br />

Պետրովիչ, թունդ խաղամոլի նման թղթերը մեկ- մեկ ես գրպանիցդ հանում...<br />

- Դե դա այնպիսի ապուշություն է , որ... – շփոթվեց Արգամը:<br />

Նկարիչը մտածեց:<br />

- Չէ՛,- ասաց նա: - Ինձանից լկտի մարդ չկա, բայց նույնիսկ ես այդ բանը չէի անի: Վռամին<br />

հանում ենք...<br />

Արգամ Մանասյանը բարձրացավ տեղից.<br />

- Բոլորին էլ հանիր,- ասաց նա: - Այնտեղ տասը մարդ կար, եթե ոչ ավելի: Զուր տեղը մեղքի<br />

տակ չեմ ընկնելու: Ցավն այն է, որ իմ շրջապատից, իմ ընկերներից մեկը սրիկա է...<br />

- Ուրախացիր, որ մեկն է,- ասաց նկարիչը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

148<br />

Երբ նրանք դուրս եկան հացատնից, պարզվեց, որ կողքի երկրորդ հացատունը լեփ-լեցուն է:<br />

Արգամը զարմացած շուրջը նայեց և նկատեց, որ իրեն է մոտենում բավականին պատկառելի<br />

հագնված, ալեհեր մի մարդ<br />

- Բարև ձեզ, Արգամ Պետրովիչ,- ասաց մարդը: - Ես տեսա, որ ներս մտաք ու կարգադրեցի<br />

ուրիշների ներս չթողնել: Հազարից մի անգամ եք մեզ մոտ լինում: Հուսով եմ, որ խանգարող<br />

չեղավ:<br />

- Շատ-շատ շնորհակալություն,- հուզվեց Արգամ Մանասյանը` հազիվ ճանաչելով<br />

ռեստորանի դիրեկտորին, բայց այդպես էլ չհիշելով նրա անուն-ազգանունը: - Շատ<br />

շնորհակալություն:<br />

- Լավ սիգարեթ հո պետք չի՞,- կողքից հեգնանքով հարցրեց Մհեր Սամսոնյանը:<br />

Դիրեկտորը նրան նայեց ժպտալով.<br />

- Պետք չէ, երիտասարդ, մեզ մինիստրությունն ապահովում է,- ասաց նա և կրկին<br />

Մանասյանին դարձավ: - Կիրակի օրը համեցեք, Արգամ Պետրովիչ, թառափաձուկ ենք<br />

ստանալու:<br />

Երբ նրանք մենակ մնացին, Արգամ Մանասյանը չկարողացավ թաքցնել չարախնդությունը:<br />

- Կերա՞ր,- ասաց նա քմծիծաղով:<br />

- Ես ինչ անեմ, որ ինֆորմացիան լավ չի աշխատում,- հարվածը ետ մղեց նկարիչը: - Թե<br />

կիմանար, որ դու այլևս դիրեկտոր չես և քո նկատմամբ քրեական գործ է հարուցվում...<br />

Դրսում զով էր: Երկնքում առատ-առատ փայլում էին աստղերը: Արգամ Մանասյանը<br />

մտածեց, որ արդեն հարյուր տարի կլինի, ինչ ինքը աստղեր չի տեսել: Նա մի պահ դեպի<br />

երկինք նայեց, բայց անմիջապես էլ կախեց գլուխը: Հիմա երևի աստղերին նայելու ժամանակը<br />

չէ: Երկու օր հետո դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանի համազգեստի դեղին<br />

աստղերին է նայելու:<br />

- Դու ինձ ասելու բան չունե՞ս, Մհեր,- հարցրեց նա:<br />

- Ես անվճար իրավաբանական խորհուրդներ չեմ տալիս:<br />

- Զզվեցրեցիր, էլի, մի սեղան էլ եմ բացում:<br />

Արգամ Պետրովիչ ,ամբողջ հարցն այն է, թե ով ինչպես է նայելու այդ մեղադրանքներին: Մեծ<br />

մասն, իհարկե, հիմարություններ են: Քեզ ասելու են` ճի՞շտ է, որ աշխատողներին թույլ եք<br />

տալիս գործարանից հետները սիգարեթներ դուրս բերել: Դու էլ կասես` ճիշտ չէ...<br />

- Ես կասեմ, որ ճիշտ է,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Դե ուրեմն ինձնից ի՞նչ ես ուզում, գնա ու նստի մեղադրյալի աթոռին,- բղավեց Մհերը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

149<br />

- Ես կբացատրեմ:<br />

- Ո՞ւմ: Վարազի՞ն:<br />

- Դե լավ, լավ, հետո՞,- հաշտվողաբար ձեռքն ընկերոջ ուսին դրեց Մանասյանը:<br />

- Ուրեմն հարցն այն է, թե ով և ինչ աչքերով է նայելու այդ մեղադրանքներին: Որովհետև սա<br />

այն դեպքն է, երբ նույն փաստի համար և կարելի է բանտարկել քեզ, և ներկայացնել<br />

կառավարական բարձր պարգևի: Խոսքս վերաբերում է ձեր չարաբաստիկ աննիկոտին<br />

ծխախոտի արտադրությանը, որը մեղադրանքներից ամենածանրն է: Եթե երկրի մասին<br />

մտածող, խելքը գլխին ու համարձակ մարդ լինի, պիտի ասի` կեցցե՛ այդ Մանասյանը: Իր<br />

տնտեսումների, իր խնայողությունների, իր առողջության հաշվին, առանց որևէ կոնկրետ շահ<br />

ունենալու վիթխարի գործ է կատարել: Նիկոտինն այլևս չի թունավորի մարդկանց, իսկ<br />

պետությունը հսկայական, աներևակայելի օգուտներ կունենա: Արտասահմանը գլուխ<br />

կկոտրի այդ ծխախոտի արտադրության պատենտը գնելու համար: Պետականորեն մտածող,<br />

լայնախոհ մարդը կասի` ի՞նչ, դիրեկտորը ֆինանսական կարգի խախտումնե՞ր է թույլ տվել:<br />

Իսկ նա կարո՞ղ էր մեր պայմաններում, առանց ֆինանսական կարգը խախտելու, կատարել<br />

այդ գործը: Ո՞չ: Ուրեմն ավելի վատ ֆինանսական կարգի համար: Ուրեմն այդ կարգը հնացել<br />

է, անպետք է ու պետք է փոխել: Եթե կարգը խանգարում է մարդկանց ավելի շատ գործ անելու<br />

և ավելի լավ ապրելու, պետք է խորտակել այդ կարգը, ինչ կարգ էլ լինի դա: Ահա թե ինչ կասի<br />

մտածող մարդը: Իսկ եթե դիմացդ ոչ թե մարդ է, այլ չինովնիկ, բյուրոկրատ, օրենքի<br />

տառակեր, եթե դիմացդ Ղազարյան է կամ կաշառակեր Վարազդատ Գաբրիելյան, ուրեմն դու<br />

պատրաստի հանցագործ ես: Որովհետև ձեռք ես բարձրացրել սուրբ օրենքի վրա: Որովհետև<br />

ոտքդ դուրս ես դրել պետության սահմանած գծից:<br />

Մհեր Սամսոնյանը ծիծաղեց.<br />

- Վա՜յ, կյանքումս ձրի այսքան երկար չէի խոսել: Հիմա ի՞նչ ես ասում, փող ունե՞ս...<br />

- Ինչի համար:<br />

- Եթե դու Վարազդատ Գաբրիելյանին փող չառաջարկես, Արգամ, համարի, որ քո ձեռքով<br />

ստորագրում ես մեղադրականդ:<br />

- Կատակ չե՞ս անում, Մհեր:<br />

- Եղա՞վ:<br />

- Իսկ դու չգիտե՞ս, ես փող ունե՞մ, թե` չէ: Այդքան պատվերներ եմ տվել քեզ: Դու ինձ երբևէ<br />

դրամ առաջարկե՞լ ես...<br />

- Նախ` դրա պատասխանը ես արդեն տվել եմ հանձնաժողովին: Եվ երկրորդ` ինձանից փող<br />

պոկե՞լ կլինի:<br />

- Տեսնո՞ւմ ես,- ժպտաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

150<br />

- Հա, բայց ես ի՞նչ եմ: Արտադրամասի պետեր ունես, պահեստապետեր ունես, գլխավոր<br />

հաշվապահ ունես...<br />

- Ես ոչ ոքից դրամ չեմ վերցրել, Մհեր:<br />

Նկարիչը նրան նայեց չթաքցրած զարմանքով.<br />

- Դե, եթե չես վերցրել, ուրեմն չես էլ տվել ոչ մեկին:<br />

- Չեմ տվել:<br />

- Ասենք` թե հավատացի: Բա էլ ինչո՞ւ ես այդ տեղը զբաղեցնում, ա՛յ մարդ,- հարցրեց<br />

նկարիչը: - Բա էլ ինչո՞ւ ես զարմանում, որ քեզ հանում են գործից: Ինչի՞ համար պիտի<br />

պահեն, կարո՞ղ ես ասել: Դու ի՞նչ ես արել նրանց համար, որ նրանք գոնե պարտավորված<br />

զգան: Նոր տարուն երկու շիշ կոնյակ ես տարել, հա՞... Կամ մի բլոկ “Ախթամար” ես նվիրել ու<br />

մտածել, թե նրանք մինչև կյանքի վերջ քո լավությունը չե՞ն մոռանա...<br />

- Դե լավ, վերջ տուր,- սրտնեղեց Արգամ Մանասյանը: - Ամեն անգամ որոշում եմ չհանդիպել<br />

քեզ, բայց էլի չգիտես ինչու...<br />

- Ինչո՞ւ չգիտես ինչու... Դու էլ ես մեկ-մեկ ուզում ճշմարտություն լսել:<br />

- Ամեն անգամ քեզնից թունավորված եմ հեռանում... Ազնիվ խոսք:<br />

Նկարիչը չվիրավորվեց, բայց խայթեց ըստ սովորության:<br />

- Բա էլ ի՞նչ կա: Ուրախացիր: Լայն հնարավորություններ են բացվում: Գոնե մի չորս հինգ<br />

տարի երեսս չես տեսնի: Հույս չունենաս, թե ես քեզ հաց-մաց կբերեմ:<br />

Արգամը չպատասխանեց: Մհեր Սամսոնյանը մոտեցավ ավտոմեքենային, բացեց դուռը, մի<br />

մաշված ռուբլիանոց մեկնեց մեքենայի մոտ պատրաստ կանգնած մարդուն, հետո բացեց<br />

կողքի դուռն ու ձայն տվեց.<br />

- Նստիր, Արգամ Պետրովիչ, նստիր: Ուզես-չուզես` միասին պիտի գնանք:<br />

Արգամ Մանասյանը նստեց.<br />

- Կյանքն էլ մի մեծ ավտոբուս է, էլի, Արգամ Պետրովիչ, որ գնում է իր համար,- ասաց<br />

նկարիչը: - եվ ուզես թե չուզես, կողքիդ պիտի նստած լինեն նաև Վարազդատ Գաբրիելյանը,<br />

Սամսոն Իվանիչը, Ղազարյանը, անունը չգիտեմ, Վռամ Մաշուրյանը, Մհեր Սամսոնյանը...<br />

- Եթե ավտոբուսում ձեզ նման մարդիկ լինեն, Մհեր, ես առանց վայրկյան իսկ տատանվելու<br />

կշրջեմ, կխորտակեմ ավտոբուսը: Եվ ինքս էլ կկործանվեմ, հերն անիծած,- ամենայն<br />

լրջությամբ ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

* * *<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

151<br />

Դուռը Հասմիկը բացեց:<br />

Արգամ Մանասյանը միջանցքում հանեց պիջակն ու տաբատը, մեկնեց կնոջը, ըստ<br />

սովորության գլխարկն էլ Հասմիկի գլխին դրեց ու արագ հագավ սպորտային բրդյա<br />

կոստյումը: Ու նոր միայն շունչ քաշեց:<br />

Հասմիկը ծիծաղում էր նրա այդ շտապողականության վրա:<br />

- Քո տունը չքանդվի, հենց վերելակ ես մտնում, սկսում ես հանվել:<br />

- Սարքեցին, պրծա՞ն,- հարցրեց Արգամը:<br />

- Քիչ առաջ գնացին,- ասաց Հասմիկը: - Բոլոր խողովակները փոխեց:<br />

- Ապշելու մարդ է մեր Նորիկը, չէ՞:<br />

- Այո,- գլխով արեց Հասմիկը: - Ասաց` վաղն էլ է գալու:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

- Նախ` պիտի ներկեն խողովակները, և հետո իսկապես որոշել է վերանորոգել տունը:<br />

Արգամը թափ տվեց ձեռքը.<br />

- Դրա ժամանա՞կն է:<br />

- Ինձ թվում է, որ նա այս բոլորն անում է, որ քո կողքին լինի,- ասաց Հասմիկը: - Դու էլ<br />

հակառակի նման երբեք տանը չես լինում: Էլի խմե՞լ ես, Արգամ:<br />

- Մի քիչ,- ասաց Արգամը` տեղավորվելով բազմոցին:<br />

Հասմիկը ձեռքերը կրծքին խաչեց.<br />

- Մի խմիր, էլի, Արգամ ջան: Առանց այդ էլ բարկացած ես: Խմիչքը գիտես ինչ է, չէ՞: Մեկ մի<br />

այնպիսի բան կանես, որ հետո շատ կափսոսաս դրա համար:<br />

Արգամը անչար ու տխուր նայեց կնոջը.<br />

- Ինձ խրատներ մի տուր, հա՞, Հասմիկ, շատ եմ խնդրում: Հիմա ինձ բոլորը խորհուրդներ են<br />

տալիս: Հայրս ասում էր` աղքատին խորհուրդ տվող շատ կա, հաց տվող չկա:<br />

- Քաղցա՞ծ ես,- հարցրեց Հասմիկը:<br />

- Չէ,- խռովեց Արգամը, վեր կացավ, միացրեց հեռուստացույցը ու նորից տեղավորվեց<br />

բազմոցին:<br />

- Վրադ մի թեթև ծածկոց գցե՞մ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

152<br />

- Չէ:<br />

- Դե ես խոհանոցում եմ, եթե պետք լինեմ` ձայն տուր:<br />

“Ժամանակ” ինֆորմացիոն ծրագիրն էին հաղորդում Մոսկվայից: Չնայած Խորհրդային<br />

Միության բոլոր ջանքերին, հազար ու մի տեսակ բանակցություններին ու զիջումներին,<br />

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները շարունակում էին միջուկային զենքի փորձարկումներ<br />

կատարել: Ամերիկայի պրեզիդենտ Ռեյգանը իր մի ելույթում ասել էր, թե դա Խորհրդային<br />

Միության հարձակողական ծրագրերը կանխելու, տնտեսական զարգացմանը արգելք<br />

դառնալու միակ միջոցն է: Էկրանի վրա իրար էին հաջորդում ամերիկյան նորանոր մահաբեր<br />

զենքերը` ատոմային ռումբերի գլխիկներ կրող հեռահար հրթիռները, այդ հրթիռներով<br />

զինված սուզանավերն ու ինքնաթիռները... Հետո ելույթ ունեցավ Խորհրդային Միության<br />

Պաշտպանության մինիստրի տեղակալը: Նա ասաց, որ ամեն ինչ չափ ու սահման ունի և որ<br />

անսահման չէ նաև մեր կառավարության համբերությունը: Եթե Նահանգները շարունակեն<br />

իրենց միլիտարիստական ռազմատենչ քաղաքականությունը և փորձեն ատոմային զենքը<br />

տիեզերք տեղափոխել, ապա, որքան էլ դա ծանր լինի, Խորհրդային Միությունը իր և իր<br />

բարեկամ երկրների խաղաղ կյանքն ու շահերը պաշտպանելու մղումով ստիպված կլինի<br />

հակադարձ միջոցառումներ մշակել: Եվ այս անգամ էլ էկրանի վրա հայտնվեցին մեր<br />

հակահրթիռային զենքերն ու ատոմային գլխիկներ կրող հրթիռային հրանոթները:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը չզգաց անգամ, թե ինչպես է բոլորովին մոռացել իր ցավը և սոսկում է<br />

ապրում: Սարսափ իր կյանքի համար, Հասմիկի համար, երեխաների համար, աշխարհի<br />

համար: Բնական մահն ի՞նչ է, բոլորն էլ գիտեն, որ մի օր մահանալու են, որ դա<br />

անխուսափելի և անկասելի է, ինչպես արևի մայրամուտը: Եվ, այնուամենայնիվ, երբ<br />

մտածում են այդ մասին, ահն ու սարսափը պատում է նրանց: Թումանյանը հո հենց այնպես<br />

չի՞ ասում. “Մարդիկ մահից չեն մեռնում, այլ միայն մահու ահից”: Հիմա դեռ ոչինչ, տարիների<br />

հետ կարծես թե մի քիչ անցավ, իսկ երբ երեխա էր, երբ թաղում էր տեսնում ու մտածում, որ<br />

ինքն էլ է մեռնելու, որ իրեն էլ է դնելու հողի մեջ, ուզում էր ինքնասպանություն գործել ու<br />

պրծնել այդ ահից:<br />

Դա դեռ բնական մահը: Իբր դա քիչ է` ամեն օր, ամեն ժամ սարսափեցնում են ատոմային<br />

պատերազմով: Արդեն քանի պետություն ատոմային զենք ունի և շարունակում է արտադրել<br />

ու կուտակել: Դա ի՞նչ անմարդկային, խելագառ մոլուցք է: Մասնագետներն ասում են, թե<br />

կուտակված այդ զենքի տասը տոկոսն էլ բավական է, որ երկրագունդը պայթի: Հիմա էլ մի<br />

նոր դիվային ծրագիր: Ատոմային զենքը փոխադրել երկինք: Եվ այդ զենքը անընդհատ<br />

կախված է լինելու քո գլխին: Դամոկլեսյան սուրը, որ սարսափի խորհրդանիշ է համարվել,<br />

ուրեմն խաղալիք է եղել միայն, որովհետև սպառնացել է ընդամենը մի մարդու կյանքին: Իսկ<br />

սա ի՞նչ անուն պիտի ունենա, ինչի՞ խորհրդանիշ պիտի դառնա: Մարդիկ կվախենան անգամ<br />

դեպի երկինք նայել: Ահավոր, խելագարվելու բան է. գնալու ես աշխատանքի ու<br />

ճանապարհին մտածես, որ հիմա, հենց հիմա տիեզերքում ինչ-որ մի ջահել նորակոչիկ<br />

կարող է սխալմամբ, պատահաբար կամ իր պատասխանատվության վիթխարիությունից<br />

խելագարված սեղմել մահաբեր կոճակը: Եվ երկրագունդը ցրիվ կգա իր օվկիանոսներով,<br />

մայրցամաքներով, անտառներով, այն ամենով, ինչ հազարամյակների ընթացքում ծնվելով,<br />

մեռնելով, փոխարինելով իրար ստեղծել են մարդիկ: Եվ հենց նույն մարդիկ` այդ<br />

ստեղծողները: Եվ նրանց թվում ես, Հասմիկը, երեխաները… մայրս, բոլոր մայրերը, բոլոր<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

153<br />

երեխաները, բոլոր Հասմիկները, բոլորս: Ինչի՞ համար: Հանուն ինչի՞: Մեզ հարցնող չկա:<br />

Մենք ո՞վ ենք, որ մեզ հարցնեն: Մեր փոխարեն վճռում են ուրիշները:<br />

- Մոռացա քեզ ասեմ,- խոհանոցից հայտնվեց Հասմիկը: - Աշոտը զանգահարեց:<br />

- Ո՞վ:<br />

- Աշոտը:<br />

Արգամ Մանասյանը մի պահ ոչինչ չէր հասկանում: Ի՞նչ Աշոտ, ինչո՞ւ էր զանգահարում:<br />

Հետո ձեռքի ափով տրորեց ճակատը, հառաչեց ու մոտ բերեց հեռախոսը:<br />

- Աշո՞տ:<br />

- Ես եմ, Արգամ Պետրովիչ: Ո՞նց եք:<br />

Ո՜նց է: Լավ է, ո՞նց է: Շատ լավ է:<br />

- Ասա, Աշոտ ջան:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, առավոտյան հո զբաղված չե՞ք: Ասելու բան ունեմ: Առանձնապես մի բան<br />

չի… բայց դե ո՞վ գիտե,- ընկճված, խուլ ձայնով ասաց վարորդը:<br />

- Հիմա չե՞ս կարող ասել:<br />

- Հեռախոսով չեմ ուզում:<br />

Տեսա՞ր դու: Աշոտ, Աշոտ… երևի քաղաքում քայլելիս չորս կողմն է նայում և իբր կոշիկի<br />

քանդված թելը կապելու համար, կռանում է ու թևի տակով խուզարկում ճանապարհը:<br />

- Առավոտյան կսպասեմ:<br />

- Երևի ասում էիք. թե ո՞ւր կորավ այդ տղան, չէ՞, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Չէ, Աշոտ;Վստահ էի, որ կերևաս:<br />

- Ճիշտ է, Արգամ Պետրովիչ, բարի գիշեր...<br />

- Բարի գիշեր:<br />

Արգամ Մանասյանը վեր կացավ տեղից ու գնաց խոհանոց: Հասմիկը մեքենայով միս էր<br />

աղում: Երևի լավ չէր կտրում դանակը: Հասմիկի դեմքը լարվել, կարմրել էր:<br />

- Տուր ես աղամ,- ձեռքը երկարեց Արգամը:<br />

- Չէ, չէ,- հրաժարվեց կինը,- վերջացնում եմ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

154<br />

Բայց Արգամն այնուամենայնիվ նրա ձեռքից խլեց բռնակը ու սկսեց պտտել: Իրոք դժվար էր:<br />

Խե՜ղճ կին, մտածեց նա, ո՞նց է այդքանն աղացել:<br />

- Ի՞նչ ես եփում,- հարցրեց նա, թեև պատասխանը նրան բոլորովին չէր հետաքրքրում:<br />

- Ուզում եմ տոլմա փաթաթել բանվորների համար: Քեզ համար ի՞նչ պատրաստեմ:<br />

- Ես էլ տոլմա կուտեմ,- ասաց Արգամը: - Կարոտել եմ քո սարքած տոլմային:<br />

Հասմիկը նստեց փոքրիկ աթոռին և ներքևից վեր երախտագիտությամբ նայելով ամուսնուն`<br />

ժպտաց.<br />

- Ես քեզ շատ եմ սիրում, Արգամ:<br />

- Երեխաները քնա՞ծ են:<br />

- Նաիրին դեռ չկա: Արգամ ջան, մի անգամ կարգին խոսիր հետը, հա՞: Չկարծես, թե ես չեմ<br />

նախատում, բայց քո խոսելն ուրիշ է: Նա քեզ շատ է հարգում:<br />

- Ի՞նչ է, էլի ո՞ւշ է տուն գալիս:<br />

- Ուշը ոչինչ: Չգիտեմ, թե որտեղից է գալիս, Արգամ: Դա է ինձ անհանգստացնում:<br />

Արգամ Մանասյանը ակամա ավելի ուժգին սեղմեց մսաղացի բռնակը: Բռնակը դուրս թռավ<br />

առանցքից ու շրխկալով հատակին գլորվեց: Հասմիկն անմիջապես բարձրացրեց, դրեց տեղը:<br />

- Տուր ինձ, հա՞... հոգնեցիր:<br />

- Չէ,- ասաց Արգամը: - Մի քիչ համբերիր, Հասմիկ: Մի քիչ: Մինչև որ ճշտեմ իմ վիճակը: Կամ<br />

այս կողմ, կամ այն կողմ: Միևնույն է: Իսկ հետո ես կզբաղվեմ նրանով, հավատա ինձ... Իսկ<br />

Նաիրուհի՞ն ինչ է անում:<br />

- Իր սենյակում է,- ձայնն ակամա իջեցրեց Հասմիկը:<br />

- Նրա հետ որևէ բա՞ն է պատահել:<br />

- Չէ, չէ,- շտապով ասաց կինը, քանդելով մեքենան: Բռնակը նորից պոկվեց ու ընկավ<br />

հատակին: Հասմիկը փնթփնթաց սրտնեղելով.- փչացել է անտերը: Վաղը կգնամ նորը<br />

կառնեմ: Ասում են` խանութում լավ մեքենաներ կան... Ի՞նչ անեմ` մի ամիս էլ չեն դիմանում:<br />

- Նրա հետ որևէ բան է պատահել,- ձայնը բարձրացրեց Արգամը:<br />

Եվ հանկարծ Հասմիկ լաց եղավ: Ընկավ փոքրիկ աթոռին ու հեկեկաց երեխայի նման:<br />

- Լավ, ես ի՞նչ անեմ,- ասում էր նա լացի միջից,- ի՞նչ անեմ, ասա՛: Չեմ ուզում քեզ<br />

անհանգստացնել, չեմ ուզում, որ քո հոգին էլ պղտորվի: Բայց ես ի՞նչ անեմ, որ դու ամեն ինչ<br />

զգում ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

155<br />

- Ասա, Հասմիկ, թե չէ ինքս նրա մոտ կգնամ:<br />

- Չէ, չէ,- վախեցավ կինը` ձեռքով արագ-արագ արտասուքները սրբելով: - Ավելի լավ է, որ նա<br />

մենակ մնա: Նրա համար հիմա շատ ծանր է...<br />

- Ասա, Հասմիկ:<br />

- Մի խոսքով...մի տղա վիրավորել է նրան: Մինչև հոգու խորքը:<br />

- Ի՞նչ տղա:<br />

- Նրանք ընկերություն էին անում: Հարևան կուրսից է: Դու նրան տեսել ես: Չե՞ս հիշում: Երբ<br />

կուրսով հավաքվել էին մեր տանը, ինքը դուրս եկավ պատշգամբ, որ ծխի: Հետո դուք իրար<br />

հետ երկար խոսում էիք քո սենյակում:<br />

Արգամը հիշեց:<br />

- Հա, խելացի, տրամաբանող տղա էր: Անունն էլ Վահրամ էր կարծեմ: Եվ ի՞նչ...<br />

- Ժամադրված են լինում: Նաիրուհին սպասում-սպասում է, բայց Վահրամը այդպես էլ չի<br />

գալիս: Դե, աղջիկ է, զարմանում, անհանգստանում է, մտածում է, թե երևի ինչ-որ բան է<br />

պատահել ու գնում, հասնում է հանրակացարան:<br />

Գնում է, տեսնում, որ Վահրամը հանրակացարանում էլ չէ: Պարզ է, որ ավելի է<br />

անհանգստանում: Գտնում է նրա ընկերոջը, հարցնում, թե ինչ կարող է պատահած լինել: Եվ<br />

այդ ընկերը բավական կուչուձիգ անելուց, այս ու այն կողմ ընկնելուց հետո հանկարծ ասում<br />

է.<br />

- Ձեռք քաշիր Վահրամից, Նաիրուհի: Նա արժանի չէ քեզ:<br />

- Ինչո՞ւ: Ինչի՞ համար,- զարմանում է Նաիրուհին:<br />

- Որովհետև,- ասում է ընկերը,- նա իմացել է, որ քո հորը հեռացրել են աշխատանքից... Ու<br />

հենց այդ պատճառով էլ չի ուզում հանդիպել քեզ:<br />

- Բայց դա ի՞նչ կապ ունի,- ապշում է Նաիրուհին:<br />

- Ի՞նչ ասեմ,-ասում է տղան,- երևի նրա համար դա շատ վճռական կապ է:<br />

Նաիրուհին նոր է հասկանում նրա խոսքերի իմաստը:<br />

- Անհնարին է,- սարսափում է նա: - Չի կարող պատահել... Ինչպե՞ս չես ամաչում, որ նման<br />

բաներ ես հորինում ընկերոջդ մասին: Որտեղ է Վահրամը...<br />

Տղան քմծիծաղ է տալիս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

156<br />

- Դե լավ, դու ստիպեցիր, որ ամեն ինչ ասեմ, Նաիրուհի: Ես չէի ուզում... Ես ոչինչ էլ չեմ<br />

հորինում: Դե ուրեմն լսիր, թե բառ առ բառ ինձ ինչ ասաց Վահրամը: Լսո՞ւմ ես:<br />

- Ասա:<br />

- Ասաց` ես գյուղացի տղա եմ: Մտածում էի, թե կամուսնանամ Նաիրուհու հետ, հայրը տեր<br />

կկանգնի, Երևանում կպահեն մեզ, տուն կունենամ ու ավտո, ես էլ մի կարգին գործի կանցնեմ<br />

ու կապրենք, ինչպես ժամանակակից մարդկանց է վայել: Իմ ամբողջ հույսը նրա հայրն էր...<br />

Իսկ հիմա...<br />

- Այ քեզ լկտիություն,- գունատվեց Արգամը: - Հենց այդպես էլ ասե՞լ է...<br />

- Հա, Արգամ ջան: Նաիրուհին չի հավատում այդ ընկերոջը, հանրակացարանի մոտ սպասում<br />

է այնքան, մինչև որ Վահրամը հայտնվում է: Մեր աղջկան տեսնում է, թե չէ, փորձում է<br />

թաքնվել, բայց Նաիրուհին ձայն է տալիս նրան և բացատրություն պահանջում...<br />

- Հետո՞, հետո՞,- ալեկոծվեց Արգամ Մանասյանը: - Եվ ի՞նչ է ասում այդ... այդ Վահրամը:<br />

- Ասում է` Նաիրուհի ջան, մի նեղանա, խնդրում եմ և հասկացիր, որ ես միայն քո լավն եմ<br />

ուզում: Ինձ համար հեշտ չէ քեզանից բաժանվելը, բայց ես դա անում եմ միայն ու միայն քեզ<br />

համար: Որովհետև ես չեմ կարողանա պահել քեզ այնպես, ինչպես սովոր ես դու ապրելու: Ես<br />

քեզ ի՞նչ կյանք կարող եմ խոստանալ իմ հարյուր քսան ռուբլի աշխատավարձով: Ես չեմ<br />

ուզում, որ դու դժբախտ լինես և հետագայում ամբողջ կյանքում նախատես ինձ...<br />

- Վահրամ,- ընդհատում է նրան Նաիրուհին,- ինչե՞ր ես խոսում... Եթե դու իրոք իմ մասին ես<br />

մտածում, սխալվում ես, Վահրամ ջան: Ինձ ի՞նչ է պետք: Կարևորն այն է, որ մենք միասին<br />

լինենք: Իսկ որ միասին լինենք, ինձ ոչինչ չի վախեցնում: Ի՞նչ է պատահել, կաշխատենք,<br />

կապրենք իրար հետ...<br />

- Չի լինի,- ասում է Վահրամը: - Մի աղքատին գումարած մի աղքատ հարստություն չի<br />

դառնում: Դառնում է երկու աղքատ...<br />

Արգամ Մանասյանը ծանր շունչ քաշեց.<br />

- Մի տեղ կարդացել էի, բայց նոր միայն հասկացա: Գրված էր, թե` դա այնքան անհավատալի<br />

էր, որ միայն կյանքում կարող էր լինել... Հետո՞, հետո՞, Հասմիկ:<br />

- Էլ ի՞նչ հետո,- հառաչեց Հասմիկը... – Նաիրուհին ապտակում է նրան և լաց լինելով տուն<br />

վերադառնում...<br />

- Այ քեզ լկտիություն, սերունդ է, հա,- չէր հանգստանում Արգամը: - Ասենք` ի՞նչ սերունդ, մեր<br />

սերնդի մեջ չկա՞ն, ինչ է: Համոզված եմ, որ Մհեր Սամսոնյան էլ նույնը կաներ: Նույնը:<br />

Այստեղ են ասել` չկա չարիք, առանց բարիքի: Եթե ինձ հեռացնելու այս պատմությունը<br />

չլիներ, պատկերացնո՞ւմ ես, թե մեր աղջիկն ում ձեռքն էր ընկնելու և ինչ էր դառնալու նրա<br />

կյանքը: Շա՞տ է տանջվում... – հարցրեց նա` գլխով ցույց տալով աղջկա սենյակը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

157<br />

- Սիրում է,- ասաց Հասմիկը:<br />

Արգամ Մանասյանը կամացուկ քայլեց միջանցքով, կանգ առավ Նաիրուհու սենյակի դռան<br />

առջև ու ականջ դրեց: Ձայն չկար: Շունչը պահեց ու ականջ դրեց նորից: Ոչ մի ձայն:<br />

- Արգամ,- հեռվից լսվեց Հասմիկի նախազգուշացնող կանչը:<br />

Բայց Արգամ Մանասյանն արդեն վախեցած էր: Ինչե՞ր ասես չեն լինում: Զգայուն, հիմար<br />

լակոտները ամեն ինչի ընդունակ են: Մեկ էլ տեսար… Նա սարսափով պատկերացրեց, որ<br />

բացում է դուռը ու տեսնում է իր աղջկան` ջահից կախված: Նա այնքան ճշգրտությամբ ու<br />

հավաստի տեսավ այդ պատկերը, որ խելակորույս նետվեց դռան վրա ու թեքեց բռնակը:<br />

Դուռը փակ էր:<br />

- Նաիրուհի՛,- գոռաց նա,- բաց արա անմիջապես: Լսո՞ւմ ես: Բաց արա, թե չէ կկոտրեմ դուռը:<br />

Դուռն անմիջապես բացվեց և հայտնվեց Նաիրուհին` վախեցած, զարմացած, արցունքոտ<br />

աչքերով:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը թուլացավ: Նա այնպիսի ուրախություն ապրեց, համոզվել և, որ<br />

դուստրը ողջ-առողջ է, որ չդիմացավ, առաջ թեքվեց ձեռքերը պարզած, ամուր գրկեց նրան,<br />

կրծքին սեղմեց ու լաց եղավ: Արագ-արագ, կոպտորեն շոյում էր աղջկա մազերն ու շշնջում.<br />

- Ոչինչ, հա՞, ամեն ինչ կանցնի, հա՞, բալիկ ջան: Այ կտեսնես: Ամեն ինչ, ամեն ինչ կանցնի: Իմ<br />

հերոս աղջիկ, ինչ լավ ես արել, որ ապտակել ես: Ես հպարտանում եմ քեզանով: Եվ նա, և նա<br />

արժանի չէ քո արտասուքին, արժանի չէ քեզ: Հավատա, բալիկս, դու վաղը ծիծաղելու ես քո<br />

լացի վրա: Դու դեռ այնքան ուրախություններ ես տեսնելու... Մեզ հպարտ պահենք, հա՞, ու<br />

արժանապատվությամբ: Որովհետև... որովհետև նրանք վաղը զղջալու են, հաստա՛տ, իսկ<br />

մենք դրա կարիքը չենք ունենա:<br />

Այդպես է լինելու, աղջի՛կս...<br />

●●●<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց ժամացույցին: Ւննից տասը րոպե էր պակաս: Դեռ եկած չի լինի,<br />

մտածեց նա ու նորից սրտնեղեց` հիշելով նախանցյալ օրը:<br />

Մինիստրի հետ պայմանավորված օրն էր դա: Սամսոն Իվանիչն ասաց` զանգահարիր<br />

տեսնենք ինչ ենք անում: Ասաց` կլուծենք այդ արտադրության հարցը: Ի՞նչ էր պետք: Որ<br />

Արգամ Մանասյանը երկու-երեք օր գործարանում լիներ և Բակուր Եգանյանի հետ միասին<br />

ստանար աննիկոտին ծխախոտի առաջին արտադրանքը: Հետո հանձնաժողովն ու<br />

դատախազությունը ինչ ուզում էին` թող անեին: Փաստը կմնար փաստ: Եվ ոչ ոք այլևս<br />

արտադրությունը կանգնեցնել չէր կարող, որովհետև առաջին սիգարեթների գեղեցիկ<br />

տուփերը ձեռքին Արգամ Մանասյանը Կենտկոմի առաջին քարտուղարի մոտ կգնար: Իսկ<br />

եթե չէ` ուղիղ Մոսկվա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

158<br />

Ահա թե ինչու այն առավոտ նա հուզված հավաքեց մինիստրի հեռախոսի համարը: Բայց ոչ<br />

ոք լսափողը չվերցրեց: Նույնիսկ Մարինեն: Արգամ Մանասյանը զանգեց նորից ու նորից:<br />

Նույն արդյունքը: Նայեց ժամացույցին: Արդեն ժամը ինն էր: Հեռախո՞սն է փչացած, թե ինչ,<br />

զարմացած մտածեց նա:<br />

- Այդ ո՞ւմ ես զանգահարում, Արգամ,-հարցրեց Հասմիկը` սուրճով լի բաժակը դնելով<br />

սեղանին, ամուսնու առջև ու ինքն էլ իր բաժակով ընկղմվելով փափուկ բազկաթոռի մեջ:<br />

- Տարօրինակ բան է,- քրթմնջաց Արգամը: - Պայմանավորվել էինք, մինիստրին եմ<br />

զանգահարում, բայց պատասխանող չկա:<br />

- Իսկ մինիստրությունում այսօր ո՞վ պետք է լինի,- զարմացած ասաց Հասմիկը: - Շաբաթ օր է,<br />

Արգամ:<br />

Ինչպե՞ս թե շաբաթ օր է: Սամսոն Իվանիչն ասաց` զանգ տուր երկու օրից հետո: Լավ, նա<br />

չգիտե՞ր, որ շաբաթ է նշած օրը:<br />

- Դու չգիտեի՞ր, որ շաբաթ է,- հարցրեց Հասմիկը:<br />

Արգամ Մանասյանը տխրությամբ մտածեց, որ վաղուց է կորցրել օրերի հաշիվը: Դե`<br />

չաշխատող, պարապ մարդու համար ինչ նշանակություն ունի` երեքշաբթի է թե ուրբաթ: Եվ<br />

միաժամանակ զայրացավ, որ հանգստի երկու օր է սահմանված: Դա՞ ինչ բան է: Ասենք թե<br />

շտապ գործ ունես, կարևոր մի առաջարկ, ասենք թե դեպք է պատահել գործարաններից<br />

մեկում, բա մինիստրությունը երկու օր տեղեկություն չունենա:<br />

...Նա կրկին նայեց ժամացույցին: Ուղիղ ժամը ինն էր: Նույնիսկ պատկերացրեց, թե միշտ<br />

ճշտապահ Սամսոն Իվանիչը ինչպես է մտնում ընդունարան, գլխով բարևում Մարինեին ու<br />

բացում իր առանձնասենյակի կաշեպատ դուռը: Ահա, ներս մտավ, գնաց իր փոքրիկ<br />

առանձնասենյակը, բացեց պատի պահարանը, կախեց գլխարկն ու ամառային բարակ<br />

վերարկուն, շրջվեց, հայելու մեջ սղալեց մազերը, կրկին իր մեծ առանձնասենյակը մտավ ու<br />

տեղավորվեց մինիստրական բազկաթոռին: Հիմա կմեկնի ձեռքը, որ սեղմի հեռախոսի<br />

կոճակը ու ներս կանչի քարտուղարուհուն, որպեսզի օրվա անելիքները թելադրի: Հարկավոր<br />

է շտապել:<br />

Արգամը հավաքեց հեռախոսի համարը: Մարինեն տեղում էր:<br />

- Բարի լույս,- կեղծ աշխույժով ողջունեց Արգամ Մանասյանը: - Մարինե ջան, Արգամն է,<br />

Մանասյանը: Միացրու մինիստրին, պայմանավորվել ենք:<br />

- Մինիստրը տեղում չէ, Արգամ Պետրովիչ,- ասաց քարտուղարուհին:<br />

- Ինչպե՞ս թե տեղում չէ: Բա որտե՞ղ է: Ե՞րբ կլինի:<br />

- Մոսկվայում է, Արգամ Պետրովիչ: Չի ասել երբ կգա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

159<br />

Թեև դա արդեն ոչ մի նշանակություն չուներ, բայց Արգամ Մանասյանը այնուամենայնիվ<br />

հարցրեց.<br />

- Երբ է թռել, Մարինե:<br />

- Շաբաթ օրը, առավոտյան,- ասաց քարտուղարուհին ու ցած դրեց լսափողը:<br />

“Ստոր շան որդի,- մտքում սրտանց հայհոյեց Արգամ Մանասյանը: - Անամոթ մարդ, բա<br />

պայմանավորվում ես ու... Ասում ես` լավ, կլուծենք քո ծխախոտի արտադրության հարցը ու<br />

թողնում, փախչո՞ւմ ես: Ասենք թե անակնկալ կանչ էր: Ի՞նչ կա որ, հնարավոր բան է: Բայց<br />

հնարավոր չէ՞ր տուն զանգ տալ ու ասել, թե ինչ է եղել: Ի՞նչ կլիներ: Ամեն դատարկ բանի<br />

համար զանգ էիր տալիս, հիմա ի՞նչ պատահեց”:<br />

Գործարանի նախկին դիրեկտորն իհարկե ընդհանուր առմամբ իրավացի էր իր զայրույթի<br />

մեջ: Նա իրավացի չէր միայն մի հարցում: Որ կարծում էր թե մինիստրը անհրաժեշտ<br />

կարգադրություններ չի արել աննիկոտին ծխախոտի արտադրության վերաբերյալ: Եվ<br />

դրանում համոզվեց ուղիղ մեկ վայրկյան անց, երբ հնչեց հեռախոսի զանգը:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, դո՞ւք եք,- լսեց նա անծանոթ մի կնոջ հուզված, լացակումած ձայնը:<br />

- Ես եմ,- ակամա տագնապ զգաց Արգամը:<br />

- Բակուրի կինն է, Նազիկը:<br />

- Լսում եմ , Նազիկ, ի՞նչ է պատահել,- հարցրեց Արգամը` աշխատելով հիշել նրա դեմքը:<br />

- Բակուրին քիչ առաջ տուն բերեցին, սրտի նոպայով,- հեռախոսալարի այն ծայրում<br />

հեծկլտաց կինը:<br />

- Հիմա գալիս եմ,- ակամա գոռաց Արգամը: - Կինո “Հայրենիքի” մոտ եք ապրում, չէ՞...<br />

- Հա, բայց Բակուրը խնդրում է, որ նախ գործարան գնաք: Ձեր ցեխը քանդել են:<br />

Լսափողը բռնած ձեռքի ափը միանգամից քրտնեց:<br />

- Ո՞վ է քանդել,- ձեռքը սրտին տարավ Մանասյանը: - Ո՞վ է քանդել... Ինչպե՞ս թե քանդել են...<br />

- Չգիտեմ,- ասաց կինը: - Դե ես գնամ Բակուրի մոտ, տունը բժիշկներով լցված է:<br />

Արգամն ինքն էլ չզգաց, թե ինչպես հագնվեց, ինչ հագավ: Առանց վերելակին սպասելու նա<br />

վազեց ներքև, փողոց դուրս եկավ ու միանգամից բարձրացրեց երկու ձեռքը: Բայց երևի<br />

հարմար չէր ժամը: Մեքենաները գալիս ու անցնում էին շտապով: Մի ուրիշ ժամանակ, երբ<br />

դրա կարիքը չես ունենում, երբ ուզում ես ուղղակի ոտքով քայլել փողոցում, տասը մեքենա<br />

կանգ են առնում մոտդ: Ո՞ւր եք գնում, Արգամ Պետրովիչ, նստեք: Իսկ հիմա ոչ մեկը չկա: Ոչ<br />

ոք, ոչ մի ծանոթ, ոչ մի ընկեր: Ոնց որ օտար քաղաքում լինես: Նա իրեն կորցրած նետվեց<br />

դեպի փողոցի բանուկ մասը` եկող մեքենաներին ընդառաջ: Հերն էլ անիծած, թե ինչ կլինի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

160<br />

Նրա կողքին ճռնչալով մի “Ժիգուլի” կանգնեց: Արգամը նետվեց դեպի մեքենան, բայց<br />

վարորդը միայն մատը պտտեցրեց քունքի մոտ ու բղավեց.<br />

- Ինչ է, կյանքիցդ զզվե՞լ ես... – ու նորից պոկվեց տեղից:<br />

Իհարկե` զզվել եմ, ասաց ինքն իրեն Արգամ Մանասյանը: Ինչ ճիշտ զգացիր, եղբա՛յր:<br />

Նա քիչ էր մնում չհավատա աչքերին, երբ տեսավ, որ կանաչ լապտերիկը վառած մի տաքսի է<br />

մոտենում իրեն: Նստեց վարորդի կողքին ու ասաց շտապով.<br />

- Ծխախոտի գործարան:<br />

Վարորդը ուշադիր նայեց նրա դեմքին, մտածեց` միացնի՞ հաշվիչը, թե` չէ, բայց ուղևորի<br />

դեմքը հավանաբար վստահություն էր ներշնչում , որովհետև այդպես էլ առանց միացնելու<br />

հաշվիչը, պոկվեց տեղից ու հարցրեց.<br />

- Ճի՞շտ է, որ սիգարեթները թանկացնելու են ամսի մեկից:<br />

- Չէ,-ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Երևի դուք չգիտեք,- ասաց վարորդը: - Թանկացնելու են... Բա ո՞նց խմիչքը թանկացրեցին:<br />

Արգամը չպատասխանեց: Նա այն վիճակի մեջ էր, որ նույնիսկ չէր էլ մտածում քաղաքավարի<br />

երևալու մասին: Նրա ամբողջ ուշադրությունը, միտքը գործարանում էին: Ի՞նչ է կատարվել<br />

այնտեղ, ի՞նչն են քանդել, ինչո՞ ւ, ինչո՞ ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ ւ են քանդել: Եվ ո՞վ: Նրա աչքի առաջ<br />

կանգնեց հեռուստատեսային մի կադր: Ընդամենը մի կադր: Ինչ-որ հաղորդում էր այն մասին,<br />

թե մարդը տարբեր իրավիճակներում ինչ ապրումներ է ունենում: Եվ ահա ցույց էին տալիս<br />

նաև մի քանդակագործի: Նա մարմարե իր գլուխգործոցի վրա վերջին, գրեթե աննշան<br />

ուղղումներն էր կատարում: Եվ հանկարծ անզգուշորեն դիպավ արձանին: Արձանը թեքվեց,<br />

կանգ առավ մի պահ, ապա խորտակվեց` շառաչով, ցրիվ եկավ արվեստանոցով մեկ: Եվ<br />

էկրանին խոշոր պլանով հայտնվեցին քանդակագործի աչքերը... Այդ աչքերի մեջ և՛ սարսափ<br />

կար, և՛ զարմանք, և՛ անդարձ կորստի ցավ ու կսկիծ, և հուսահատական աղաղակ ու ողբ`<br />

զուր ապրած կյանքի և խորտակված երազների համար: Հետո ի՞նչ էր, ի՞նչ էր, մի նման բայց<br />

շատ ավելի սարսափելի պատկեր: Հա՛, դե, իհարկե, երբ ամերիկյան տիեզերագնացների մի<br />

խումբ, հյուրերի հետ տիեզերական ուրախ ճամփորդության էր մեկնում “Չելենջեր”<br />

տիեզերանավով:<br />

Տիեզերանավի արձակման պահին, օպերատորներից մեկը կինոխցիկը պահել էր նրանց վրա,<br />

ովքեր եկել էին ճանապարհելու տիեզերագնացներին, նրանց հարազատների ու ընկերների<br />

դեմքերին: Այդ դեմքերը հրճվանք, հիացմունք ու նախանձ էին արտահայտում և<br />

տիեզերանավի թռիչքի հետ բարձրանում վեր` դեպի երկինք: Բայց հանկարծ սոսկալի մի<br />

որոտով երկնքի մեջ պայթեց, փոշի դարձավ տիեզերանավը:Եվ վայրկյան առաջ հրճվանք,<br />

հիացմունք ու նախանձ արտահայտող դեմքերը պրկվեցին, աղավաղվեցին ահավոր վշտից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

161<br />

Եթե հանկարծ իսկապես քանդված, ավերված լինի մեր աշխատանքը, ասաց ինքն իրեն<br />

Արգամ Մանասյանը, ես կխելագարվեմ: Ես դրան չեմ դիմանա: Ես կսպանեմ նրան, ով<br />

կարգադրել է:<br />

Գործարանի մուտքի մոտ նա գրեթե ցատկեց դեռևս վերջնականորեն կանգ չառած<br />

ավտոմեքենայից, առանց ուշադրություն դարձնելու պահակներին, վազքով անցավ նրանց<br />

մոտով և հևիհև, վայրկյան առ վայրկյան սպասելով, թե հիմա ուր որ է կպայթի սիրտը,<br />

նետվեց դեպի նոր, փորձնական արտադրամասը:<br />

Այն, ինչ ինքն ու Բակուրը և էլի տասնյակ ինժեներներ ու բանվորներ կառուցել էին ամիսների<br />

ընթացքում, երկու օրվա մեջ, ընդամենը երկու օրվա մեջ ավերվել էր: Մեքենաները չկային,<br />

անհետացել էին նաև մամլիչները, նոր ծխախոտի հումքով լցված պարկերը, տուփերով ու<br />

պարկուճներով բեռնված արկղերը: Միայն մի դատարկ տուփ էր ընկած հենց ոտքերի մոտ:<br />

Վերցրեց, գրպանը դրեց ու դուրս եկավ:<br />

Դե խելագարվիր, ասաց ինքն իրեն Արգամ Մանասյանը: Եթե մարդ ես, պիտի խելագարվես<br />

այն դժբախտ քանդակագործի նման, այն ճանապարհողների նման, որոնց աչքերի առաջ<br />

կրակի փոշի դարձան իրենց հարազատները: Չէ՞ որ սա էլ քո արձանն էր ու քո տիեզերական<br />

թռիչքը, Արգամ Մանասյան:<br />

Բայց նա չխելագարվեց: Ընդհակառակը` ուղեղն ասես թե պարզվեց ու նա նոր միայն<br />

հասկացավ, թե ինչ էին նշանակում Սամսոն Իվանիչի խոսքերը. “ Այդ արտադրության հարցը<br />

կլուծենք”: Մարդն իր խոսքի տերը եղավ, էլ ի՞նչ ես ուզում: Ասել էր` կլուծենք, և լուծեց:<br />

Ուրեմն ի՞նչ անել, ողբերգությո՞ւն սարքել և ինքնասպա՞ն լինել: Չէ՜ մի: Նրանց ուզածն էլ հենց<br />

այդ չէ՞: Չէ՛, վճռեց Արգամ Մանասյանը` հուսահատությունից ծնվող կատաղությամբ, սա<br />

իսկական կռիվ է: Միմիայն կռիվ: Նրանք մեր արտադրամասն են ավերել, ուղեղս էլ հո<br />

ավերված չէ՞: Նորից կսկսեմ, ինչ գնով էլ լինի, ինչ միջոցներով էլ լինի, թեկուզ որպես բանվոր<br />

կմնամ գործարանում ու կանեմ իմ գործը: Կամ ինչո՞ւ անպայման գործարանում, նույնը<br />

Կարամելի գործարանում չե՞մ կարող անել կամ մի ուրիշ տեղ: ԻՆձ միայն մի փոքրիկ<br />

լաբորատորիա և երկու-երեք մեքենա տվեք:<br />

Երբ նա մտավ իր նախկին ընդունարանը և առանց Սուսաննային բարևելու, վճռական ու<br />

հանգիստ քայլերով դեպի Մաշուրյանի առանձնասենյակն ուղղվեց, քարտուղարուհին<br />

զարմանալի ճարպկությամբ նետվեց նրան ընդառաջ ու մարմնով ծածկեց տեղակալի<br />

կիսաբաց դուռը...<br />

- Ոչ, ոչ, Արգամ Պետրովիչ,- վրա տվեց նա ռուսերեն: Հիմա չի կարելի: Նստեք, խնդրում եմ,<br />

հանգստացեք մի քիչ: Ես ձեզ շատ եմ խնդրում, Արգամ Պետրովիչ...<br />

- Իսկ ի՞նչ է պատահել,- հանգիստ հարցրեց նախկին դիրեկտորը, քարտուղարուհուն<br />

թեթևակի մի կողմ հրելով ու նրա կողքով մտնելով Մաշուրյանի առանձնասենյակը:<br />

Նա հասկացավ, որ Սուսաննան դիտավորյալ է բարձր խոսում և անընդհատ կրկնում “Արգամ<br />

Պետրովիչ” բառերը, անկասկած միայն նրա համար, որ Վռամ Մաշուրյանը<br />

նախապատրաստվի ընդունել անցանկալի հյուրին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

162<br />

Եվ հենց այդպես էլ եղավ:<br />

Երբ Մանասյանը ներս մտավ Վռամ Մաշուրյանը նստած չէր իր աթոռին: Կիսաբաց դռնից<br />

լսել էր Արգամ Պետրովիչի և Սուսաննայի ձայները ու հիմա կանգնած էր դռան մոտ,<br />

հանգիստ, բայց գունատ դեմքով:<br />

- Արգամ Պետրովի՞չ, ինչ լավ է, որ եկար, ես հենց նոր քեզ էի ուզում զանգ տալ,- ասաց նա<br />

փութով: - Ես այնքան բարկացած, վիրավորված եմ, որ մինչև հիմա ուշքի չեմ գալիս: Այդ<br />

Բակուր Եգանյանը կատարյալ խուլիգան է: Տես, թե ինչ է արել, տե՛ս...<br />

Նա դեպի լուսամուտը գնաց` Արգամ Մանասյանին ինքնաբերաբար հրավիրելով իր մոտ, և<br />

լույսի տակ գլուխը թեքելով ցույց տվեց ծնոտի կապտուկը:<br />

- Տե՛ս,- ասաց,- տես ինչ է արել: Սա՛ էլ տես,- ասաց նա բարձրացնելով թևքը ու ցույց տալով<br />

պիջակի պատռվածքը: - Ես սա այսպես չեմ թողնի: Արձանագրություն եմ կազմել տվել,<br />

կնստեցնեն` նոր խելքի կգա: Կարծում է, որ եթե խուլուհամր է կմարսի, հա՞: Տեսնեիք, թե ինչ<br />

հայհոյանքներ էր տալիս, ամբողջ բանվորության ներկայությամբ, աշխատանքի ժամին:<br />

- Համր մարդը ո՞նց էր հայհոյում, Վռամ,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը: - Դա ո՞վ<br />

կհաստատի:<br />

Վռամ Մաշուրյանը քմծիծաղ տվեց.<br />

- Ծաղրում ես, հա՞: Ուրեմն շրթունքների շարժումից չէր երևո՞ւմ: Ինքն էլ շան նման<br />

հասկացավ, որ իր երգը երգված է, դրա համար էլ ձևացրեց, թե իբր վատացավ սիրտը ու<br />

թողեց փախավ գործարանից: Բայց ինձնից ո՞ւր պիտի փախչի:<br />

Նա անընդհատ սպասում էր, որ Արգամ Մանասյանը խոսի, հարցնի, թե ինչու են քանդել<br />

արտադրամասը, ինչից է սկսվել այդ ամբողջ պատմությունը, զայրանա, հիստերիկայի մեջ<br />

ընկնի: Բայց գործարանի նախկին դիրեկտորը լուռ էր: Եվ դա շատ ավելի էր<br />

անհանգստացնում Մաշուրյանին:<br />

- Դե արի սրանից հետո լավություն արա մարդկանց,- ձեռքով ծնոտի կապտուկը շոյելով ու<br />

ցավից ճակատը կնճռոտելով, շարունակեց նա: - Թե իմանաս ինչեր եմ քաշել, ինչքան եմ<br />

համոզել Ղազարյանին, ինչ ծանոթ-անծանոթ մարդիկ եմ մեջ գցել, խնդրել, աղաչել,<br />

լավության տակից դուրս գալու ակնարկներ արել, մինչև որ համաձայնվել է...<br />

- Ինչի՞ն է համաձայնվել, Վռամ:<br />

- Լավ էլի, Արգամ Պետրովիչ, իբր թե չես հասկանում: Եթե հանձնաժողովը զեկուցագրի մեջ<br />

մտցներ նոր արտադրամասի ապօրինի կառուցման փաստը, պա՞րզ չէ, որ մենք ոտքով-գլխով<br />

կորած էինք:<br />

- Ո՞վ` մենք, պատասխանը ես էի տալու:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

163<br />

- Իսկ ե՞ս ինչ պիտի անեի: Պիտի ասեի, թե չե՞մ տեսել, գաղափար չե՞մ ունեցել, չե՞մ իմացել,<br />

որ հսկայական գումարներ են ծախսվել նոր արտադրամասը կոմպլեկտավորելու համար:<br />

- Փորձարարական արտադրամաս և խնայողությունների հաշվին:<br />

- Թեկուզ փորձարարական: Թեկուզ խնայողությունների հաշվին: Որտե՞ղ են ձևակերպված<br />

դրանք: Դա դատական գործ է, Արգամ Պետրովիչ: Ես զարմանում եմ, շատ եմ զարմանում, որ<br />

շնորհակալ լինելու փոխարեն դու դեռ նեղացած ես, իսկ քո ընկեր Բակուր Եգանյանը<br />

քաշքշում ու խփում է ինձ:<br />

Նա նորից շոյեց կապտած ծնոտն ու կնճռոտեց ճակատը:<br />

Ո՞վ է այս մարդը` սովորական մորթապա՞շտ, թե արտասովոր սրիկա, մտածում էր Արգամ<br />

Մանասյանը` հետաքրքրությամբ նայելով իր նախկին տեղակալին ու ընկերոջը:<br />

- Ղազարյանն ասաց` չգիտեմ, եթե մենք արտադրամաս մտանք,և հայտնաբերեցինք ձեր<br />

հակապետական, ապօրինի գործերը, ես այլևս ոչինչ անել չեմ կարող... Ես չպիտի տեսնեմ<br />

դրանք, պա՞րզ է:<br />

Սամսոն Իվանիչի խոսքերն են, հիշեց Արգամ Մանասյանը: Նրա խոսքերն են ու նրա ոճը: Ես<br />

ոչինչ չեմ տեսել: Ես տեղեկություն չունեմ: Եթե ստացվեց` տեր եմ, եթե չստացվեց` մեղքը ձեր<br />

վիզը: Պատասխան պիտի տաք:<br />

- Ինձ ուրիշ ի՞նչ էր մնում անել: Կանչեցի Բակուր Եգանյանին ու փորձեցի մեղմորեն<br />

բացատրել, համոզել: Ոչ այսօր: Դեռևս ուրբաթ օրը: Բայց նրան բան հասկացնե՞լ կլինի:<br />

Կատաղեց, փրփրեց, գլուխը պատին էր խփում, իսկ վերջում տես ինչ գրեց իմ բլոկնոտում:<br />

Նա գրասեղանից վերցրեց աշխատանքային հուշատետրը ու մեկնեց Արգամին:Գործարանի<br />

գլխավոր տեխնոլոգը ցատկոտող, ծուռումուռ տառերով գրել էր. “Դա բարբարոսություն է,<br />

վնասարարություն և պետական դիվերսիա: Ոչնչացնել խոշոր գյո՞ւտը: Ավերել ստեղծվա՞ծը:<br />

Ով այդ նպատակով կփորձի մտնել նոր արտադրամասը, ես նրա գլուխը կջարդեմ: Բակուր<br />

Եգանյան”:<br />

- Կարդացի՞ր: Մռնչաց, մռնչաց ու թողեց գնաց: Իսկ մի քանի ժամ հետո, աշխատանքի<br />

վերջում իմացա, որ վատացել է սիրտը, շտապօգնություն են կանչել, և նրան տարել են<br />

հիվանդանոց:<br />

Խե՜ղճ մարդ, խեղճ իմ ընկեր, սրտում ահավոր ցավ զգաց Արգամ Մանասյանը: Գոնե ես<br />

կողքին լինեի:<br />

- Հիմա չեմ թաքցնի: Ուրախացա, որ խանգարող չի լինի և կարգադրեցի շաբաթ ու կիրակի<br />

օրերին շտապ ապամոնտաժել տեղամասը, ոչնչացնել, մաքրել բոլոր հետքերը: Մի խոսքով`<br />

ինքս էլ կանգնեցի բանվորների գլխին, մինչև որ ավարտեցին գործը: Այդ երկու օրվա մեջ<br />

երկու րոպե չեմ նստել:<br />

Դու կքանդես, մտքում ասաց Արգամ Մանասյանը: Ձեզ մենակ քանդելու բան տվեք:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

164<br />

- Այսօր առավոտ շուտ եկա աշխատանքի, հենց նոր էի ավտոմեքենայից իջել, մեկ էլ Բակուր<br />

Եգանյանը հարձակվեց ինձ վրա: Թե ո՞նց էր հիվանդանոցից փախել` չեմ հասկանում:<br />

Հարձակվեց, բանվորների ներկայությամբ քաշեց պոկեց պիջակիս թևքը: Սկսեց մռնչալ,<br />

հայհոյանքներ տալ ու խփեց ծնոտիս: Տես: Մինչև հիմա կապտած է... Հետո բռնեց սիրտն ու<br />

գնաց...<br />

Նրա պատմելուն զուգընթաց Արգամ Մանասյանի հոգում կաթիլ առ կաթիլ կուտակվում էր<br />

զայրույթը, եռում, փոթորկվում, դուրս էր գալիս ափերից ու գնում տարածվում մարմնի բոլոր<br />

բջիջներում: Իսկ երբ պատկերացրեց, թե ինչպես է խեղճ համրը բռնել սիրտն ու հեռացել<br />

օրորվելով, չդիմացավ, շշնջաց ատելությամբ, ատամների արանքից.<br />

- Եթե նրան մի բան պատահի, Վռամ... Եթե նրան մի բան պատահի...<br />

- Խնդրեմ, անասելի վիրավորված խոսեց Վռամ Մաշուրյանը: - Արգամ Պետրովիչ, դու<br />

իսկապե՞ս չես պատկերացնում, թե ինչ կլիներ քո վիճակը, եթե հանձնաժողովը<br />

հայտնաբերեր այդ տեղամասը...<br />

- Իսկ քանդելու փոխարեն, հնարավոր չէ՞ր օրինականացնել այն:<br />

- Ինչ անե՞լ...<br />

- Օրինականացնել: Ձևակերպել: Փաստաթուղթ կազմել: Գրել, որ աշխատանքի մեծ մասը<br />

կատարվել է հասարակական կարգով, ինչպես որ եղել է իրականում: Որ հանուն գործի,<br />

մարդիկ իրենց հիմնական աշխատանքից հետո, շաբաթ և կիրակի օրերին են քրտինք թափել;<br />

Դա ավելի ճիշտ չէ՞ր լինի, քան թե ստեղծածը քանդելը: Ըստ որում, ես մինիստրին<br />

բացատրեցի և նա կարծես թե հասկացավ: Ես նրանից երկու օր խնդրեցի, որպեսզի օգնեմ<br />

Բակուրին` փորձնական նմուշներն արտադրելու:<br />

Վռամ Մաշուրյանը ակնհայտորեն շփոթվեց:<br />

- Նա ինձ այդ մասին ոչինչ չի ասել:<br />

- Իսկ քանդելու մասին ասե՞լ է:<br />

- Ես ասում եմ` նա այդ մասին ինձ ոչինչ չի ասել: Բառից մի կառչի, Արգամ Պետրովիչ: Դեմդիմաց<br />

խոսում ենք: - Ուշքի եկավ Մաշուրյանը:<br />

- Եվ դու չէիր կարող ինձ նախազգուշացնել... Չէիր կարող գոնե զանգ տալ:<br />

- Գիտեի, որ չես համաձայնվի: Չես համաձայնվի ու բանտ կգնաս: Ահա ճշմարտությունը:<br />

- Ուրեմն ինձ համար էր սիրտդ ցավում:<br />

- Այո, մի՞թե մենք ընկերներ չենք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ես առանց քեզ բանտ չեմ գնա, Վռամ,- ասաց Մանասյանը: - Որովհետև ընկերներ ենք: Ինչ<br />

արել ենք, միասին ենք արել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

165<br />

Վռամը ծուռ-ծուռ ժպտաց.<br />

- Ուշ է, ասաց նա: - Այդ մասին էլ եմ մտածել, չեմ թաքցնի: Եթե տեղամասը չվերացնեի,<br />

հնարավոր է, որ ինձ էլ կարողանայիր հետդ տանել: Իսկ հիմա, ինչպես տեսնում ես, հիմք<br />

չկա... Այնպես որ ես քեզ փրկել եմ և արանքում էլ ինձ:<br />

- Իսկ ես մտադիր եմ քեզ հետս տանել հենց տեղամասը ոչնչացնելու համար,-<br />

սառնասրտությամբ ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Էդ ո՞նց:<br />

- Ես պնդելու և ապացուցելու եմ, որ ապօրինի միջոցներով կառուցել եմ այդ տեղամասը: Եվ<br />

Բակուրն ու տեխնիկներից, բանվորներից մի քանիսը անկասկած կհաստատեն այդ:<br />

- Հետո՞...<br />

- Ես մանրամասն ներկայացնելու եմ կատարված ծախսերի նախահաշիվները և ասելու եմ. ես<br />

մեղավոր եմ` պատժեք ինձ օրենքի ամբողջ խստությամբ: Ես կառուցել եմ: Ապօրինի: Բայց<br />

կառուցել եմ: Իսկ հիմա խնդրում եմ պատժել նրան, ով քանդել է: Քանդել, քամուն է տվել<br />

պետական հսկայական միջոցները, երբ կարող էր այդ մեքենաներով, այդ հոսքային գծով<br />

գոնե սովորական ծխախոտ արտադրել, որի կարիքն այդքան զգացվում է: Ո՞վ է ավելի շատ<br />

վնաս տվել երկրին, ե՞ս, թե՞ Վռամ Մաշուրյանը: Մի՞թե միայն մի մարդու համար, որը<br />

կախվել է պարանով, պարանների արտադրությունը պիտի դադարեցնել: Կամ եթե մեկը<br />

մեքենայի վրա մի դանակ է սրել ու դրանով խփել ուրիշի, ուրեմն պիտի ոչնչացնե՞լ մեքենան:<br />

Վռամ Մաշուրյանը մտածում էր: Նույնիսկ ճակատին կնճիռներ հայտնվեցին:<br />

-Դու այդ չես անի,- ասաց նա կամացուկ:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

- Որովհետև դու ազնիվ մարդ ես:<br />

- Իսկ ազնիվ մարդկանցից դուք չեք վախենում:<br />

- Չէ, Արգամ ջան, ուղղակի համոզված եմ, որ դու չես ցանկանա կործանել ինձ միայն նրա<br />

համար, որ ես իմ կարծիքով, ինչպես ասում են` իմ խելքով, ցանկացել եմ օգտակար լինել քեզ:<br />

Ես մտածել եմ այսպես: Կարևորն այն է, որ Արգամ Պետրովիչի մեղադրանքներից<br />

ամենածանրը շարքից դուրս գա: Կարևորն այն է, որ նա արդարանա ու վերականգնվի<br />

աշխատանքում: Այդ ժամանակ, երդվում եմ քեզ, գիշեր-ցերեկ կանեմ և երկու ամսում կարգի<br />

կբերեմ տեղամասը: Հիմա չեմ ուզում վիճել: Գուցե և սխալվել եմ, դա ժամանակը ցույց կտա,<br />

բայց ես ամբողջ սրտով ցանկացել եմ ինչ-որ ձևով փրկել քեզ: Ահա ամբողջ պատմությունը:<br />

Մի օր առիթ կլինի և Մարիամը ինքը կասի քեզ, թե ինչքան եմ տանջվել, քանի անքուն<br />

գիշերներ եմ անցկացրել, մինչև որ հանգել եմ այս եզրակացության և ապա կարողացել<br />

համոզել այդ ճիվաղ Ղազարյանին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

166<br />

Վռամ Մաշուրյանը լռեց, դողացող մատներով մի սիգարեթ վառեց, խոր ներս քաշեց ծուխն ու<br />

ասաց.<br />

-Սրանից հետո ինչ ուզում ես` արա, Արգամ Պետրովիչ: Ես խոստովանեցի և հիմա ինքս իմ<br />

առաջ մաքուր եմ:<br />

Արգամը լուռ էր, թաղված իր անուրախ, խառնափնթոր մտքերի մեջ:<br />

- Սուսիկին ասե՞մ երկու հատ սուրճ բերի, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Չէ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

* * *<br />

Թեև սկզբում կասկածում էր, բայց անմիջապես գտավ Բակուր Եգանյանի տունը: Ընդամենը<br />

մի անգամ էր եղել, երբ գլխավոր տեխնոլոգը կանչել էր խաշի: Ե՞րբ էր: Հա, նախանցյալ<br />

տարի: Բայց տունն այնքան փոքրիկ ու գեղեցիկ էր, որ հեռվից թվում էր, թե խաղալիք է: Ասես<br />

երեխաները տուն-տուն էին խաղացել, իսկ հետո խաղալիք տնակը մոռացել ձորի պռնկին:<br />

Դեռ միջանցքում նրան ընդառաջ եկավ Նազիկը և ուրախ-ուրախ հայտնեց, թե բժիշկները քիչ<br />

առաջ գնացին: Սրտագրում կատարեցին մի քանի անգամ և ասացին, որ առանձնապես ոչ մի<br />

լուրջ բան չկա: Մարդը ուժեղ ցնցում է ապրել միայն: Երկու-երեք օր որ պառկի, կանցնի ամեն<br />

ինչ:<br />

Բակուր Եգանյանը պառկած, ավելի ճիշտ` թիկնած էր հյուրասենյակում, բազմոցի վրա,գլխի<br />

տակ մի քանի բարձեր: Կողքին` աթոռի վրա, դեղերի զանազան սրվակներ էին դրված:<br />

Սենյակում տարածված էր վալոկորդինի սուր հոտը:<br />

- Ո՞նց ես, եղբայր:<br />

Բակուրը փակեց աչքերը ու բացեց նորից:<br />

- Ինչո՞ւ ուրբաթ օրը տեղյակ չպահեցիր ինձ, Բակուր: Գուցե թե կարողանայի խանգարել,-<br />

ասաց Արգամը:<br />

Հիվանդը փորձեց ձեռքով հասկացնել, բայց Մանասյանը ընդմիջեց նրան.<br />

- Ձեռքերդ մի շարժիր: Շրթունքներով կհասկանամ:<br />

- Զանգահարել եմ,- հասկացրեց Բակուրը: - Դու տանը չէիր: Աղջկադ ասացի, որ ինձ զանգ<br />

տաս:<br />

Ուրբաթ օրը: Դե, իհարկե: Նաիրուհին այն վիճակի մեջ չէր, որ հիշեր Բակուր Եգանյանի<br />

զանգը:<br />

- Հետո,- ասաց Բակուրը,- ճիշտ ասաց` չէի հավատում, որ կքանդեն...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

167<br />

Նրա աչքերը արցունքով լցվեցին: Բակուրը հազաց ամաչելով ու ձախ ձեռքի մոտ ընկած<br />

թաշկինակով կամացուկ սրբեց արցունքները:<br />

Նա մի օրվա մեջ ծերացել էր: Կամ գուցե Արգամին այդպես թվաց: Դեմքի մաշկը բարակել,<br />

թուլացել ու կախվել էր մի տեսակ: Թաշկինակը բռնած ձեռքին ուռել ու կապտին էին տալիս<br />

երակները:<br />

Արգամի շունչը բռնվեց, ցավաց սիրտը, զգաց, որ եթե, չխոսի, ինքն էլ լաց կլինի հիմա: Հետո<br />

մտածեց, որ անկախ ամեն ինչից` պարտավոր է մխիթարել, հուսադրել ընկերոջը:<br />

- Դե լավ, լավ,- ասաց նա: - Հիմա ամենակարևորն այն է, որ շուտ լավանաս: Քեզ հանգիստ<br />

պահիր, աշխարհի վերջը չէ: Եվ եղածն էլ ամենամեծ դժբախտությունը չէ: Քյավառցու խոսքը<br />

գիտես, չէ՞: Ասում է` ամենադժբախտ մարդը նա է, ով խաշը բրդել, դրել է սեղանին, բայց<br />

արաղ չունի, որ խմի:<br />

Բակուրն ակամա ժպտաց:<br />

- Մե՞զ ինչ է պատահել,- շարունակեց Արգամը: - Գլուխներս աշխատում է, աննիկոտին<br />

ծխախոտի հաշվարկներն ունենք և ողջ ենք: Ամեն ինչ նորից կսկսենք: Ծխախոտի<br />

գործարանում չթողնեն` մեր գյուտը կտանենք Կարամելի ֆաբրիկա կամ էլ իրար հետ մի<br />

կիսամասնավոր ցեխ կբացենք ու կդառնանք ցեխավիկ: Հը՞: Այսինքն, Բակուր ջան, որ խղճով<br />

մտածենք, մեր գյուտը ախր չի էլ կարելի ծխախոտի գործարանում արտադրել: Դա արդեն<br />

բացարձակ հակառեկլամ է, և հիմնական արտադրանքի վարկաբեկում: Գիտես, չէ՞, որ<br />

դժբախտ սիրահարները սովորաբար Հրազդանի կամրջից են ցատկում ներքև: Այ, հիմա դա<br />

նույնն է, թե կամրջի վրա պարաշյուտների վաճառք կազմակերպես:<br />

Նա ինքն էլ չզգաց, թե որտեղից և ինչպես հնարեց այդ հիմար կատակը, բայց պատրաստ էր էլ<br />

ավելի մեծ հիմարություններ դուրս տալ, ինչ ասես հորինել, միայն թե էլի մի վայրկյան<br />

ժպտար այդ տառապած մարդը:<br />

Եվ Բակուր Եգանյանը ժպտաց: Ոչ միայն ժպտաց, այլև սկսեց ծիծաղել` մեղմ մնչյուններ<br />

արձակելով:<br />

- Դե լավ, լավ,- վախեցավ, սաստեց նրան Արգամը,- ինչքան գիտեմ, սրտային հիվանդներին<br />

ծիծաղել էլ չի կարելի: Մենք անելիքներ դեռ շատ ունենք: Այնպես որ հետևիր ու պահպանիր<br />

քեզ, եղբայր: Քո սխալն այն է եղել, որ ուրբաթ օրը, վատ զգալուց հետո, երկուշաբթի<br />

աշխատանքի ես գնացել:<br />

Եվ հանկարծ Բակուրի աչքերում խորամանկ ժպիտ տեսավ:<br />

- Ի՞նչ է, ճիշտ չե՞մ ասում,- հարցրեց Արգամը:<br />

Հիվանդը գլուխը թափահարեց, չգիտես ինչու նայեց դռան կողմն ու շրթունքները շատ հստակ<br />

շարժելով, ասաց.<br />

- Ուրբաթ օրը ես հիվանդ չէի: Ձևացրի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

168<br />

- Ինչի՞ համար,- ոչինչ չհասկացավ Արգամը:<br />

Բակուր Եգանյանը բարձի տակից մի տուփ սիգարեթ հանեց: “Պատրանքի” տուփն էր:<br />

Դրանից մի հատ էլ Արգամ Մանասյանի գրպանում կար, այն դատարկ տուփը, որ գտավ<br />

ավերված տեղամասում: Նա հարցկան նայեց ընկերոջը: Բակուրի աչքերն ասես վառվում էին<br />

վրիժառության կրակով: Նա տուփը Արգամ Մանասյանին պարզեց: Մանասյանն ակամա<br />

շարժումով նրա ձեռքից վերցրեց այն ու զգալով, որ տուփը լիքն է, զարմացած նայեց<br />

ընկերոջը: Բակուրի աչքերն արդեն փայլում էին հաղթական: Արգամ Մանասյանը շտապով<br />

բացեց տուփը և անկարող եղավ զսպել ճիչը:<br />

- Էս որտեղի՞ց, Բակուր:<br />

Ու Բակուր Եգանյանը առաջ թեքված, շշնջալով ու կատաղորեն շարժելով ձեռքերը, պատմեց<br />

նրան ամեն ինչ:<br />

- Երբ ուրբաթ օրն առավոտյան Վռամ Մաշուրյանը կանչեց ինձ, ես հասկացա, որ ամեն ինչ<br />

կորած է: Անմիջապես տեղամաս գնացի: Առանց այն էլ անելու քիչ բան էր մնում: Փակեցի<br />

դուռը, թողեցի միայն իմ տղաներին` Իվանին ու Հայրոյին և գործի անցա: Աստված մեզ հետ<br />

էր: Երեք ժամից հետո մի արկղ սիգարեթ հավաքվեց: Մոտ հազար հատ: Ասացի` բավական է:<br />

Լցրեցինք տուփերի մեջ ու որակի նշանով փաթեթավորեցինք:<br />

Արգամի սիրտը հիմա անկասկած ավելի արագ էր խփում, քան թե Բակուրինը:<br />

- Բա որտե՞ղ են տուփերը,- հարցրեց նա խռպոտած ձայնով: - Կգտնեն շան որդիները:<br />

Բակուրն աչքերով ծիծաղեց:<br />

- Դուրս եմ բերել գործարանից,- ասաց նա:<br />

- Ո՞նց, Բակուր: Ո՞նց... Բա էդ մեծ տուփը չտեսա՞ն...<br />

Բակուրը մեկնեց ձեռքը, աթոռից մի սիգարեթ վերցրեց և առանց ուշադրություն դարձնելու<br />

նախկին դիրեկտորի բողոքող, հուսահատական շարժումներին, վառեց, մեծ<br />

բավականությամբ ներս քաշեց ծուխն ու միանգամից քթից ու բերանից ծուխը հանելով, ասաց.<br />

- Զանգահարեցի շտապօգնություն: Մեր Նազիկի եղբայրը բժիշկ է: Շատ լավ տղա է: Նրան<br />

կանչեցի:<br />

-Ու շտապօգնության մեքենայով դո՞ւրս բերեցիր ծխախոտը...<br />

Բակուրը երջանկացած գլխով արեց:<br />

- Պառկել էի տուփերի վրա: Փափուկ-փափուկ էր:<br />

Արգամ Մանասյանը բռնեց ընկերոջ ձեռքը, սեղմեց ամուր.<br />

- Բա որ բռնեին, խելագար, ախպեր ջան...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

169<br />

Բակուրը թափ տվեց ձեռքը:<br />

- Հիմա հարկավոր է սա շտապ վերև տանել,- հասկացրեց նա:<br />

- Վերև ո՞ւր,- տխուր հարցրեց Արգամը: - Մեզ միայն քարտուղարը կօգներ, նա էլ Մոսկվայում<br />

է:<br />

Բակուրը անհամբեր շարժեց ձեռքերը...<br />

- Ուրեմն Մոսկվա պիտի տանել;<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց նրան: Միտք ունի՞ ասելը: Միտք ունի՞ նորից պղտորել հոգին,<br />

հուսահատեցնել հազիվ ոգի առած մարդուն:<br />

- Ինձ խորհուրդ են տվել, որ քաղաքից չբացակայեմ,- որքան կարող էր անհոգ ասաց նա:<br />

Բակուր Եգանյանը ետ ընկավ բարձերին: Փակեց աչքերը:<br />

- Ես կտանեմ,- ասաց նա:<br />

- Դո՞ւ,- Արգամը մտածեց, թե սխալ հասկացավ:<br />

- Ես, ե՛ս,- հաստատեց Բակուր Եգանյանը: Նա կրկին առաջ թեքվեց ու խորամանկ, ծիծաղկոտ<br />

աչքերով նայեց ընկերոջը: - Ե՛ս,- բացատրեց նա: - Ինձ մերժելը հեշտ չէ, որովհետև չեմ լսում:<br />

Հասկացա՞ր: Իսկ իմ համր լինելը այս դեպքում միայն առավելություն է: Նախ` որովհետև<br />

ռուսերեն լավ չգիտեմ: Եվ հետո... և հետո... որպեսզի շուտ պրծնեն ինձնից, ինչ որ պետք է`<br />

կանեն: Անեկդոտի կակազի նման: Գիտես, չէ՞, որ ասում է` մ-մարդ մի քիչ էլ պ-պիտի խ-<br />

խոսել իմանա:<br />

* * *<br />

Նորայրը հատակին ծնկած, երկար ու բարակ փայտիկը մի ձեռքին, վիրաբուժական դանակը<br />

մյուս ձեռքին, չափումներ էր կատարում, զգուշորեն կտրում ծաղկավոր պաստառը և հետն էլ<br />

բղավում ինչ-որ մեկի վրա...<br />

- Սոսինձը, արագ, կարգին քսի, անկյունները, անկյունները: Ի՞նչ եղավ, ա՛յ տղա, արագ...<br />

- Հիմա, Նորայր քեռի, հասցնում եմ:<br />

Նաիրի՞ն է: Նաիրին տանն է ու գործ է անո՞ւմ: Չտեսնված, չլսված, անհավատալի մի բան:<br />

Արգամ Մանասյանը թիկունքից մոտեցավ Նորայրին:<br />

- Բարև, վարպետ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

170<br />

- Բարև, թափառական,- առանց գլուխը շրջելու, ձայնեց Նորայրը: - Լավ ես գալիս,<br />

հեռադիտակով նայում էիր, հա՞: Հենց տեսար, որ պրծնում ենք` բարև, վարպե՛տ: Այ տղա, ի՞նչ<br />

եղավ քեզ,- գոռաց նա մյուս սենյակի կողմը:<br />

Դուռը բացվեց և հայտնվեց Նաիրին` ձեռքին զգուշորեն մի պաստառ բռնած: Նորայրն<br />

արագորեն ցատկեց ծուռումուռ տախտակներով սարքված հենասեղանին:<br />

- Տո՛ւր:<br />

Նա տղայի ձեռքից վերցրեց պաստառը, բարձրացրեց երկու ձեռքով ու գրեթե քնքշանքով<br />

փակցրեց պատին` նայեց, ստուգեց, բռնո՞ւմ են ծաղիկները մյուս պաստառի ծաղիկների հետ,<br />

ուղղեց մի քիչ և ձախ ձեռքով պաստառը բռնած, աջ ձեռքով արագ-արագ շոյեց-հարթեցրեց<br />

ծաղկավոր թղթի մակերեսը:<br />

- Սրան էլ քսի, ախպեր ջան, ու վերջ,- ասաց նա` սեղանից իջնելով, և Նաիրին պաստառը<br />

հատակից վերցնելով վազեց մյուս սենյակ:<br />

- Նորա՞յր,- հարցրեց Արգամը,- գազաններ վարժեցնող ես աշխատո՞ւմ:<br />

- Լավ տղա է,- նորից ծնկի իջավ Նորայրը,- մենակ թե հորն է քաշել, մի քիչ գիժ է: Ինչի՞ ինձ<br />

մոտ չես բերում, հեծանիվ պարապի: Եղած քամիներն էլ գլխից կհանեմ:<br />

- Հեծանի՜վ... Դրանք “Վոլգայից” պակաս փոխադրամիջոց չեն ուզում: Ըստ որում`<br />

վարորդական իրավունքն էլ դու պիտի ճարես:<br />

- Չէ, լուրջ,- ասաց Նորայրը,- տանե՞մ ինձ մոտ: Խոսքը մեր մեջ` ամոթ էլ է: Ջահել տղա է, բայց<br />

արդեն կախվել են մսերը: Որ ի՞նչ:<br />

- Եթե այդպիսի բան անեիր, Նորիկ...<br />

Արգամ Մանասյանը մինչ այդ թաքցնում էր, չէր ուզում խոստովանել, որ որդու հետ իր<br />

հարաբերությունները չեն ստացվում: Նա ամբողջ մի տարի չէր խոսում Նաիրիի հետ: Ավելի<br />

ճիշտ` չէին էլ հանդիպում, որ խոսեն: Արգամը մթնով էր աշխատանքի գնում, երբ տղան քնած<br />

էր լինում դեռ և վերադառնում էր այն ժամանակ, երբ նա կամ քնած էր արդեն կամ էլ տանը<br />

չէր:<br />

Հասմիկը սկզբում Արգամին զգուշացնում էր երբեմն, հայտնում էր, երբ տղան շատ էր ուշ<br />

տուն գալիս և այն էլ խմած: Հետո դադարեց, որովհետև յուրաքանչյուր այդպիսի դեպքից<br />

հետո ահավոր աղմուկ-աղաղակ էր բարձրանում տանը: Արգամը չէր կարողանում հանգիստ<br />

խոսել որդու հետ, այսինքն` սկզբում աշխատում էր հանգիստ պահել իրեն, բացատրում,<br />

հորդորում, համոզում էր կտրել կապը հղփացած, անբան տղաների հետ, մարդավարի<br />

սովորել: Բայց զգում էր, որ իր խոսքերը տեղ չեն հասնում: Տղան լսում էր, կամ էլ<br />

պատասխանում էր միավանկ, հեգնանքով: Այդ ժամանակ արդեն սպառվում էր Արգամի<br />

համբերությունը, նա սկսում էր գոռգոռալ, վիրավորական խոսքեր ասել որդուն ու նույնիսկ<br />

հարձակվում էր նրա վրա բռունցքներով: Խփում էր որտեղ պատահի, ինչպես պատահի, և<br />

խեղճ Հասմիկին հազիվ էր հաջողվում պոկել որդուն գազազած, իրեն կորցրած հոր ձեռքից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

171<br />

- Ի՞նչ ես անում, անխիղճ, դու նրան անդամալույծ կդարձնես,- անմխիթար լալիս էր կինը:<br />

- Նա արդեն անդամալույծ է,- հևում էր ամուսինը: - Ավելի լավ է` սատկի միանգամից,<br />

պրծնենք: Խայտառակեց ինձ աշխարհով մեկ:<br />

Արդյունքը եղավ այն, որ Հասմիկը վախենում էր ամուսնուն բողոքել որդու արարքների<br />

մասին: Կամ երբ ստիպված էր լինում այնուամենայնիվ ինչ-որ բան ասել` սկսում էր հազար<br />

ու մի առաջաբանով, հեռվից, աշխատելով նախապատրաստել ամուսնուն: Իսկ սովորաբար<br />

ամեն ինչ անում էր, որպեսզի հայր ու որդի չհանդիպեն իրար:<br />

Սակայն մի անգամ, մոտ մեկ ամիս առաջ, հանդիպումը կանխել չհաջողվեց և գիշերվա ժամը<br />

մեկին տուն վերադարձած Նաիրին դեմ-դիմաց մնաց հոր հետ:<br />

- Նստիր,- ասաց Մանասյանը որդուն:<br />

- Արգամ ջան... – միանգամից հայտնվեց Հասմիկը` ձեռքերն աղերսանքով կրծքին խաչած:<br />

Արգամը շրջվեց դեպի նա:<br />

- Ոչ մի աղմուկ չի լինի, Հասմիկ,- ասաց նա: - Եթե ուզում ես` եկ դու էլ նստիր մեզ հետ,<br />

խոսենք մի քիչ:<br />

- Ես քո խոսելը գիտեմ,- մրմնջաց Հասմիկը:<br />

- Իմ քունը տանում է,- ասաց Նաիրին:<br />

- Թող գնա քնի, Արգամ ջան,- դողացող շրթունքներով խնդրեց կինը:<br />

Բայց Արգամը շարունակում էր հանգիստ ու նույնիսկ բարյացակամ նայել որդուն,և Նաիրին<br />

ակամա նստեց:<br />

- Որտե՞ղ էիր , տղաս,- հարցրեց Արգամը:<br />

- Գուրգենենց տանը,- ասաց Նաիրին:<br />

- Ի՞նչ էիք անում:<br />

- Կինո էինք նայում:<br />

- Ի՞նչ կինո էր:<br />

- “Կնքահայրը”:<br />

- Ամերիկյա՞ն:<br />

- Ըհը:<br />

- Քանի՞ անգամ ես տեսել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

172<br />

- Մի տասն անգամ:<br />

- Եվ հետաքրքի՞ր է:<br />

- Շատ:<br />

- Լավ կինո է,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ինձ էլ է դուր գալիս: Հիշո՞ւմ ես, երբ ես<br />

Հունաստանից եկա, քեզ պատմեցի այդ նկարը: Այնտեղ էի տեսել:<br />

- Հիշում եմ,- ոչինչ չհասկանալով ասաց տղան:<br />

- Հենց այնպե՞ս ես կինոն նայում, թե՞ մտածելով, սովորելով:<br />

- Հենց այնպես:<br />

- Իզուր,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Այդ նկարում մի շատ կարևոր բան կա: Ուշադրություն<br />

դարձրե՞լ ես, թե տղաները ինչպես են հարգում իրենց հորը: Ինչպես են միավորվում ու<br />

վերափոխվում, երբ վտանգ է սպառնում իրենց ընտանիքին:<br />

- Իսկ քեզ ի՞նչ է պատահել որ...<br />

- Մի՞թե քեզ հետ պատահածը ինձ չի վերաբերում, տղաս,- ասաց Արգամ Մանասյանը: Մի՞թե<br />

դու բնական ես համարում, որ տասնվեց տարեկան տղան գիշերվա ժամը մեկին է տուն<br />

գալիս:<br />

- Ինձ համար էլ վիդեո առ, ամբողջ օրը տանը մնամ:<br />

- Ի՞նչ,- չլսեց կամ չհասկացավ Արգամը:<br />

- Տեսամագնիտոֆոն:<br />

- Կառնեմ,- անմիջապես համաձայնվեց հայրը: - Ես չգիտեմ, դա մանկավարժական է, թե<br />

հակամանկավարժական, բայց անպայման կառնեմ, միայն թե դու սովորես, տուն գաս<br />

ժամանակին:<br />

- Ճի՞շտ պապ,- միանգամից ուրախացավ Նաիրին: - Մանկավարժական է, մանկավարժական<br />

է... Գուրգենի հայրը ամեն ինչ հաշվել է, պատմեց մեզ:<br />

- Ի՞նչն է հաշվել:<br />

- Մի անգամ ասաց` տղերք ջան, Գուրգենս ձեռքից գնում էր, ինձ մի օր քաղմաս էին կանչում,<br />

մի օր դպրոց: Ես էլ նստեցի ու հաշվեցի, եթե այսպես գնա, տղաս մի պատմության մեջ<br />

կընկնի, կբանտարկեն: Որ բանտարկեն, ահագին փող եմ տալու, որ քիչ նստի: Հետո էլ<br />

շաբաթը մեկ շուկա պիտի մտնեմ, ահագին մթերքներ առնեմ, որ տեսակցության գնամ:<br />

Հաշվեցի ու տեսա, որ եթե վիդեո առնեմ, ավելի էժան կնստի ու միանգամից երկու հատ առա:<br />

Հիմա տղաս տնից դուրս չի գալիս, տեսնում եք, չէ՞...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

173<br />

Արգամ Մանասյանը օրորեց գլուխը:<br />

- Շա՜տ հետաքրքիր է,- ծիծաղեց նա: - Հաշվապա՞հ է այդ մարդը:<br />

- Չէ, հայրիկ, գյուղտեխնիկայի կառավարիչ է:<br />

- Եվ գյուղտեխնիկայի կառավարիչը ինչքա՞ն էր վճարել հեռուստատեսային այդ տեխնիկայի<br />

համար:<br />

- Քսան հազար ռուբլի:<br />

Արգամն անկեղծ զարմանքով նայեց որդուն.<br />

- Քսան հազա՞ր:<br />

- Երկու հատի համար, պապ: Հետո դա մի տարի առաջ էր: Հիմա էժանացրել են` վեց-յոթ<br />

հազարով կարելի է գտնել:<br />

- Գտնե՜լ, կրկնեց Արգամ Մանասյանը: - Իսկ չե՞ն ասում, թե այդ վեց-յոթ հազարը որտեղից<br />

կարելի է գտնել:<br />

- Լավ էլի, պապ, գիտե՞ս, թե քո մասին ինչեր են ասում: Ասում են. եթե նա ուզենա` Երևանի<br />

կեսը կառնի...<br />

- Մյուս կեսի մասին կասկածներ կան, հա՞: Շատ վիրավորական է:<br />

- Դե մի տուփ երևանյան սիգարեթ առնելու համար տասը-քսան կոպեկ ավելի են տալիս: Բա<br />

ինչ պիտի մտածեն:<br />

-Պիտի մտածեն, որ ծխախոտ վաճառողները այդ տասը-քսան կոպեկները բերում ինձ են<br />

տալիս: - Գլխով արեց Մանասյանը:- Լսում ես, Հասմիկ:<br />

Հասմիկը հառաչեց.<br />

- Է՜ , Արգամ ջան, եթե մեր հարազատները, հարևանները այդպես են մտածում, օտարների<br />

մասին ի՞նչ կարող ենք ասել:<br />

Արգամը բարձրացավ տեղից, և Հասմիկը ակամա ցնցվեց:<br />

- Ուրեմն դու ենթադրում ես, տղա ջան, որ ես գող եմ, հա՞:<br />

- Արգա՜մ,- ալեկոծվեց Հասմիկը:<br />

Նաիրին չշարժվեց տեղից;<br />

- Բա իմ ընկերների մոտ որտեղի՞ց են պաչկայով փողերը,- ասաց նա: - Ռեստորաններում<br />

շպրտում են: Ա՛յ այսպես քանդում են ու շպրտում նվագողների վրա: Հա՛, մեկն էլ հենց քո<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

174<br />

մինիստրի տղան է: Ի՞նչ մտածեմ, պապ ջան, մի նեղանա, մտածեմ, որ ծնողների<br />

աշխատավա՞րձն է... Ինձ վրա էլ ծիծաղում են: Ասում են` ժլատ է հայրդ...<br />

- Իսկ դո՞ւ ինչ ես ասում:<br />

- Չեմ ուզում քեզ մոտ կրկնեմ:<br />

- Ախր նրանց հետ ի՞նչ գործ ունես, ցավդ տանեմ,- միջամտեց Հասմիկը:<br />

- Դե, ընկերներ են, էլի, այ մամ, թողնեմ քաղաքից փախչե՞մ: Հետո ինչո՞ւ սուտ ասեմ` ինձ<br />

հետաքրքիր է նրանց հետ; Ազատ, անկախ ապրում են:<br />

- Ինչքա՞ն կարելի է այդպես ապրել, տղա ջան, ինչքա՞ն,- գլուխն օրորեց մայրը:<br />

- Ինչքան որ ծնողները կարողանան գողանալ,- ասաց Արգամը: - Հո հենց վաղը չե՞նք<br />

մեռնելու, Նաիրի, կապրենք ու կտեսնես, թե ինչ է կատարվելու այդ ծնողների ու նրանց<br />

զավակների հետ: Կտեսնես, տղաս, ես շատ եմ տեսել: Իմ ընկերներից մեկի հայրն էլ ուտումխմում<br />

էր ամբողջ օրը, հարբած ժամանակ ամեն անգամ մեզ մի հարյուրանոց էր տալիս, թե<br />

տարեք քեֆ արեք: Իսկ մենք չգիտեինք, թե ինչ կարելի է անել այդ փողով: Մի կիլոգրամ<br />

կոնֆետ էինք առնում, իսկ մնացածը վերադարձնում իրեն: Իսկ հիմա... Մինչև հիմա նստած է:<br />

Տասնհինգ տարի տվեցին: Եվ որդին դեռ հոր պարտքերն է տալիս... Բացի նրանից, որ ես<br />

ուրիշ կերպ չեմ կարող ապրել, տղա ջան, նաև չեմ ուզում, որ դու երբևէ իմ պարտքերը տաս...<br />

Դու ինձ հասկանում ես, չէ՞...<br />

- Գնամ քնեմ, հա՞, հորանջեց Նաիրին:<br />

Արգամը հուզվեց ու լռեց: Հասմիկը վեր կացավ շտապով:<br />

- Վա՜յ, ժամը երեքն է դառնում: Քնում ենք, քնում ենք:<br />

Նաիրին բարձրացավ տեղից ու հորանջելով ուղղվեց դեպի իր ննջարանը: Արգամն<br />

անընդհատ սպասում էր, թե նա կշրջվի ուր որ է և հանկարծ այնպիսի մի բան կասի, մի<br />

այնպիսի բան, որից հետո կարելի է ապրել: Բայց որդին չշրջվեց: Եվ Արգամ Մանասյանը<br />

ձայն տվեց նրան.<br />

- Նաիրի՛:<br />

- Հը՞:<br />

- Ավտոմեքենան կվաճառեմ,- ասաց հայրը: - Իմ ունեցած միակ արժեքը դա է: Եվ ինձ պետք<br />

չէ: Ինչպես դու ես ասում` գտիր այդ տեսամագնիտոֆոնից և վերցրու:<br />

- Ճի՞շտ, պապ,- անմիջապես աշխուժացավ որդին: - Բա ավտոն չե՞ս ափսոսում:<br />

- Ես միայն քեզ եմ ափսոսում, տղաս,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

... Նորայրը բարձրացավ տեղից` երկու ձեռքով բռնած պաստառի կտորտանքները:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

175<br />

- Էդ թող ինձ,- ասաց նա,- ես կարծես թե լեզու գտել եմ նրա հետ: - Ու անմիջապես էլ ձայն<br />

տվեց. – Ի՞նչ եղավ, ախպերս, օրը մթնեց:<br />

- Գալիս եմ, Նորայր քեռի,- անմիջապես արձագանքեց Նաիրին:<br />

Արգամը հիշեց ու չկարողացավ զսպել ծիծաղը:<br />

- Ո՞նց էի մոռացել: Դե, իհարկե, հեղինակություն կունենաս մոտը, ասաց նա շշուկով:<br />

Հասմիկը պատմել է, թե ոնց ես հաշիվ տեսել Նաիրիին ճնշողների հետ:<br />

Նորայրը ժպտաց.<br />

- Թե ձեռքս գրպանիցս հանել եմ, ամոթ ինձ: Էդ լակոտներից մեկն ինձ մոտ էր պարապում:<br />

Լավ էլ հեծանվորդ էր: Ինձ տեսավ թե չէ` թեթև ատլետ դարձավ: Տուն եմ գնացել, ահագին<br />

համոզել, որ նորից պարապմունքի գա:<br />

Նա նորից ցատկեց հանպատրաստի հենասեղանին, Նաիրիի ձեռքից վերցրեց ծաղկավոր<br />

պաստառը և փակցրեց պատին` կրկին քնքշորեն շոյելով մակերեսն ու անկյունները:<br />

- Այսօրվա մեր պլանը կատարեցինք,- ասաց նա հանդիսավոր: - Հանրապետության<br />

շինարարների անունից շնորհակալություն եմ հայտնում, աշխատավոր Նաիրի Մանասյան:<br />

Ցանկանում հաջողություններ նաև վաղը: Ես համոզված եմ, որ քո բարի օրինակով<br />

խանդավառված մեր աշխատանքներին կմասնակցի նաև քո հայրը` Արգամ Մանասյանը: Ու<br />

մենք կանցնենք նոր, առաջավոր և հեռանկարային ընտանեկան կապալի:<br />

- Մեջը փող կա՞,- ծիծաղեց Նաիրին<br />

- Իսկ եթե փողի փոխարեն քեզ մի արշավային հեծանիվ տա՞մ:<br />

- Ճի՞շտ, Նորայր քեռի,- պայծառացավ Նաիրին:- Արդեն ասել եք... Ասել եք...<br />

- Վաղը քեզ կտանեմ հետս: Պահեստից ինքդ ընտրի... Ո՞վ գիտե, ինչ որ մինչև վերջ չհաջողվեց<br />

հորդ, գուցե քե՞զ հաջողվի:<br />

Իսկ երբ նա ու Արգամը մենակ մնացին, միանգամից լրջացած ասաց.<br />

- Ախպեր ջան, սիրտս ցավում է, որ ես քեզ ոչնչով չեմ կարողանում օգնել քո ծանր վիճակի<br />

մեջ: Ի՞նչ անեմ` քո գործը մինիստրների ու քարտուղարների հետ է, իսկ ես մինչև օրս<br />

դրանցից ոչ մեկին կենդանի տեսած չկամ: Դա իմ մակարդակը չէ: Բայց եթե հանկարծ ծեծելու<br />

հաշիվ լինի...<br />

Արգամ Մանասյանը ծիծաղեց:<br />

- Ինչ իմանաս, Նորիկ ջան... Ինչ ես տեսնում եմ` երևի հենց ծեծելու հաշիվ պիտի լինի:<br />

Նաիրին գլուխը ներս բերեց դռնից.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

176<br />

- Հայրիկ, չմոռանամ, Աշոտը հարյուր անգամ զանգ է տվել:<br />

* * *<br />

Ավտոմեքենան կանգնած էր մուտքի առջև, և Աշոտը ապակիներն էր սրբում: Կիսաբաց դռնից<br />

լսվում էր “Անբախտ” մականունով երգիչ Աբրահամի ձայնը: Տարիներ առաջ ընկել էր կնոջ<br />

խելքին ու մշտական բնակության մեկնել Ամերիկա: Մի երկու ամսվա մեջ հիասթափվել էր<br />

ամեն ինչից ու հիվանդացել Հայրենիքի կարոտով: Փորձել էր վերադառնալ, թույլ չէին տվել;<br />

Ստիպված, իր նման մի քանի տղաների ու աղջիկների հետ նվագախումբ էր կազմել ու<br />

սրտակեղեք, կերկերուն ձայնով երգում էր հին ու նոր հայկական երգեր ու հեկեկոում էր<br />

երգելիս` հիշելով Երևանը, Մասիսն ու Արագածը, տաք խնջույքներն ու Սայաթ-Նովայի<br />

փողոցի կեռասենիները:<br />

- Բարի լույս, Աշոտ,- ասաց Արգամ Մանասյանը` տեղավորվելով մեքենայի մեջ:<br />

- Բարի լույս, Արգամ Պետրովիչ,- ողջունեց վարորդը:<br />

Նա նստեց իր տեղում, կռացավ, փալասը ոտքերի արանքից թաքցրեց նստարանի տակ, սրբեց<br />

ձեռքերն ու պտտեց բանալին:<br />

- Ո՞ւր ենք գնում, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ինձ տար դատախազություն,- ասաց Մանասյանը: - Ու ճանապարհին էլ պատմի` տեսնենք<br />

ինչ է եղել:<br />

Աշոտը դիմացն էր նայում շարունակ ու այդպես էլ առանց գլուխը թեքելու ասաց.<br />

- Ես սխալ էի, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ի՞նչ հարցում:<br />

- Որ կարծում էի, թե ձեր տեղը ծախել են և մնացածը...<br />

- Իսկ գիտե՞ս, թե իրականում ինչ է եղել:<br />

- Գիտեմ,- ասաց Աշոտը: - Ձեզ վերևից են հանել, քարտուղարի հրամանով:<br />

- Ի՞նչ գիտես,Աշոտ:<br />

- Գիտեմ, էլի, Արգամ Պետրովիչ: Կենտկոմի արդյունաբերության բաժնի վարիչ Գուլանյանը<br />

զանգահարել է ձեր մինիստրին ու ասել, որ քարտուղարի կարգադրությամբ անմիջապես<br />

աշխատանքից ազատեք ծխախոտի “Արգիշտի” գործարանի դիրեկտոր Արգամ<br />

Մանասյանին:<br />

- Ենթադրենք,- ակամա խռովված ընդհատեց նրան Մանասյանը: - Ենթադրենք: Բայց ինչի՞<br />

համար: Չի՞ ասել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

177<br />

- Ասում են, թե դուք ինչ-որ բան եք գրել, որը դուր չի եկել վերևներում:<br />

Ամեն ինչ ճիշտ է, մտածեց Արգամ Մանասյանը` մինչև հոգու խորքը վիրավորված: Ամեն ինչ,<br />

ամեն ինչ ճիշտ է ու բռնում է իրար: Բայց ինչո՞ւ այդ ամենի մասին ես չգիտեմ, իսկ իմ<br />

վարորդն իմանում է: Ի՞նչ կարգ է սա: Ես հո երեխա չեմ, ինչո՞ւ մի կարգին չեք կանչում ու<br />

լրջորեն խոսում հետս: Բա էլ ո՞ւր մնաց դեմոկրատիան: Ո՞վ պիտի պաշտպանի իմ շահերը:<br />

Եթե ես բանվոր լինեի, կդիմեի արհմիությանը, դատարան: Այնքան էլ հեշտ չէ հիմա<br />

աշխատողին կամայականորեն հեռացնելը: Եվ նույնիսկ չաշխատողին, պորտաբույծին,<br />

հարբեցողին, գողին: Քանի-քանի անգամ է եղել. ըստ օրենքի, արհմիութենական<br />

կազմակերպության թույլտվությամբ հեռացրել է աշխատանքից ծույլ, անբան ու գող մեկին:<br />

Բայց դատարանը վերականգնել է: Դատարանը հաստատել է, Գերագույն դատարանն է<br />

վճիռը չեղյալ համարել: Գերագույն դատարանը հաստատել է, հանրապետության<br />

դատախազն է բողոքել ու տեր կանգնել հեռացվածին: Գողը, անբանը, դատարկապորտը տեր<br />

ունի, իսկ դիրեկտորը` չունի: Նա իրավունք չունի դիմելու արհմիությանը իրավունք չունի<br />

արդարություն փնտրել դատարանում, իրավունք չունի դատախազության աջակցությունը<br />

խնդրել: Ինչո՞ւ: Որովհետև ղեկավար է: Անհեթեթություն չէ, ի՞նչ է: Եթե ղեկավար ես, ուրեմն<br />

դեմոկրատիան քեզ վրա չի՞ տարածվում:<br />

Իսկ Անբախտ Աբրահամը շարունակում էր երգել կերկերուն ձայնով.<br />

“Քաղցր է հանց նռան գինին, ա՜խ իմ հայրենիքի ջուրը”:<br />

- Դրա ձայնը կտրի, զահլա չունեմ,- ակամա պոռթկաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Աշոտը ձեռքը դեպի մագնիտոֆոնը տարավ, հանեց ժապավենի տուփը, բայց ոչ թե անջատեց,<br />

այլ շրջեց ու նորից տուփը մտցրեց անցքի մեջ:<br />

Դարձյալ Անբախտ Աբրահամն էր: Հիմա էլ մղկտալով համոզում էր սիրուհուն.<br />

“Սիրում եմ, յա՜ր, քեզ, դու չես հավատում...”<br />

- Ասացի` անջատի, այ տղա,- սրտնեղեց Մանասյանը: - Չհասկացա՞ր ինձ:<br />

Աշոտը շարունակում էր անվրդով վարել ավտոմեքենան:<br />

- Հիմա ձեզ համար գուցե թե հետաքրքիր մի խոսակցություն լսեք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ի՞նչ խոսակցություն,- զարմացավ նախկին դիրեկտորը:<br />

- Սրանից հետո է...<br />

Երգն անջատվեց միանգամից, ասես կտրեցին դանակով և որոշ ժամանակ լռություն տիրեց:<br />

Լսվում էր միայն սահող ժապավենի մեղմ խշշոցն: Հետո չխկոց լսվեց, ասես թե վայր ընկնող<br />

աթոռի ձայն ու ինչ-որ մեկը բարկացած ասաց.<br />

- Կամաց, արա...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

178<br />

Նորից լռություն տիրեց ու թխկոց: Ասես աթոռը դրեցին տեղը, ու նույն ձայնը հարցրեց.<br />

“- Հետո՞, փողերս ե՞րբ ես տալիս, մեր տղա:”<br />

“- Կտամ, էլի, Վլե ջան,- ասաց մի ուրիշ ձայն,- ես իմ պարտքերը ե՞րբ չեմ տվել:”<br />

Ձայնը շատ ծանոթ թվաց: Արգամ Մանասյանը ցնցվեց ու նայեց վարորդին:<br />

“- Համ էլ խաղում ենք, էլի, ո՞վ գիտի: Տղերքն ինչի՞ են ուշանում,- ասես ցանկանալով<br />

խոսակցության թեման փոխել, շտապով հարցրեց նույն ձայնը:”<br />

- Սամսոն Իվանիչն է,- ապշած մրմնջաց Մանասյանը: - Այդ ո՞ւմ հետ է խոսում:<br />

- Կոնդի Վլեի,- ասաց Աշոտը:<br />

- Կոնդի Վլեն ո՞վ է:<br />

- Գող է ասաց Աշոտը: - Զակոննի գող: Լսեք, լսեք...<br />

“- Վաղը քո ժամկետը լրանում է,- հատ-հատ արտասանեց Վլեն: - Եթե մինչև ժամը ութը<br />

յոթանասուն հազարը չբերես ականջներդ կպոկեմ, Սամո...”<br />

“- Չես ամաչո՞ւմ,- վիրավորվեց Սամսոն Իվանիչը: - Ընկերներ ենք, չէ՞:”<br />

“- Փողի մեջ ի՞նչ ընկեր, արա,- ծիծաղեց Վլեն:”<br />

“- Վլադիմիր Միխայլովիչ,- շողոքորթ ձայնով ասաց Սամսոն Իվանիչը,- խնդրում եմ երկու<br />

շաբաթ հետաձգես: Ուղիղ երկու շաբաթ:”<br />

“- Չի լինի:”<br />

“- Երկու շաբաթ, ախպոր պես:”<br />

“- Էն պիժոնի հրամանը տուր, ոչ թե հետաձգեմ, այլ միանգամից քվիթ:”<br />

“- Դրա համար եմ ասում, էլի: Տեսա՞ր, որ խաթրիցդ դուրս չեկա: Նշանակեցի:”<br />

“- Ժամանակավոր պաշտոնակատար,- հեգնեց Վլեն: - Հարիֆ ես գտե՞լ: Համել կարծես թե ձրի<br />

արեցիր... Խաթրիս համար...”<br />

Եվ հանկարծ Սամսոն Իվանիչը ջղայնացավ:<br />

“- Քեզ համար ի՞նչ կա: Ոչ քո հայցը քննում են, ոչ էլ հաշվետվություն են պահանջում: Օջախի<br />

կողքին նստած հանգիստ ուտում ես քո խորովածը, իսկ թե ով է վառվում կրակի մեջ, վեջդ չի:”<br />

“- Քեզ ո՞վ է ասում` մինիստր դառնաս,- ծիծաղեց Վլեն: - Լավ խաղամոլ էիր, էլ ի՞նչ էիր<br />

ուզում: Ապրեիր հանգիստ...”<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

179<br />

“- Լա՜վ խաղամոլ...Լավ խաղամոլը քեզ յոթանասուն հազար ռուբլի չէր տարվի... Ով հասնում<br />

է`ֆռռացնում է ինձ:”<br />

“- Էլի սկսեցիր նվնվալ,- արհամարհանքով ասաց Վլեն: - Հորդ փողերն ես տարվում, էլի, կամ<br />

էլ թե հալալ քրտինքդ: Կարծում ես չիմացա՞, թե քանիսով տվեցիր շոկոլադի ցեխը: Կամ թե չէ`<br />

ինչի հանկարծ շաքարի պահեստում չոփուռ Մանուկին նշանակել տվեցիր... Բերանս մի<br />

բացի, հա...”<br />

“- Դու նստի ու իմ փողերը հաշվի,- փնթփնթաց Սամսոն Իվանիչը:”<br />

“- Ինչի՞ չպետք է հաշվեմ, էգուց-մյուս օրը էլի իմ ջեբն են մտնելու,- ծիծաղեց Վլեն:”<br />

“- Երկու շաբաթ, Վլե,- աղաչական ձայնով ասաց մինիստրը: - Երկու շաբաթ:”<br />

“- Օֆ, հաց հավաքող ես, էլի... երկու շաբաթ հետո կամ հրամանը, կամ փողս` տոկոսներով...<br />

Թե չէ դու ինձ լավ գիտես, Սարի թաղի Սամո: Հա, լսի, ձեր մինիստրությունում գիտե՞ն, որ քո<br />

խուլիգանական անունը “Կոտոշ” է:”<br />

Մինիստրն ինչ-որ բան պատասխանեց, բայց չլսվեց: Երևի թիկունքով էր կանգնած դեպի<br />

միկրոֆոնը: Հետո լռություն տիրեց, այնքան երկար, որ Արգամ Մանասյանին թվաց, թե<br />

ձայնագրությունն ավարտվել է: Եվ քիչ մնաց վեր թռչեր, լսելով այդ Վլե կոչվածի ճիչը.<br />

“- Արա, Մանո՞ւկ, ի՞նչ եղավ քեզ: Դե արի...”<br />

Ու հայհոյեց:<br />

Լսվեց չխկոց ու ձայնագրությունն ավարտվեց: Եվ նորից հնչեց Անբախտ Աբրահամի ձայնը:<br />

Հարսանիքի աղմուկ էր, ու նա ինչ-որ քավորի կենաց էր խմում հրճվանքով:<br />

Աշոտն անջատեց մագնիտոֆոնը, նայեց իր նախկին, դիրեկտորին:<br />

- Պետք կգա՞, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Արգամ Մանասյանը քրտնել էր: Քրտինքի կաթիլները իրար ետևից հայտնվում էին նրա<br />

լայնեզր գլխարկի տակից, հոսում այտերով, քունքերով, պարանոցով: Նա հանեց գլխարկը և<br />

թաշկինակով սրբեց գլուխը: Թաշկինակը մի վայրկյանում ջուր դարձավ:<br />

- Ասում եմ`պետք կգա՞, Արգամ Պետրովիչ,- կարծելով թե Մանասյանը չլսեց, կրկնեց<br />

վարորդը:<br />

- Չգիտեմ, Աշոտ ջան,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Բայց դու ո՞նց ես հաջողացրել այս<br />

ձայնագրությունը:<br />

- Չեմ ասի, Արգամ Պետրովիչ, մի նեղացեք: Ես խոսք եմ տվել:<br />

- Դե իհարկե, իհարկե,- անմիջապես համաձայնվեց Արգամը: - Իսկ այդ Վլեն ջահե՞լ տղա է:<br />

Շատ առույգ էր ձայնը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

180<br />

- Ձեզանից մեծ կլինի,- ամաչելով համեմատության համար, ասաց Աշոտը: - Նրա տղաները<br />

լավ գործի են: Մեկը Գլխգազի պետի տեղակալն է, իսկ մյուսը կոշիկի ֆաբրիկայի դիրեկտոր:<br />

- Իսկ ինքն, ուրեմն, գո՞ղ է:<br />

- Գող է, Արգամ Պետրովիչ, զակոննի գող...<br />

- Դա նրանք են, որոնց աշխատել չի՞ կարելի:<br />

- Ըհը,- հաստատեց վարորդը:<br />

- Եվ ծեծել էլ չի կարելի: Դա ես գիտեմ,- ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Որտեղի՞ց գիտեք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Մի անգամ ռեստորանում ինձ մի շիշ կոնյակ ուղարկեցին: Եվ քիչ հետո հայտնվեց<br />

ուղարկողը`ջահել մի տղա: Ասաց, որ ինքը մեր նախկին բանվոր Արշակ Զինարյանի տղան է<br />

և որ ես փրկել եմ նրանց կյանքը, բնակարան եմ տվել: Եվ որ հայրը, նույնիսկ մեռնելու<br />

պահին, հիշել է ինձ: Ես հուզվեցի, սկսեցի զրուցել հետը, բայց նա միանգամից այնքան<br />

հիմարություններ դուրս տվեց և սկսեց այնքան գռեհիկ խոսել սեղանի շուրջը նստած<br />

մյուսների հետ, որ ես նրան սթափեցնելու նպատակով կատակով ասացի` խելոք մնա, թե չէ<br />

մեծի իրավունքով կապտակեմ քեզ: Եվ ի՞նչ, հանկարծ շրջվեց իմ կողմն ու կամացուկ, լրջորեն<br />

ասաց. “Ընկեր Մանասյան, ինձ խփել չի կարելի, ես գող եմ”:<br />

Աշոտը ծիծաղեց.<br />

- Նախ գողը իրավունք չունի ասելու, որ ինքը գող է,- ասաց նա: - Եվ հետո, դա ի՞նչ<br />

պարծենալու բան է, երբ տեսաք, էլի, թե ինչ մակարդակի գողեր կան:<br />

Արգամ Մանասյանը մտքերի մեջ ընկավ: Ի՞նչ է անելու այս ժապավենը: Սա, իհարկե, ռումբ է:<br />

Բայց ի՞նչ հետևանք կունենա դրա պայթյունը: Եթե, ինչպես Աշոտն է ասում և ինչպես<br />

համոզված է ինքը, Սամսոն Իվանիչը միայն կատարող է, ուրեմն միտք ունի՞ պայթեցնել<br />

նրան: Ի՞նչ կտա դա: Բայց մյուս կողմից էլ ինքը` Արգամ Մանասյանը, որպես մարդ և<br />

կոմունիստ, իրավունք ունի՞ թաքցնելու այս փաստը: Պարտավոր չէ՞ ահազանգել ամենուրեք,<br />

և ավելի շատ` վերևներում, թե ինչ եք անում, արթնացեք, դուք գիտե՞ք, թե ով է մինիստրը,<br />

Կենտկոմի անդամ և Գերագույն խորհրդի դեպուտատ Սամսոն Հովհաննեսի Բադալյանը:<br />

Սովորական, ավելի ճիշտ` արտասովոր մի խաղամոլ, կաշառակեր ու գող, “Կոտոշ”<br />

մականունով նախկին խուլիգան, Սարի թաղի Սամոն: Եվ այդ գողն ու ավազակը<br />

ղեկավարում է մի ամբողջ մինիստրություն, տնօրինում հարյուրավոր և հազարավոր<br />

մարդկանց բախտը, կրակոտ ելույթներ ունենում ամբիոններից, աշխատողներից պահանջում<br />

ազնվություն և բարեխղճություն, կոչ անում անձնվեր աշխատանքով, բարոյական բարձր<br />

հատկանիշներով, հաղթական քայլերով գնալ դեպի կոմունիզմի լուսաշող գագաթները: Եթե<br />

այդպիսի մարդիկ էլ են կոմունիզմ հասնելու, էլ ի՞նչ կոմունիզմ: Այսինքն, որպեսզի<br />

արդարացի լինենք, վերջին տարիներին կոմունիզմի լուսաշող գագաթների մասին գրեթե<br />

խոսակցություն չկա: Ուրեմն վերևներում այնուամենայնիվ տեղյակ են, որ կան, դեռևս<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

181<br />

գոյություն ունեն Սամսոն Իվանիչներ ու Վլեներ: Այդ պատճառով էլ կոմունիզմի մասին<br />

խոհեմաբար լռում են:<br />

Նրանք անցնում էին Բութանիա թաղամասով: Ձախ կողմում երկհարկանի քարաշեն մի տան<br />

առջև ցայտաղբյուր կար: Արգամ Մանասյանը գիտեր, որ այդ ցայտաղբյուրի ջուրը<br />

ամենասառն է քաղաքում:<br />

- Շրջվիր, ջուր խմենք,- ասաց նա Աշոտին:<br />

Նրա գլուխը պայթում էր ցավից և նա առաջին հերթին ուզում էր զովացնել այրվող ճակատը:<br />

Իջավ ավտոմեքենայից ու գլուխը աջ ու ձախ տանելով, ճակատը պահեց սառնորակ ջրի վրա:<br />

Հետո խմեց այնքան, մինչև ցավաց ստամոքսը: Ուղեղը պարզվեց միանգամից:<br />

- Աշոտ,- ասաց նա կրկին ավտոմեքենա նստելով,- մի շարժվիր ու նորից միացրու այդ<br />

ժապավենը:<br />

Նա լսում էր գրեթե շունչը պահած, ավելի ու ավելի սարսափելով: Այս ի՞նչ է կատարվում, ի՞նչ<br />

է կատարվում: Եվ ինչ հանգիստ են խոսում ցեխերի ու պահեստների վաճառքի մասին: Հետո,<br />

ուրեմն, միանգամայն իրավացի է Աշոտը, պարզվում է, որ իր տեղը որոշակի գին է ունեցել:<br />

Եթե այստեղ խոսքը “Արգիշտի” գործարանի դիրեկտորի պաշտոնին էր վերաբերում, իսկ<br />

Արգամ Մանասյանը դրանում համոզված էր, ապա ուրեմն իր աթոռն արժե մոտ յոթանասուն<br />

հազար ռուբլի և Վռամ Մաշուրյանը պատրաստ է տալ այդ գումարը: Կամ արդեն տվել է:<br />

Ուրեմն հարյուր տոկոսով իրավացի էր նաև Մհեր Սամսոնյանը, երբ ասում էր, թե եթե չես<br />

վճարում վերևներին, էլ քեզ ինչի՞ համար պիտի պահեն: Ուրեմն Սամսոն Իվանիչին<br />

ընդամենը մի առիթ էր հարկավոր, որպեսզի ազատվի “ժլատ ու անհասկացող” Արգամ<br />

Մանասյանից և աճուրդի հանի նրա աթոռը: Իհարկե:<br />

- Աշոտ,- ասաց նա դատախազության շենքի մոտ իջնելով ավտոմեքենայից: - Աշոտ ջան, ես<br />

դեռ չգիտեմ, թե ինչ պիտի անեմ այս անիծված ժապավենը: Բայց բոլոր դեպքերում<br />

շնորհակալ եմ քեզանից: Ո՞վ գիտե, գուցե թե հենց սա է ինձ փրկողը:<br />

Վարորդը շառագունեց գովասանքից:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, բայց դուք գիտեք, չէ՞, որ լուսանկարներն ու ձայնագրությունները<br />

դատարանում իբրև ապացույցներ չեն անցնում:<br />

Արգամ Մանասյանը ժպտաց.<br />

- Իսկ դո՞ւ որտեղից գիտես, սիրելի հետախույզ:<br />

Վարորդն ավելի կարմրեց.<br />

- Այնտեղից,- ասաց նա: - Այնտեղ, Արգամ Պետրովիչ, մարդ ահագին բան է սովորում: Ես,<br />

օրինակ, եթե ձեր տեղը լինեի, ժապավենը կարտագրեի մի քանի անգամ: Ո՞վ գիտե, թե ինչ<br />

կարող է պատահել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

182<br />

Արգամ Մանասյանը գլխով արեց.<br />

- Խելոք խորհուրդ է;<br />

Հետո մտածեց-մտածեց ու ասաց.<br />

- Իսկ եթե ես սա հրապարակ հանեմ, քո ընկերոջը ոչինչ չի՞ պատահի, Աշոտ: Խղճի բան չէ, որ<br />

իմ պատճառով տուժի մարդը:<br />

Հավանաբար Աշոտը սպասում էր այդ հարցին, որովհետև պատասխանեց անմիջապես.<br />

- Հանգիստ եղեք, Արգամ Պետրովիչ: Իմ ընկերները խոսակցության պահին դրսում իրենց<br />

ավտոմեքենաների մեջ նստած են եղել: Եթե կասկածեն էլ, թուղթ խաղացողներն իրար վրա<br />

պիտի կասկածեն: Իսկ ի՞նչ վատ կլիներ, եթե նրանք մի լավ գզեին իրար: Հո տեսաք ինչ<br />

տիպեր էին: Բա նրանց համար արժե՞ մտածել:<br />

- Չարժե, Աշոտ: Նրանք մեր մասին հաստատ չէին մտածի:<br />

Նա նայեց դատախազության շենքին, տատանվեց-տատանվեց և այնուամենայնիվ վճռեց<br />

ասել.<br />

- Աշոտ, իսկ պետք չէ՞, որ մենք ինչ-որ բան անենք քո ընկերների համար: Մարդիկ վտանգի են<br />

ենթարկել իրենց, չարչարվել են... Գուցե...<br />

Աշոտը չթողեց, որ նա ավարտի խոսքը և ասաց խռոված ձայնով, արժանապատվությամբ.<br />

- Աշխարհում ամեն ինչ չէ, որ կարելի է փողով անել, Արգամ Պետրովիչ: Կներեք, իհարկե:<br />

Արգամ Մանասյանը ամաչեց.<br />

- Ներիր ինձ, ասաց նա շտապով: - Ներիր, հա՞, Աշոտ: Ես ինձ լրիվ կորցրել եմ, տղաս...<br />

* * *<br />

Դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանի առանձնասենյակի դուռը փակ էր: Արգամ<br />

Մանասյանը նստեց միջանցքում դրված մի աթոռի ու սպասեց: Հետո անհարմար զգաց իր<br />

վիճակից: Հազար ու մի տեսակ մարդիկ էին գալիս, անցնում ու դառնում, չգիտես ինչու մեծ<br />

ուշադրությամբ ուսումնասիրելով նրան: Կամ գուցե դա պարզապես նրան թվում էր: Վեր<br />

կացավ տեղից և ընդունարան մտավ: Սպասեց ոտքի վրա, մինչև որ քարտուղարուհին<br />

ավարտեց հեռախոսային իր երկար զրույցն ու դիմեց նրան.<br />

- Դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանի հետ պայմանավորվել էինք, որ...<br />

Քարտուղարուհին ծուլորեն գլխով ցույց տվեց դատախազի առանձնասենյակը:<br />

- Ի՞նչ է, դատախա՞զ են նշանակել նրան,- հարցրեց Մանասյանը` չգիտես ինչու զարմանալով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

183<br />

- Մտեք, մտեք,- ասաց քարտուղարուհին:<br />

Եթե Վարազդատ Գաբրիելյանը միայնակ չլիներ առանձնասենյակում, Արգամ Մանասյանը<br />

երևի չճանաչեր նրան: Նա հագնված էր այնպես, ասես շքերթի էր դուրս եկել: Համազգեստը<br />

լրիվ նոր էր ու ամուր գրկել էր նրա պարարտ մարմինը: Մազերը խուզված ու սանրված էին<br />

կանոնավոր: Ձախ ձեռքին փայլում էր ադամանդե խոշոր մի մատանի: Սեղանին, նրա դիմաց<br />

ընկած էր ամերիկյան “Մառլբորոյի” տուփը և ճապոնական սենսորով աշխատող հրահանը:<br />

- Կարող եմ շնորհավորե՞լ,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Դատախազի օգնականը ցույց տվեց աթոռը.<br />

- Նստեք, ընկեր Մանասյան: Առայժմ շնորհավորելու բան չկա:Դատախազն արձակուրդ է<br />

գնացել: Ու քանի որ անցյալ անգամ ասացիք, որ իմ առանձնասենյակը ձեզ դուր չի գալիս,<br />

դրա համար էլ որոշեցի հարցաքննությունն այստեղ կատարել:<br />

- Հարցաքննությո՞ւնը:<br />

- Հարցաքննությունը, ընկեր Մանասյան: Համաձայն մեր պայմանի: Տեղեկացնում եմ, որ ձեր<br />

նկատմամբ քրեական գործ է հարուցվել: Կարդացեք որոշումն ու ստորագրեք:<br />

- Ես շրջսովետի դեպուտատ եմ: Քրեական գործ հարուցելը համաձայնեցվա՞ծ է շրջսովետի<br />

գործկոմի ղեկավարության հետ:<br />

- Համաձայնեցված է, ընկեր Մանասյան, շրջկոմի հետ էլ է համաձայնեցված: Ես շատ<br />

հազվադեպ եմ սխալներ թույլ տալիս: Այն ժամանակ, երբ ինքս եմ ցանկանում:<br />

- Իսկ հիմա ի՞նչ տրամադրության մեջ եք:<br />

- Վատ,- ասաց դատախազի օգնականը: - Ցավում եմ, որ ձեզ նման կոչումով մարդը,<br />

կոմունիստը և խոշոր ձեռնարկության դիրեկտորը շատ շուտով հայտնվելու է մեղադրյալի<br />

աթոռին:<br />

- Եվ նույնիսկ նախքան ինձ հարցաքննելը արդեն համոզվա՞ծ եք դրանում:<br />

- Սիրելի բարեկամ, իմ ձեռքին այնպիսի փաստեր կան, որ ես հանգիստ սրտով կարող էի<br />

նախնական կալանքի արտոնագիր պահանջել ձեզ համար:<br />

- Եվ ինչո՞ւ չպահանջեցիք,- հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Որովհետև մտածեցի այդ անել ձեզ հարցաքննելուց հետո: Գուցե դուք... ձեզ արդարացնող<br />

փաստե՞ր եք բերում: Գուցե մենք ընդհանուր համաձայնության ենք գալիս և դուք օգնում ք<br />

հետաքննությանը, որպեսզի շատ ավելի մեծ չարաշահումներ բացահայտվեն ... Ամեն ինչ<br />

հաշվի է առնվում:<br />

Ուրեմն այս ամբողջ տոնահանդեսն ու շքերթը ինձ համար են, մտածեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Գինը թանկացնելու համար: Դատախազի օգնականը մտադիր է իր մասնագիտությանը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

184<br />

հայտնի բոլոր միջոցներով ազդել ինձ վրա: Եթե, ինչպես Մհեր Սամսոնյան էր առաջարկում,<br />

ես հիմա շատ որոշակի ակնարկներ չանեմ և նրան հնարավորություն չտամ “իր ուզած<br />

ժամանակ սխալվել”, Նա նույնիսկ իմ բերած պատճառաբանություն-փաստերով ինձ պատին<br />

կսեղմի: Որովհետև ես չեմ կարող ստել: Բայց ի՞նչ անեմ: Ի՞նչ կարող եմ անել: Ես չեմ կարող<br />

նրան փող առաջարկել և եթե նա նույնիսկ համարձակվի ուզել ինձնից` տալ չեմ կարող: Ոչ<br />

միայն բարոյական շարժառիթներով: Ես հո իմ ականջներով լսեցի, թե ինչ գների մասին են<br />

խոսում նրանք: Ես ի՞նչ կարող եմ առաջարկել: Ի՞նչ կարող եմ առաջարկել մի մարդու, որը<br />

դատախազի օգնական է, ստանում է մոտ երկու հարյուր ռուբլի աշխատավարձ և ծխում է<br />

ամերիկյան “Մառլբորո”, որի մի տուփն արժե հինգ-վեց ռուբլի և այդ սիգարեթները վառում է<br />

մի հրահանով, որի գինն է հարյուր հիսուն ռուբլի: Եվ մատին էլ ադամանդե մի մատանի է<br />

դրել, որը երկու-երեք հազար ռուբլի կարժենա ու դաստակին էլ կապել է հինգ-վեց հարյուր<br />

ռուբլիանոց ճապոնական “Սեյկո”:<br />

Ոչ մեկը չկա, որ նրան հարցնի, թե որտեղի՞ց քեզ այդ ապրանքները: Որովհետև նրանք, ովքեր<br />

իրավունք ունեն հարցնելու, նույն “Մառլբորոն” են ծխում և կապում նույն ժամացույցը: Եթե<br />

ոչ ավելին: Եվ այդ մարդը հիմա հարցաքննելու է ինձ: Եվ ոչ միայն ինձ: Ինձ միշտ էլ կարելի է<br />

հարցաքննել: Նա հարցաքննում է բանվորին, որը երկու տուփ սիգարեթ է թռցրել կամ մի<br />

սալիկ շոկոլադ: Եվ նրանց հանգիստ խղճով բանտ է ուղարկում, առանց ակնարկների,<br />

որովհետև ի՞նչ կարող է դատախազի օգնականին տալ այն մարդը, որ երկու տուփ սիգարեթ է<br />

թռցնում կամ մի սալիկ շոկոլադ, կամ մի բուխանկա հաց: Ոչինչ:Իսկ փոխարենը իր<br />

կատարողական թերթիկում համապատասխան նշումներ է անում: Քննել եմ այսքան գործ,<br />

որից այսքանն ու այսքանը այս ու այս հոդվածով, ուղարկել եմ դատարան այսքան գործ... Մի<br />

խոսքով կատարել եմ պլաններս հարյուր ամբողջ չորս տասնորդական տոկոսով և խնդրում<br />

եմ նկատի ունենալ պարգևատրության կամ առաջքաշման ժամանակ, թե որքան խիստ ու<br />

անաչառ եմ եղել պետական ունեցվածքը հափշտակողների նկատմամբ:<br />

Իսկ Սարի թաղի Սամոն ու Կոնդի Վլեն օրինական մինիստրն ու օրինական գողը իրար հետ<br />

պրեֆերանս են խաղում:<br />

- Դուք ինձ ասելու բան չունե՞ք,- մանրիկ աչքերով շաղափելով Մանասյանին, հարցրեց<br />

դատախազի օգնականը:<br />

- Ի՞նչ իմաստով,- հարցրեց Արգամը:<br />

- Այն իմաստով,... որ գուցե թե բացարկ եք հայտնում ինչ-ինչ նկատառումներով, չեք ուզում,<br />

որ ձեր գործը ես քննեմ:<br />

- Բացարկ չեմ հայտնում,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ընդհակառակը` շատ եմ ցանկանում,<br />

որ իմ գործը դուք քննեք:<br />

Դատախազի օգնականը երկար, տարակուսած նրան էր նայում:<br />

- Էդ ինչի՞ համար:<br />

- Որովհետև ինձ թվում է, թե մենք հասկանում ենք իրար,- ասաց Արգամը: - Ես զգում եմ, որ<br />

դուք սրտանց ցանկանում եք դատապարտել ինձ: Ես էլ նույնքան սրտանց ուզում եմ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

185<br />

դատապարտվել: Ես ձեզ պիտի ասեմ ամբողջ ճշմարտությունը, միայն և միայն<br />

ճշմարտությունը` ինչպես առաջներում էին անում, ձեռքս Սուրբ գրքին դրած: Ես գիտեմ, որ<br />

դրանից հետո փրկություն չունեմ: Ուրեմն ինչո՞ւ ուրիշին լավություն անեմ, երբ կարող եմ այդ<br />

լավությունը ձեզ անել: Ամեն օր չէ, որ դուք հնարավորություն եք ունենում մեղադրանք<br />

առաջադրել գործարանի դիրեկտորի...<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը սևեռուն հայացքով նայում էր նրան, լսում խոսքերը, բայց ոչինչ չէր<br />

հասկանում: Նույնիսկ վախեցավ, թե հոգեկան ծանր ապրումները մարդուն հանել են հունից<br />

և գործի քննությունը կարող է տապալվել: Իսկ դա թույլատրել չէր կարելի, որովհետև առանց<br />

այն էլ շատ սեղմ են ժամկետները:<br />

- Ուրեմն ուզում եք ճշմարտությունը ասել:<br />

- Միայն և միայն ճշմարտությունը:<br />

- Եվ սկսել եք հուշարձանի հետ կապված պատմությունից,- հեգնեց դատախազի օգնականը: -<br />

Երկու օր տևեց, մինչև վերջնականապես պարզեցի, որ դա ձեր հոր գերեզմանը չէ: Դա՞ է ձեր<br />

ճիշտ խոսելը:<br />

- Ներեցեք,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Դուք ինձ չհարցրեցիք, ես էլ հարկ չհամարեցի<br />

պատասխանել: Հետո, միևնույն է, համոզված էի, որ ինձ չեք հավատա և անպայման<br />

կստուգեք փաստը: Ճիշտ չե՞մ ասում:<br />

- Ճիշտ է, - համաձայնվեց Վարազդատ Գաբրիելյանը; - Առանց ստուգելու չէր լինի:<br />

- Եվ նույն կերպ էլ ստուգե՞լ եք այդ անստորագիր նամակի բոլոր կետերը... Ուրեմն նույնիսկ<br />

Ուջան եք հասել և հարցաքննել իմ մո՞րը:<br />

Դատախազի օգնականը բացեց բերանը, որպեսզի պատասխանի: Հետո մտածեց, թե ինչո՞ւ<br />

պիտի պատասխանի, երբ գործի մեջ ոչ մի հաշիվ չկա: Գործարանի դիրեկտորը ոչինչ չի<br />

առաջարկում, նույնիսկ ավելի քան թափանցիկ ակնարկներից հետո: Իսկ հիմա էլ պատրաստ<br />

է ազնվորեն պատասխանել բոլոր հարցերին: Դե էլ ի՞նչ խոսես դրա հետ: Կամ շատ վստահ է<br />

իր ազդեցիկ հովանավորների վրա: Կամ էլ պարզապես ապուշ է:<br />

- Վերջացնենք, քաղաքացի Մանասյան,- հանկարծ բարկացավ դատախազի օգնականը: -<br />

Ձեզանից բան չհասկացանք: Մեր զրույցն ավարտվեց: Անցնում եմ հարցաքննության: Այստեղ<br />

հարցերն միայն ես իրավունք ունեմ տալու:<br />

* * *<br />

Արգամ Մանասյանը դատախազությունից դուրս եկավ ահաբեկված: Ավելի ճիշտ`<br />

ահաբեկվեց այն ժամանակ, երբ դատախազի օգնականը նրան մեկնեց արձանագրության<br />

էջերը և առաջարկեց կարդալ ու ստորագրել: Նա կարդում էր այնպես, ասես խոսքը ուրիշին<br />

էր վերաբերում և նրա գործած արարքներին: Նույնիսկ զայրանում էր ընթերցելու ժամանակ:<br />

Որովհետև ուրիշ, բոլորովին ուրիշ բան է, երբ դու ես պատմում, դու ես խոսում և<br />

միանգամայն այլ բան է, երբ քո խոսքն անցնում է մեկ ուրիշի միջոցով և հատկապես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

186<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանի նման մեկի ուղեղով, նրա մտածողությամբ ու բառապաշարով, և<br />

պաշտոնական չոր լեզվով գրանցվում թղթին: Դա մի սոսկալի փաստաթուղթ էր:<br />

Արգամը հիշեց, թե պատանի տարիքում ինչպես էր մի անգամ շփոթել ճանապարհը ու<br />

հայտնվել պետական սահմանի մոտ: Հյուր էին գնացել Էջմիածնի գյուղերից մեկը: Նա անցավ<br />

խաղողի այգիների միջով, անցնելիս դուրս եկավ գյուղամիջյան փոքրիկ մի ճանապարհ ու<br />

քայլում էր վիթխարի ընկուզենիների տակով, երբ ռուսերեն հատու մի հրաման լսեց.<br />

- Կանգնի՛ր, կկրակեմ:<br />

Արգամը շրջվեց վախեցած ու տեսավ գրեթե իր տարիքի մի ռուս պատանու, որ մոտենում էր<br />

նրան` ավտոմատ հրացանը պարզած:<br />

- Անցաթուղթը,- պահանջեց սահմանապահը:<br />

Արգամը, իհարկե, անցաթուղթ չուներ:<br />

- Առա՛ջ, ընկեր,- գոչեց պատանի սահմանապահը, առանց ուշադրություն դարձնելու<br />

վախեցած Արգամի հայ-ռուսերեն կցկտուր բացատրություններին: - Առա՛ջ:<br />

Արգամ Մանասյանին, ավտոմատի փողի տակ տարան սահմանային ուղեկալ և, ինչպես<br />

կարգն է, արձանագրություն կազմեցին` պատրաստի բլանկի վրա լրացումներ կատարելով:<br />

Երբ Արգամը կարդաց այդ արձանագրությունը, ամբողջ մարմինը փշաքաղվեց: Գրված էր.<br />

“Պետական սահմանի մոտ երթևեկելու համար խստորեն արգելված գոտում բռնվել է ոմն<br />

սահմանազանց, որն իրեն անվանեց Արգամ Պետրոսի Մանասյան”:<br />

Դե եկ ու տեղնուտեղը մի գնդակահարի այդ ոմն սահմանազանցին:<br />

... Երբ կարդում էր արձանագրությունը, միանգամից սահմանային այն հին միջադեպը հիշեց<br />

ու կրկին փշաքաղվեց մարմինը: Աննիկոտին ծխախոտի արտադրությունը կազմակերպելու<br />

փաստն, օրինակ, այնպես էր ձևակերպված, ասես դիրեկտորն ու գլխավոր տեխնոլոգը<br />

նպատակ էին ունեցել ներսից պայթեցնելու գործարանը: Եվ ինչ տերմիններ էին<br />

օգտագործված` “Ոտնահարելով պետական օրենքները”, “Չարաշահելով իրենց<br />

պաշտոնական դիրքը”, “Կոպիտ կերպով խախտելով ֆինանսական կարգապահությունը”,<br />

“Պետական միջոցները հանցագործ ճանապարհով ծառայեցնելով իրենց անձնական<br />

շահերին”... Անձնական շահն էլ այն էր, որ հետագայում գյուտի հեղինակները հնարավոր է,<br />

որ պարգևատրության արժանանային:<br />

Հարկ չհամարելով նշել Արգամ Մանասյանի անկեղծ խոստովանությունը, դատախազի<br />

օգնականը մի շարք վկաներ էր գտել, որոնք հաստատում էին թե` այն, որ գործարանի<br />

ղեկավարությունը մի քանի անգամ օգնություն է դուրս գրել աշխատողներին ու հենց<br />

դրամարկղի մոտ նրանց ձեռքից վերցրել այդ գումարները` իբր ինչ-որ հյուրերի խորովածով և<br />

հայկական կոնյակով հյուրասիրելու համար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

187<br />

Հայտնվել էին նաև երկու աշխատող, որոնք պնդում էին, թե դիրեկտորն իրենցից կաշառք է<br />

ուզել: Նրանցից մեկը Մայիսն էր, էլեկտրիկ Մայիս Սիմոնյանը: Նա գրում էր, թե իրեն վաղուց<br />

ավտոմեքենա էր հասնում, բայց դիրեկտոր Արգամ Մանասյանը անընդհատ ձգձգում էր ու չէր<br />

ստորագրում գրությունը, ասելով. “Մի անգամ տվեցինք, ի՞նչ խեր ստացանք, որ մեկն էլ<br />

տանք”: Մյուսը նախկին պահեստապետ Միլիտոս Բեջանյանն էր, որին Մանասյանը<br />

հեռացրել էր չարաշահումների համար: Նա գրում էր, թե դիրեկտորը փող էր ուզում ինձնից,<br />

չտվեցի, հանեց:<br />

Թեև Արգամ Մանասյանը Նախապատրաստել էր իրեն, որ չպիտի զարմանա, չպիտի<br />

զայրանա, եթե հանդիպի զրպարտության, ստորության ու լկտիության, բայց, միևնույն է, այդ<br />

զրպարտագրերից յուրաքանչյուրը խոցում էր նրան: Ոչ միայն իր էությամբ, այլև նրանով, որ<br />

ստիպված է պատասխանել, պաշտպանվել, արդարանալ: Բայց ինչի՞ համար և ո՞ւմ առջև:<br />

Սակայն պարզվեց, որ ամենածանր հարվածը առջևում է և հարված հասցնողն էլ իր նախկին<br />

քարտուղարուհին է` Սուսաննան: “Քո աչիկը, քո բալիկը”,- ասաց այն օրը Մհեր<br />

Սամսոնյանը: Սուսաննան կտրականապես հրաժարվել էր նախկին դիրեկտորի հետ մտերիմ<br />

լինելու փաստից, սակայն դատախազի օգնականի այն հարցին, թե դիրեկտորը փորձեր<br />

կատարո՞ւմ էր նրա բարյացակամությունը վայելելու համար, թափանցիկ ակնարկներ անո՞ւմ<br />

էր ցանկալի մտերմական կապեր հաստատելու իմաստով, պատասխանել էր` “Այո, բայց ես<br />

առիթ չէի տալիս և ուշադրություն չէի դարձնում, դրանք համարելով ծերունական<br />

ախտամոլության դրսևորումներ”:<br />

- Կարծում եմ, որ առերես հարցաքննություններ ևս պիտի կատարվեն,- հարցրեց նա<br />

դատախազի օգնականին` ջանալով, որ ձայնը չդողա:<br />

- Անպայման,- պատասխանեց Վարազդատ Գաբրիելյանը: - Ի՞նչ է, հույս ունեք, թե նրանք<br />

կհրաժարվե՞ն իրենց ցուցմունքից:<br />

Արգամ Մանասյանը զգում էր, որ խելագարվում է: Նա հանկարծ մի այնպիսի ատելությամբ<br />

լցվեց Սուսաննայի նկատմամբ, որ զգաց, թե ինչպես է դեղնում դեմքը: Ծերունական<br />

ախտամոլություն: Ծերունական ախտամոլությո՜ւն: Մի՞թե այդ շան քածը վրեժ է լուծում<br />

իրենից` հենց իր անտարբերության, ավելի ճիշտ` պարկեշտության համար: Ուրեմն մի՞թե<br />

ճիշտ չէր Մհեր Սամսոնյանը, երբ քարտուղարուհու հարցում Արգամին գեղացի և<br />

սենտիմենտալ էր համարում: Իսկ եթե նա ճիշտ էր ասում նաև Վռամ Մաշուրյանի և<br />

Սուսաննայի սիրային կապի մասին, ապա անհնարին է, բացառված է, որ քարտուղարուհին<br />

այդ ցուցմունքը տա`առանց Վռամի հետ համաձայնեցնելու կամ առանց նրա խորհրդի: Եվ<br />

շա՜տ, շատ հավանական է, որ այդ “ծերունական ախտամոլություն” արտահայտությունը<br />

հենց Վռամ Մաշուրյանն է հուշել: Հենց Սամսոնյանի արվեստանոցում; Հուշել է ու ծիծաղել`<br />

պատկերացնելով, թե ինչ արտահայտություն կստանա Արգամ Մանասյանի դեմքը, երբ այդ<br />

խոսքերը լսի: Հուշել է ու քրքջցել` վրեժ լուծելով իր խանդի, կասկածների, հեռախոսային<br />

կեղտոտ զանգերի , իր նվաստացման համար, երբ թուլացած ծնկներով կանգնել էր Արգամ<br />

Մանասյանի առջև, լաց էր լինում ու ասում. “Ե-եթե այդպիսի բան կա... Ե-եթե ուրիշը լիներ,<br />

գիտեի, թե ինչ կանեի...Բայց ես... ձեր դեմ ի՞նչ կարող եմ անել... Ասեք, էլի... ախր ես... ես<br />

տեսնում եմ, որ դուք շատ եք դուր գալիս Մարիամին”:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

188<br />

Հետաքրքիր է, որ Մարիամի մասին ոչինչ չհարցրեց: Տեսնես նա՞ ինչ ցուցմունք է տվել: Ի՞նչ<br />

իմանաս: Սուսաննայից կսպասեի՞ր: Կամ գուցե դեռ չի կանչել Մարիամին: Դե, իհարկե,<br />

Վռամի ցուցմունքն էլ չկար: Տեսնես իմ հավատարիմ, անձնվեր տեղակալը ինչե՞ր է ասելու:<br />

Տեսնես նրանք գիտե՞ն, որ իրենց ցուցմունքներից բացի, առերես հարցաքննություն էլ է<br />

լինելու: Որ նրանք կանգնելու են իմ առջև ու կրկնեն իրենց խոսքերը: Եվ պարտավոր են<br />

կրկնել նույնը դատարանում, հասարակության առջև կանգնած: Կկարողանա՞ն արդյոք ստել,<br />

նայելով իմ աչքերին: Ինչո՞ւ չէ: “Մարդը կարող է ժպտալ և սրիկա լինել”: Շեքսպիրի խոսքերն<br />

են: Տեսնես ի՞նչ ապրումների մեջ է եղել, երբ գտել է այդ միտքը: Մի՞թե աշխարհում իսկապես<br />

չի փոխվել ոչինչ:<br />

Երկու օր հետո շարունակվելու է հարցաքննությունը: Է՞լ ինչ նոր մեղադրանքներ կլինեն: Է՞լ<br />

ինչ նամակներ կհայտնաբերվեն գործարանում դրված կարմիր արկղի մեջ: Այսինքն` եղածն էլ<br />

բավական է, որ Արգամ Մանասյանը կանգնի դատարանի առաջ: Եվ պատասխան տա իր<br />

չարագործությունների համար: Սրա՜ն տեսեք, մտքովն անցել է վերափոխումներ կատարել:<br />

Ծխախոտի գործարանն էլ քիչ է, ոտքը սննդարդյունաբերության բոլոր ձեռնարկություններին<br />

է մեկնում և դեռ ավելին: Քեզ վերակառուցել ցույց կտան: Ստիպված կլինես ինքդ<br />

վերակառուցվել: Եվ դրա համար բավականին ազատ ժամանակ կունենաս:<br />

Գոնե Վազգենն այստեղ կլիներ: Գետինը մտնի բերքահավաքը: Մեկ է` հավաքես թե<br />

չհավաքես, խանութներում կարգին միրգ չկա: Այգիներից սկսած ընտրելով բերում են: Վերջին<br />

անգամ էլ ընտրում են խանութի մոտ, քո աչքի առաջ, ավտոմեքենայի մեջ, հետո թափում են,<br />

խանութում ընտրում` տասն անգամ ընտրածից ու նոր միայն ճլորածը, մանրն ու հոտածը<br />

դնում վաճառասեղանին:<br />

- Համեցեք, քաղաքացիներ, ո՞վ է ասում, թե մեր խանութներում միրգ չկա:<br />

Իսկ Վազգեն Միրզոյանը շրջում է հանրապետությունում:<br />

Կամ գուցե եկե՞լ է արդեն:<br />

Արգամ Մանասյանը Կինոյի տան մոտ ավտոմատ հեռախոսային խցիկը մտավ, փակեց<br />

դուռը, գլխարկը հանեց, դրեց փայտե սեղանիկին, սրբեց ճակատի քրտինքը, գրպանում երկու<br />

կոպեկանոց չգտնելով, տասը կոպեկ դրեց անցքի պռնկին ու հավաքեց ընկերոջ տան<br />

հեռախոսի համարը: Եթե փրկի, ինձ միայն նա կփրկի, մտածեց Արգամ Մանասյանը`<br />

սրտատրոփ ականջ դնելով զանգերին: Լսափողը վերցրեցին, կոպեկանոցը չխկալով անցքից<br />

ներս ընկավ ու լսվեց Վարսիկի ձայնը:<br />

- Լսում եմ:<br />

- Ես եմ, Վարսիկ,- շշնջաց Արգամը,- Վազգենը դեռ...<br />

- Որտե՞ղ ես, այ տղա,- բղավեց Վարսիկը: - Տուն չե՞ս հասել: Հարյուր անգամ զանգ եմ տվել:<br />

- Դրսից եմ խոսում, Վարսիկ ջան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

189<br />

- Դե հենց հիմա... ժամը քանի՞սն է... Հենց հիմա թռի Կենտկոմ: Քեզ համար անցաթուղթ եմ<br />

իջեցրել: թռի, Արգամ ջան, Վազգենը սպասում է քեզ...<br />

- Վարսիկ ջան,- Մանասյանի ձայնը դողաց: - Վարսիկ ջան...<br />

- Վայ, թռի այ տղա,- բարկացավ Վարսիկը: - Էս նեղ մաջալին սե՞ր ես բացատրելու:<br />

Արգամ Մանասյանը կախեց լսափողն ու դուրս վազեց: Հետո հիշեց, որ մոռացել է գլխարկը,<br />

ետ դարձավ, նորից խցիկը մտավ, ծունկը խփեց դռան կողքին, բայց նույնիսկ չտնքաց:<br />

Վերցրեց գլխարկն ու ձեռքին պահած նետվեց ավտոմեքենաներին ընդառաջ:<br />

* * *<br />

Ընդարձակ ընդունարանում մազերը գույնզգույն ներկած քարտուղարուհին էր միայն:<br />

- Խորհրդակցություն է, պետք է սպասեք,- ասաց նա:<br />

Արգամ Մանասյանը նստեց պատի տակ դրված աթոռներից մեկին ու սկսեց մտածել, թե ինչից<br />

է սկսելու, ինչ է ասելու: Բայց գլխում ոչ մի միտք չկար: Այդպես մեկ էլ հանկարծ քննության<br />

ժամանակ էր պատահում: Հիմա պիտի պատասխանես, բայց գլխիդ մեջ ամայություն է: Նա<br />

սկսեց հետևել քարտուղարուհուն և նկատեց, որ նա անհուսորեն պարապ է: Չգիտեր ինչ<br />

անել, մեկ բացում էր դարակը, փոքրիկ մի հայելի էր հանում ու դեմքն այս ու այն կողմ<br />

տանելով իրեն նայում հայելու մեջ: Մեկ շրթներկ էր հանում ու նորից քսում հազար անգամ<br />

ներկված շուրթերին: Մեկ էլ ինչ-որ թուղթ էր գտնում, կարդում էր ու նորից դնում տեղը: Իսկ<br />

ավելի հաճախ զանգ էր տալիս: Հավանաբար պրոպագանդայի բաժնի վարիչի<br />

քարտուղարուհուն: Որևէ բան էր հիշում ու զանգ տալիս:<br />

- Մարգո, ասում են խանութում սերվիլատ են ստացել: Ճ՞իշտ է:<br />

- Հա մոռացա ասեմ, քեզ Ռոզա Միխայլովնան էր հարցնում: Գտա՞վ... Ի՞նչ էր ուզում, ախչի:<br />

- Դուրս ես գալի՞ս: Քոնը գնացե՞լ է: Իմը դեռ այստեղ է:<br />

“Իմը” Վազգեն Միրզոյանն էր:<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց ժամացույցին: Ժամը վեցն էր: Էլ ե՞րբ է ընդունելու,<br />

անհանգստացավ նա, աշխատանքն ավարտվում է: Ու հանկարծ մտածեց, որ ուսանողական<br />

տարիներին երբեք մտքով չէր անցնի, թե Վազգեն Միրզոյանը Կենտկոմի բաժնի վարիչ<br />

կդառնա, իսկ ինքն էլ ստիպված կլինի սպասել նրա ընդունարանում; Երբեք: Եթե որևէ բանով<br />

աչքի էր ընկնում Վազգենը` կիրթ շարժուձևերն էին և կիսաձայն խոսելը: Բայց նրա<br />

կիսաձայնը լսվում էր: Եվ մի օր նա այդ կիաձայնով ասաց. “Որոշել եմ, Կենտկոմի<br />

քարտուղար եմ դառնալու: Հաշվի առեք այդ և մտածեք ձեր ապագայի մասին”: Կուրսի<br />

տղաները ծիծաղեցին, սկսեցին կատակով , ծաղրելով շողոքորթել, փառաբանել նրան, հետո<br />

բարձրացրեցին ձեռքերի վրա ու երգելով տարան միջանցքով: Իսկ նա վերևից նայում էր իր<br />

ընկերներին ու ժպտում. “Կհիշեք այս օրը, տղերք, դառնալու եմ”:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

190<br />

Իջևանի շրջանի Խաշթառակ գյուղում, որտեղ մի ժամանակ գյուղատնտես էր աշխատում<br />

Արգամ Մանասյանը, Տրապիզոնից հայրենադարձված մի ծխախոտագործ կար` Սիմավոն<br />

անունով: Այդ Սիմավոնը մի օր կանգնեցրեց Արգամին ու ասաց.<br />

- Հարց մը ունիմ: Կենտկոմը քանի՞ քարտուղար ունի:<br />

- Հինգ,- ասաց Արգամը:<br />

- Շատ կմտածեմ,- գլուխը տմբտմբացրեց Սիմավոնը,- թե այդ քարտուղարներուն ո՞վ<br />

կնշանակե: Երկար խորհելուն ետքը որոշեցի, որ հինգերորդ քարտուղարին չորրորդը<br />

կնշանակե, չորրորդին` երրորդը, երրորդին` երկրորդը և երկրորդին` առաջինը: Սակայն այդ<br />

առաջինին ո՞վ կնշանակե, չեմ հասկանար: Այդ ո՞վ է, որ կրնա ըսել, թե ես առաջինն եմ, չեմ<br />

հասկանար և վերջ:<br />

Արգամ Մանասյանը իհարկե հասկանում էր այդքանը, մանավանդ որ ինքն էլ իր հերթին<br />

գործարանում առաջինն էր: Սակայն շատ էր մտածում, թե հոգեբանորեն, կառուցվածքով ու<br />

ներաշխարհով, ներքին զգացողությամբ ու բջիջներով ե՞րբ է մեկը կյանքում տեր զգում իրեն,<br />

իսկ մյուսը` կատարող, սպասավոր: Երևի ծնված օրից: Որովհետև եթե ուշադիր դիտես,<br />

տարբեր երեխաներ միանգամայն տարբեր ձևով են ուտում մայրական կաթը: Մեկը կարծես<br />

թե ամաչելով, զգուշորեն, երկնչելով, իսկ մյուսը` ագահորեն, հարձակվելով, պահանջելով,<br />

պստլիկ մատներով ամուր բռնած մոր կուրծքը: Երևի հենց ծնված օրից: Իհարկե:<br />

Բայց դա ավելի շատ զգացվում էր մանկական խաղերի ժամանակ:Երբ փոքր էին, ամեն օր<br />

հավաքվում էին կալում, չլիկ-դաստա էին խաղում ու հավալլա: Ու հանկարծ երեխաներից<br />

մեկը, անունն ի՞նչ էր, հա, Պետիկը, ձայն էր տալիս:<br />

- Հեյ-հե՜յ, ես Սասունցի Դավիթն եմ: Էսօր ո՞վ է իմ ձին:<br />

Թվում էր, թե ոչ մեկը չպիտի համաձայնվեր ձի լինել, թույլ տար, որ այդ ինքնակոչը նստի նրա<br />

վրա, ոտքերով հարվածի փորին ու մտրակով դաղի թիկունքը: Թվում էր, թե պիտի<br />

վիրավորվեն, զայրանան տղաները: Բայց` չէ, անպայման գտնվում էր մեկը, որ<br />

պատասխանում էր անմիջապես.<br />

- Քո ձին ես եմ, ե՛ս եմ քո ձին:<br />

Ըստ որում ուրիշ բան էր, եթե մեկը մի օր հեծյալ լիներ, իսկ մյուս օրը` ձի:Դա խաղ կդառնար:<br />

Բոլորովին: Այդ տղան ամեն օր հեծյալ էր և միայն ձիերն էին փոխվում: Հաճախ նույնիսկ<br />

կռվում էին իրար հետ, թե ով է արժանի նրան ձի ծառայելու: Եվ դարձյալ որոշողը Պետիկն էր<br />

դառնում:<br />

- Դու` չէ, քո վրա հալ չկա: Իմ ձին կլինի Մարտինը:<br />

Եվ երջանկացած Մարտինը կռանում էր անմիջապես, որպեսզի Պետիկը նստի նրա վրա, “նոնո”Բացականչի,<br />

ոտքերով սեղմի փորը ու մտրակի հարվածներ իջեցնի հետույքին:<br />

Այդ ե՞րբ և ո՞վ է որոշում, որ մեկը հեծյալ պիտի լինի, իսկ մյուսը` ձի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

191<br />

Առանձնասենյակի դուռը բացվեց և խոսելով ու վիճելով դուրս եկան խորհրդակցության<br />

մասնակիցները: Քարտուղարուհին նայեց Արգամ Մանասյանին, բաց դռնից<br />

առանձնասենյակ մտավ ու դուրս եկավ անմիջապես:<br />

- Մտեք:<br />

Վազգեն Միրզոյանը իր կուրսի ընկերոջը դիմավորեց դռան մոտ, գրկեց նրան:<br />

- Կներես,- ասաց,- ուշացար: Իսկ հետո խորհրդակցություն ունեի:<br />

Նա չվերադարձավ իր տեղը, այլ նստեց գրասեղանին ուղղահայաց դրված փոքրիկ սեղանի մի<br />

կողմում, իսկ Արգամին ցույց տվեց մյուս կողմը:<br />

- Ո՞նց ես,Արգամ ջան,- հարցրեց նա ու ինքն էլ շարունակեց անմիջապես.- Այսինքն` ի՞նչ եմ<br />

հարցնում: Գիտեմ, որ լավ չես:<br />

Արգամը խեղդվում էր, չէր կարողանում խոսել:Չգիտեր ինչ ասել և ինչից սկսել:Անցած այդ սև,<br />

մղձավանջային օրերին այնքան իրադարձություններ էին կատարվել, այնքան անակնկալներ<br />

տեղի ունեցել, հոգեբանորեն ու բարոյապես այնպիսի անկում էր ապրել Արգամ Մանասյանը,<br />

որ նույնիսկ ամաչում էր իր տեսքից: Նրան թվում էր, թե ինքը սափրված չէ, թե վերնաշապիկը<br />

կեղտոտ է ու ճմրթված, թե պիջակի կոճակը սխալ մերակի մեջ է մտցրել և հիմա անհեթեթ<br />

տեսք ունի:<br />

- Վազգեն Միհրանիչ...- մրմնջաց Արգամը:<br />

Կենտկոմի բաժնի վարիչը տեղից վեր կացավ.<br />

- Չեղավ,- ասաց նա: - Եթե Միհրանիչ ես ասելու, ավելի լավ է դուրս գանք այս սենյակից:<br />

Ճիշտ որ,- հանկարծ ուրախացավ նա,- գնում ենք մեր տուն:<br />

Արգամը թափահարեց գլուխը:<br />

- Էլ ոչ մի խոսք,- ասաց Վազգեն Միրզոյանը: - Որ իմանաս ի՜նչ ղավուրմա ունեմ... Որ<br />

իմանաս ի՜նչ թթու ունեմ... Որ իմանաս ի՜նչ պանիր ունեմ... Մոթալի, հա... Որ իմանաս ի՜նչ<br />

գինի ունեմ... Բոլորը մորս ձեռքի ստեղծագործությունը: Գյուղից է ուղարկել: Գնում ենք, հաց<br />

ենք ուտում ու զրույց անում: Փառք աստծո, այսօր ոչ մի միջոցառում չունեմ: Էլ չեմ ասում, թե<br />

Վարսիկն ինչքան կուրախանա...<br />

Արգամը շարունակում էր նստած մնալ:<br />

- Ես քո տրամադրությունը չունեմ,- ասաց նա: - Առանց խմելու էլ հարբած եմ, Վազգեն ջան:<br />

Դու երևի չես պատկերացնում իմ դրությունը: Ես այս վիճակով ձեր տուն չեմ մտնի:<br />

Վազգեն Միրզոյանը անսպասելիորեն գոռգոռաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

192<br />

- Դե, հերիք է, ի՞նչ ես ողբերգություն սարքում: Հիմա ես քաղցած ստամոքսով ի՞նչ պիտի<br />

հասկանամ: Վեր կաց, վեր կաց, հո զոռով չի՞, չեմ ընդունում, քիչ էլ երկարացնես` միլիցիոներ<br />

կկանչեմ: Գնացինք, ախպեր ջան: Գնացինք... – Նա բռնեց ու քաշեց ընկերոջ թևքից:<br />

- Լավ, լավ, գալիս եմ,- ուշքի եկած սրտաշարժվեց Արգամը: - Ձեռքս բաց թող, ամոթ է: Ես էլ<br />

կարծում էի, թե ցածր ձայնիդ համար են քեզ այստեղ նշանակել:<br />

- Ճիշտ է, ճիշտ է,- քրքջաց Վազգենը: - Սա այն շենքն է, ախպեր, ուր իսկապես ցածր ձայնով<br />

մտնում են, բայց գոռգոռալով են դուրս գալիս: Ուրեմն` ժամանակս մոտենում է:<br />

Նրանք իջան Կենտկոմի շենքի բակ, նստեցին սև, շողշողուն “Վոլգան”, և տասը րոպե անց<br />

արդեն բարձրանում էին բաժնի վարիչների համար կառուցված նոր շենքի վերելակով: Ա՛յ քեզ<br />

վերելակ: Ոչ ճռնչում է, ոչ էլ չխկչխկում ահալի, թեև նույն Սպիտակի վերելակների<br />

գործարանում է կառուցված:<br />

Դուռը Վարսիկը բացեց ու խեթ-խեթ նայեց Վազգենին.<br />

- Այ տղա, որ զանգ տայիր` ի՞նչ կլիներ:<br />

- Մեզ ոչ մի բան պետք չի, Վարսիկ ջան,- խեղճացավ Կենտկոմի բաժնի վարիչը: - Ղավուրմա,<br />

պանիր, թթու, լավաշ, գինի...<br />

- Մահարու պատմվածքը հիշո՞ւմ ես,- հարցրեց Վարսիկը` գրկելով Արգամին: - Երկար<br />

տարիների հարկադիր բաժանումից հետո գալիս է հայրենի քաղքն ու զանգ տալիս նախկին<br />

ընկերուհուն: Բարևում է, ասում է, որ եկել է վերջապես: “Բա ինչո՞ւ ես շվշվացնում”,-<br />

հարցնում է նախկին ընկերուհին: Ատամներս են թափվել, ասում է Մահարին: Ու հետո ինքն<br />

է հարցնում` բա էդ ո՞վ է ծվծվում կողքիդ: “Թոռնիկս է,- ասում է ընկերուհին: - Երգում է”: Մեր<br />

հանդիպումը մի քիչ նման չէ՞ դրան, Արգամ:<br />

- Չէ,- ծիծաղեց Արգամը: - Դու էլի մեր սիրուն, մեր թռվռան Վարսիկն ես:<br />

- Կեղծավո՜ր,- ծիծաղեց Վարսիկը:<br />

- Վարսիկ-Թարսիկը,- ավելացրեց Վազգեն Միրզոյանը և Արգամի թևից բռնելով<br />

հյուրասենյակ տարավ նրան:<br />

Արգամ Մանասյանը չգիտես ինչու ուրախացավ, որ Միրզոյանի տան կահավորումը նույնն է,<br />

ինչ ռեկտոր աշխատելու տարիներին: Նա սպասում էր, թե հիմա խեղճացնող, ճնշող<br />

շքեղության է հանդիպելու և զարմանքով նկատեց, որ նույնիսկ վերանորոգումը շատ համեստ<br />

է: Բայց ամեն ինչ այնքան ճաշակով էր ձևավորված և այնպիսի մաքրություն կար, որ ակամա<br />

ասաց.<br />

- Երեխայի հետք տանը չի երևում:<br />

- Հա,- վախեցած դռան կողմը նայելով, շտապով ասաց Վազգենը: - Քանի դեռ Աշոտը<br />

Մոսկվայի ակադեմիայում է, թոռնիկիս ու հարսս խնամիների տանն են ապրում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

193<br />

- Է՜, Արգամ ջան,- անակնկալ հայտնվեց Վարսիկը: - Վառված եմ, վառված...<br />

- Բա Կարե՞նը որտեղ է...<br />

Լռություն տիրեց:<br />

- Ինտերնացիոնալ պարտք է կատարում,- առույգ արտասանեց Վազգենը:<br />

Վարսիկն անմիջապես լցրեց աչքերը.<br />

- Աֆղանստանում է,- ասաց նա կամացուկ: - Ե՞րբ պիտի խաղաղություն լինի աշխարհում,<br />

տե՜ր աստված: Բա մեղք չե՞ն երեխաները: Բա մարդ երկու տղա ունենա, հարս ու թոռ ունենա<br />

և այս հինգ սենյակների մեջ պուպո՞ւ կանչի...<br />

Ինչ ուզում ես` ասա, ամեն մեկն իր վիշտն ու ցավն ունի, մտածեց Արգամը: Իսկ հիմա<br />

հազարավոր մարդիկ երանի են տալիս Միրզոյանների ընտանիքին` մտքներով անգամ<br />

չանցկացնելով, որ այդ տանը ուրախություն չկա:<br />

Երբ Վարսիկը անվավոր սայլակի վրայից սեղանին էր դնում ուտելիքներն ու խմիչքը, Վազգեն<br />

Միրզոյանը ձեռքերը շփում էր հիացած ու ներկայացնում մեկ-մեկ` բացականչություններով ու<br />

մեկնաբանություններով:<br />

- Էս մեր ղավուրման... գլուխ սոխը չմոռանաս, Վարս ջան: Էս մեր լավաշը: Ո՜ւխ: Էս մեր<br />

հորած պանիրը: Դե եկ ու մի կեր:Էս գինին, գինին... մեր այգուց է, գիտե՞ս: Մալիշկա: Հրաշք է:<br />

Էս շրջանակով մեղրը... Ինչքան խմած լինես, մի կտոր ուտես... Վերջ: Կտրում է: Էս մեր<br />

թթուն... Ուխ, անմահական... Սուտ բան է, մերս որ չլինի` կորած ենք, Արգամ ջան, մեր<br />

կուսակցությունն էլ, կառավարությունն էլ նա է: Իսկ սա,- ասաց նա` պահարանից մի<br />

լիտրանոց մուգ շիշ հանելով ու դնելով սեղանին: - Սա դեղ է, որ կոչվում է հոնի օղի:<br />

Արգամը կռահում էր, որ նա ամեն ինչ անում է լուրջ խոսակցությունը հետաձգելու համար:<br />

Բայց նպատակը չէր հասկանում: Միևնույն է, ինչքան էլ հետաձգես, հո ի վերջո այդ ծանր ու<br />

տհաճ խոսակցությունից խուսափել չես կարող: Եվ հասկացավ միայն այն ժամանակ, երբ<br />

հոնի օղին լիմոնադի բաժակների մեջ լցնելով և դռան կողմը գողունի հայացքներ նետելով,<br />

Վազգենը շտապեցրեց.<br />

- Գնացինք: Մեր հանդիպման կենացը:<br />

- Կհարբեմ,- սարսափեց Արգամը:<br />

- Բա էլ ինչի՞ ենք խմում,- ծիծաղեց Վազգենն ու մինչև հատակը խմեց օղին:<br />

Ահա թե ինչ, մտածեց Արգամը: Ուրեմն վախենում է լուրջ խոսել: Նա մտքում թափ տվեց<br />

ձեռքը ու ինքն էլ խմեց մինչև վերջ, շունչը պահելով, որովհետև դեռ Իջևանից գիտեր, թե ինչ<br />

բան է հոնի օղին: Խմեց, առանց շունչը հանելու, մի քիչ պեպսի-կոլա խմեց վրայից ու նոր<br />

միայն զգաց, թե ինչպես է օղին հալած կապարի նման տաք-տաք սահում ցած, տարածվում<br />

մարմնի մեջ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

194<br />

- Անուշ եղավ, Արգամ,- ասաց Վազգենը:<br />

- Անուշ եղավ,- ժպտաց Արգամը:<br />

- Թե՞ կարգին չեղավ,- կասկած հայտնեց Վազգենը ու արագ-արագ լցրեց կրկին լիմոնադի<br />

բաժակները:<br />

- Ես չկամ,- ետ քաշվեց Արգամը:<br />

- Կարծում ես ես կա՞մ: Եթե լինենք` միասին պիտի լինենք: Եթե չլինենք...- նա միանգամից<br />

խմեց օղին, փակեց աչքերը ու մի կտոր վարունգ կերավ:<br />

Դիտավորյալ, թե հենց այնպես, ակամա, Վազգեն Միրզոյանն այնպիսի բան ասաց, որ Արգամ<br />

Մանասյանը չխմել չէր կարող: Ասաց` “Եթե լինենք, միասին կլինենք: Եթե չլինենք...” Արգամ<br />

Մանասյանը խմեց իր բաժակ օղին, նախապես իմանալով, որ հարբելու է:<br />

- Մեղր կեր: Մեղրը կտրում է,- ասաց Վազգենը:<br />

- Ոչ մի մեղր, տոլմա եմ բերում,- ձայն տվեց Վարսիկը:<br />

Նա մեծ ու տափակ սկուտեղով բերեց թփով տոլման, դրեց սեղանին, իր ձեռքով բաժանեց<br />

ափսեների մեջ, ինքն էլ տեղավորվեց աթոռին ու ասաց.<br />

- Կներեք, տղաներ, ուրիշ կարգին բան չունենք: Ու չեմ էլ սարքի, որովհետև ես էլ եմ ուզում<br />

լսել ձեր զրույցը: Պաշտոնական հրավերք չէ, կերեք ու խոսեք:<br />

- Ով ուզում է հանգիստ ուտել ու մարսել, չպիտի խոսի,- ծիծաղեց Վազգենը:<br />

- Հին անեկդոտ է,- կտրեց Վարսիկը:<br />

- Բայց իր արդիականությունը չի կորցրել,- չհանձնվեց Վազգենը: - Դրա փայլուն ապացույցը<br />

մեր ընդհանուր ընկեր Արգամ Մանասյանն է:<br />

- Այնպես խոսեք, որ հասկանամ,- բարկացավ Վարսիկը:<br />

- Խոսեմ,- գլխով արեց բաժնի վարիչը: - Ինձ տեղեկացրին, որ իմ սիրելի ընկերոջ` Արգամ<br />

Մանասյանի նկատմամբ քրեական գործ է հարուցվում:<br />

Արգամը նրան նայեց զարմացած, իսկ Վարսիկը ծիծաղեց:<br />

- Լուրջ խոսիր, էլի, Վազգեն ջան:<br />

- Միանգամայն լուրջ եմ ասում, Վարսիկ:<br />

Խեղճ կինը տարակուսած մեկ ամուսնուն էր նայում, մեկ էլ ընկերոջը, սպասելով, թե ուր որ է<br />

կծիծաղեն նրանք: Բայց որովհետև նրանք շարունակում էին լռել, դողացող ձայնով հարցրեց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

195<br />

- Ինչի՞ համար:<br />

- Հենց դրա համար,- թույլ-թույլ ծիծաղեց Վազգենը,և Արգամը նկատեց, որ նա արդեն հարբած<br />

է: - Հենց նրա համար, որ ուտելու ժամանակ սիրում է խոսել:<br />

Արգամը ծանր հայացքով նայեց ընկերոջը:<br />

- Ես չեմ ուտում, Վազգեն,- ասաց նա` ընդգծելով բառերը: - Եվ դու դա լավ գիտես: Ես ոչ<br />

ուտում եմ և ոչ էլ ուտեցնում: Եվ երևի հենց դա է իմ դժբախտության պատճառը:<br />

- Կատակ եմ անում, լա՜վ,- ձեռքը թափ տվեց Վազգեն Միրզոյանը:<br />

- Հա, բայց ի՞նչ է պատահել: Մտքովս չէր անցնի, թե այդքան ծանր վիճակ է: Պատմիր ինձ,<br />

Արգամ, ես ուզում եմ ամեն ինչ իմանալ:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը պատմեց: Օղին ժամանակավորապես բարերար ազդեցություն էր<br />

գործել, և Արգամը, ինքն էլ զարմանալով իր վրա, սահուն լեզվով, տրամաբանված, կարևորը<br />

մանրուքի հետ չխառնելով պատմեց ամեն ինչի մասին` և աննիկոտին ծխախոտի գյուտի ու<br />

արտադրության, և զեկուցագրի անցած ճանապարհի մասին` մինիստրից սկսած մինչև<br />

Կենտկոմի քարտուղարը: Նա հուզվելով, բայց այնուամենայնիվ աշխատելով չկորցնել<br />

հումորը, մանրամասն նկարագրեց իր նկատմամբ սկսված հալածանքը: Ի վերջո` ո՞րն է իր<br />

մեղքը: Ասենք թե սխալվել է, ասենք թե տարօրինակ են թվում առաջարկները, բայց չէ՞ որ<br />

դրանք առաջարկներ են միայն: Մի՞թե դրանց համար, առանց հրամանի, աշխատանքից<br />

հեռացնում են մարդուն: Եվ ոչ միայն հեռացնում, այլև դատի են տալիս` իբրև խոշոր<br />

հանցագործի: Միանգամից երկու ստուգումներ են կատարում, մեկը` դատախազությունը,<br />

մյուսը` ժողովրդական վերահսկողության կոմիտեն: Նույն մարդկանց կանչում ու<br />

հարցաքննում են երկուսն էլ...<br />

- Հիմարություն է,- միջամտեց Վազգեն Միրզոյանը: - Ես կխոսեմ, որ կոմիտեն իր ստուգման<br />

արդյունքները հանձնի դատախազությանը և ինքը մի կողմ քաշվի: Եղա՞վ:<br />

Վարսիկը լսում էր ընկերոջը լայն բացած, զարմացած աչքերով, ասես արկածային գիրք էր<br />

կարդում նա:<br />

- Եվ դա միակ բանն է, որ դու կարող ես անե՞լ,- դարձավ նա ամուսնուն:<br />

- Իմ թևերը կտրել են, Վարսիկ,- տաքացավ Վազգեն Միրզոյանը: - Արգամը չգիտես ինչու լռեց<br />

այդ մասին: Շատ խորամանկորեն, ինձ շարքից հանելու համար, անստորագիր նամակի<br />

հեղինակը նշել է, թե իբր, քանի որ ես եմ Արգամ Մանասյանին օգնել նշանակվելու ծխախոտի<br />

գործարանի դիրեկտոր, նա էլ սիստեմատիկաբար կաշառք է տալիս ինձ:<br />

- Եվ դրանով կտրել են քո թևերը,- գլուխն օրորեց Վարսիկը:<br />

- Հա, հա,- ավելի բորբոքվեց բաժնի վարիչը: - Ես ի՞նչ կարող եմ անել: Հենց որ միջամտեմ`<br />

պիտի ասեն` ըհը, տեսա՞ք... Ուրեմն ճիշտ էին ասում, որ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

196<br />

- Դժվար է, իհարկե,- որոշեց ընկերոջը պաշտպանել Արգամը: - Վարսիկի կենացը չխմե՞նք,<br />

Վազգեն:<br />

- Խմենք, բա ո՞նց,- ուրախացավ Վազգենը: - Էլ ո՞վ ունենք հարազատ:<br />

Վարսիկը սեղանից վերցրեց լիտրանոց մուգ շիշը, տարավ, դրեց պահարանում, ետ եկավ,<br />

նստեց ու հարցրեց ամուսնուն:<br />

- Բայց դու համոզված ես, չէ՞, որ ընկերդ ազնիվ մարդ է:<br />

Միրզոյանը քմծիծաղ տվեց:<br />

- Ես համոզված եմ,է՜, նրանք համոզված չեն: Ասում են, որ ապօրինի ցեխ է բացել, չարաշահել<br />

է պաշտոնական դիրքը, խախտել է օրենքը...<br />

- Սեփական շահի համա՞ր:<br />

- Վարսիկ, օրենքը խախտել չի կարելի: Դու չգիտես, որ օրենքը խախտել չի կարելի:<br />

- Բա ինչո՞ւ երկրի ամեն մի նոր ղեկավար, հենց որ գործի է անցնում, առաջին հերթին<br />

մտածում է նոր օրենքներ ստեղծելու մասին: Մեր սահմանադրությունը քանի՞ անգամ է<br />

փոխվել:<br />

- Դե, գիտե՞ս ինչ...<br />

- Գիտեմ, Վազգեն, գիտեմ: Կյանքը հո կանգնած չէ: Իսկ եթե փոխվում է, օրենքներն էլ պիտի<br />

փոխվեն...<br />

- Բայց այդ փոխողը, ընկերուհի, ոչ ես եմ, որ էլ Արգամը:<br />

- Ափսո՜ս,- ասաց Վարսիկը: - Լավ է գոնե, որ Արգամը փորձեր է անում:<br />

Վազգեն Միրզոյանը գինի լցրեց իր բաժակը, բայց չխմեց:<br />

- Խնդրեմ: Ահա և նրա փորձերի արդյունքը: Տեսնո՞ւմ ես ոնց են ուտում նրան:<br />

- Եվ դու ոչինչ չե՞ս կարող անել քո ընկերոջ համար: Ու պիտի հանգիստ նստես ու դիտես, թե<br />

ո՞նց են ուտում նրան:<br />

- Խաբե՞մ, Վարսիկ,- նորից բարկացավ Վազգենը: - Խաբե՞մ: Ես հիմա Արգամին օգնել չեմ<br />

կարող:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

Արգամ Մանասյանը բռնեց ընկերուհու դողացող ձեռքը, ուզեց համբուրել, բայց ամաչեց.<br />

- Հրամանը վերևից է, քույրիկ ջան,- ասաց նա: - Քարտուղարն է կարգադրել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

197<br />

- Հիմա հասկացա՞ր,- գլուխը բարձրացրեց բաժնի վարիչը:<br />

- Չեմ հավատում,- ասաց Վարսիկը,- ես ճանաչում ու հարգում եմ նրան: Երևի ինչ-որ մեկը<br />

նրա անունն օգտագործում է: Կամ ենթադրենք, ենթադրենք, թե նա է ասել ու սխալվել է: Ոչ<br />

մեկը նրան իրավունք չունի՞ ասելու, որ այս հարցում սխալվել է: Նույնիսկ դո՞ւ: Ոչ ո՞ք: Հին<br />

անեկդոտը դարձավ: Դե եթե ստրուկներ պիտի մնայինք, էլ հեղափոխությո՞ւնն ինչի համար<br />

էր:<br />

- Լսիր, մենք ենք հարբա՞ծ, թե դու ես հարբած, էդ ինչե՞ր ես խոսում- աթոռից օրորվելով<br />

բարձրացավ Վազգեն Միրզոյանը: - Ձայնդ տաք տեղից է գալիս, հա՞... Տո դու... դու ի՞նչ գիտես,<br />

թե ինչ է կատարվում... Տո մենք ո՞վ ենք, որ մեր կարծիքն ունենանք... Ուր մնաց, թե<br />

հայտնենք... Ինձ որ մնար... Գիտե՞ս ինչ փոփոխություններ կմտցնեի գյուղատնտեսության<br />

մեջ: Ոնց որ Արգամն է առաջարկում, նույնը ես գյուղում կանեի: Հողը կտոր-կտոր<br />

գյուղացիներին կտայի, կասեի` մշակեք ընտանիքով, ոնց որ ձեր տնամերձներն եք մշակում:<br />

շան որդիներ, կասեի, էդ ո՞նց է, որ տնամերձից տասն անգամ ավելի բանջարեղեն ու միրգ եք<br />

ստանում: Հիմա էլ էս հողից ստացեք, հալալ կեսը` ձեզ, հալալ կեսը` պետությանը: Ու տես, թե<br />

ինչեր կանեին: Ու ոչ միայն դա. կասեի ցանեք այն, ինչ ուզում եք, ինչից որ ավելի առատ բերք<br />

կստանաք: Ահա թե ինչ կասեի... Իսկ հիմա ի՞նչ ենք անում, խաբում ենք... Բերքը թղթի վրա<br />

ենք աճեցնում; Գյուղացին նախագահին է խաբում, նախագահը` շրջանին, շրջանը`<br />

հանրապետությանը, հանրապետությունը` Միությանը: Ու վերջում պարզվում է, որ հիանալի<br />

թվեր կան, բայց մթերք չկա: Այդպես է, ընկեր Վարսիկ: Անեկդոտներն օդից չեն ծնվում: Ասում<br />

են `Խրուշչովը կաթնապրանքային մի ֆերմա է մտնում ու վարիչին հարցնում.<br />

“Ինչաք՞ն կաթ եք ստանում յուրաքանչյուր Կովից”:<br />

“Երեք հազար լիտր”,- առանց աչքերը թարթելու խաբում է վարիչը` մտքում երկու հարյուր<br />

լիտր ավելացնելով, մտածելով, թե ջուր կխառնի կաթին ու կկատարի պլանը;<br />

“Իսկ չե՞ք կարող երեք հազար հինգ հարյուր լիտրի հասցնել,- հարցնում է Խրուշչովը: - Եթե<br />

ստեղծեք կոմերիտական բրիգադներ, օգտագործեք ռեզերվները”:<br />

“Կարող ենք”,- գունատվելով մտքում դարձյալ ջուր է ավելացնում վարիչը:<br />

“Իսկ չորս հազա՞ր, - հարցնում է Խրուշչովը: - Լավ մտածեք, գուցե չորս հազարի՞ հասցնեք”:<br />

“Կհասցնենք,- մրմնջում է նախագահը,- բայց վախենում եմ, թե լրիվ ջուր դառնա”:<br />

Կարծում ես` սա անեկդո՞տ է, ընկեր Վարսիկ: Եթե սա անեկդոտ է, ուրեմն մեր<br />

գյուղատնտեսական աշխատանքների մի մասն էլ է անեկդոտ: Հիմա բացատրեմ: Առանց այդ<br />

էլ մեր առաջադրանքները բարձր են: Եթե ամեն մի տնտեսություն որպես հոգապահուստ<br />

որոշ հողատարածություն թաքցրած չլինի, այդ առաջադրանքները կատարել չի կարող:<br />

Կարծես թե դա քիչ է` տարին մի քանի անգամ, տարբեր հարգելի առիթներով, ասենք` Մայիսի<br />

մեկի առթիվ, Նոյեմբերի յոթի առթիվ, պլենումների, կոնֆերանսների ու համագումարների<br />

առթիվ գյուղատնտեսության աշխատողներից պահանջում են նոր`ավելի բարձր<br />

պարտավորություններ ստանձնել: Լսո՞ւմ ես` ստանձնել: Եվ նրանք էլ ստանձնում են,<br />

հաստատ իմանալով, որ կատարել չեն կարող: Որովհետև եթե ամբողջ օրն էլ քաշես-քաշքշես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

198<br />

կովի կուրծքը` քեզ լրացուցիչ կաթ չի տա: Ու ինչքան էլ թափահարես խնձորի ծառը, վրայի<br />

եղածը պիտի թափվի: Գիտեմ, գիտեմ` լավ խնամքի հարց կա, կերի ապահովման հարց կա,<br />

հոգատարության հարց կա, բերքն անկորուստ հավաքելու հարց կա: Գիտեմ: Բայց այդ բոլորը<br />

առանց անձնական շահագրգռվածության հարցի չի լինի, չէ՛: Մինչև գյուղացին չասի, թե սա<br />

իմ կովն է ու իմ ծառը, ոչ թե հանրային, հասկանո՞ւմ ես, բան դուրս չի գա:<br />

- Մի՞թե ես ուրիշ բան եմ ասում, Վազգեն ջան, - միջամտեց Արգամ Մանասյանը: - Ես էլ ճիշտ<br />

նույնն եմ ասում` արդյունաբերության մասին:<br />

- Քո ասելը քիչ է,- քմծիծաղ տվեց Վազգենը:<br />

- Իսկ ո՞վ պիտի ասի,- հարցրեց Վարսիկը:<br />

- Պետությունը, կառավարությունը: Որոշումներ են պետք:<br />

- Իսկ եթե դուք բոլորդ ձեր թվերով միահամուռ խաբում եք կառավարությանը,<br />

կառավարությունը ճշմարտությունը որտեղի՞ց պիտի իմանա:<br />

- Որտեղի՞ց, ըհը, ընկերս գրել է: Տեսա՞ր: Կարդացել և եզրակացության են հանգել:<br />

- Իսկ դու էլ քո լռությամբ հաստատել ես այդ եզրակացությունը:<br />

- Ի՞նչ կարող էի անել: Վարսիկ ջան: Ես ո՞վ եմ: Հարցը վաղուց էր վճռված: Ազնիվ խոսք:<br />

Եվ հանկարծ կատարվեց անսպասելին: Վարսիկը գլուխը ձեռքերին հենեց ու լաց եղավ:<br />

Երեխայի նման, սրտամորմոք, ցնցելով ուսերը: Արգամը կորցրեց իրեն, ամաչեց, որ ակամա<br />

այդքան վիշտ է պատճառում անմեղ աղջկան, ձեռքը քնքշությամբ նրա ուսին դրեց.<br />

- Ներիր, Վարսիկ ջան, ներիր, որ իմ պատճառով, ինձ համար...<br />

- Ես քեզ համար չեմ լաց լինում,- առանց գլուխը բարձրացնելու, ասաց Վարսիկը: - Ես<br />

Վազգենի համար եմ լաց լինում:<br />

Վազգեն Միրզոյանը չհասկացավ:<br />

- Ի՞նձ համար: Ինչո՞ւ: Ի՞նձ ինչ է եղել:<br />

Կինը ամուսնուն նայեց արցունքների միջից, նվիրվածությամբ, կարեկցանքով, սիրով ու<br />

տրտմությամբ:<br />

- Մի՞թե դու իմ Վազգենն ես,- ասաց նա կերկերուն, ողբացող կնոջ ձայնով: - Ես քեզ չեմ<br />

ճանաչում, Վազգեն... Այդ ի՞նչ արեցին քեզ հետ... Որտե՞ղ է քո առաջվա հպարտությունը,<br />

ազնվությունը, սկզբունքայնությունը: Ե՞րբ կորցրեցիր, ախպեր ջան: Եվ ինչի՞ համար, ինչի՞<br />

փոխարեն: Դու այսօր այնպիսի բաներ ասացիր... Խելագարվել կարելի է: Եթե... եթե այդ<br />

բոլորը ճիշտ է, դու ի՞նչ գործ ունես այդտեղ` դրանց մեջ: Եթե դու չես կարողանում<br />

պաշտպանել նույնիսկ քո ընկերոջը, որին անմեղ տեղը հալածում ու դատապարտում են, էլ<br />

ինչի համար է քո իշխանությունը, ձեր իշխանությունը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

199<br />

Զարմանալի բան էր կատարվում: Արգամին թվում էր, թե հիմա Վազգեն Միրզոյանը<br />

կզայրանա, դուրս կգա ափերից, կհարձակվի կնոջ վրա, կվիրավորի նրան... Այնինչ`<br />

Կենտկոմի բաժնի վարիչը կանգնած էր կնոջ առջև` մոլորված ու շփոթահար, ասես<br />

դատարանի դիմաց, մեղադրյալի նման:<br />

Վարսիկը բարձրացավ տեղից, մոտեցավ, գրկեց, փարվեց նրան: Ձեռքի ափով շոյում էր<br />

ամուսնու հագուստը, դեմքը, մազերը ու շշնջում էր ասես տենդի մեջ.<br />

- Ես միշտ հպարտացել եմ քեզանով, Վազգեն ջան: Մեզ պետք չի, հա՞: Մեր ինչի՞ն է պետք:<br />

Եթե դու կորցնում ես քեզ... Եթե դու... դու չես մնում, դուրս արի, հա՞... Հիշո՞ւմ ես, ինչ լավ<br />

էինք ապրում այն ժամանակ, երբ գյուղում էինք: Քաղցած էինք, բայց երջանիկ: Ինչքան<br />

երջանիկ էինք, չէ՞: Եվ ինչքան հպարտ: Հիշում եմ` ասում էինք այն, ինչ մտածում էինք, գնում<br />

այնտեղ` ուր ուզում էինք: Եվ մենք էինք ընտրում մեր ընկերներին: Եվ ինչքան էինք ծիծաղում,<br />

չէ՞... ամբողջ օրը; Իսկ հիմա ես չեմ հիշում, թե երբ եմ վերջին անգամ ծիծաղել: Ուրեմն մեր<br />

ինչի՞ն է պետք այս բոլորը, ցավդ տանեմ:<br />

Եվ Արգամը զգաց, որ սիրտը լցվել է ու չի կարողանում զսպել լացը; Վարսիկի խոսքերը ախր<br />

նրան էլ էին վերաբերում ու տակնուվրա արեցին հոգին: Նրա հետ շատ վաղուց այդպիսի բան<br />

չէր պատահել: Երևի հարբած լինելն էր պատճառը: Դե, իհարկե, ուրիշ ինչի՞ց կարող էր լինել,<br />

բայց նայեց իրար գրկած տարեց ու շփոթված այդ մարդկանց, հիշեց նրանց` լսարանի վերջին<br />

նստարանին իրար կողքի նստած` ջահել, պայծառ, գեղեցիկ ու հանկարծ լաց եղավ:<br />

- Ճիշտ չե՞մ, Վազգեն ջան, քեզ բարձր պահիր, հա՞: Քեզ չի սազում խեղճանալը,- ասում էր<br />

Վարսիկը: - Իսկ եթե դա մեզ համար ես անում... Իմ ու երեխաների... Որ լավ ապրենք... Մի՛<br />

արա... Մի՛ արա, Վազգեն ջան, եթե դրա համար այդքան թանկ պիտի վճարել:Եթե դրա<br />

համար, կարող ես մատնել նաև ընկերոջդ:<br />

Վազգեն Միրզոյանը ձեռքը կնոջ շրթունքներին տարավ, փակեց բերանը:<br />

- Բավական է,- ասաց նա: - Վերջ տուր, լա՞վ: Ես ամեն ինչ հասկանում եմ: Դու, իհարկե,<br />

չափազանցնում ես: Նյարդերդ են: Մենակ ես: Թոռնիկդ կողքիդ չէ... Ու նաև Կարենի համար...<br />

Հասկանում եմ, Վարս ջան, Բայց այդ բոլորի պատճառով աշխարհի մեղքը ինձ վրա մի<br />

բարդիր: Եվ Արգամի համար: Ես քեզ ասացի, թե նրա հարցում ձեռքերս լվանո՞ւմ եմ: Ասացի<br />

միայն, որ հիմա՛ ոչինչ անել չեմ կարող, հիմա՛: Ալթունյանը եկավ, թե չէ` ես առաջինը նրա<br />

մոտ կմտնեմ; Եվ ինչ ուզում ես` մտածիր, ո՛չ նրա համար, որ Արգամն իմ ընկերն է, այլ<br />

որովհետև հավատում եմ նրան: Եվ հավատում եմ վերակառուցման նրա առաջարկների<br />

ճշմարտությանը: Պարզ է: Հիմա գո՞հ ես: Դե ժպտա: ես իմ ազնիվ ընկերոջը չեմ կորցնի,<br />

Վարս: Թեև, ճիշտն ասաց` արժեր կորցնել և բավականին հեռու, որովհետև զգում եմ, որ<br />

խանդում եմ:Նա ո՞վ է, որ դու նրա համար լաց ես լինում:<br />

Վարսիկը հեռացրեց նրա ձեռքն ու ծիծաղեց արցունքի միջից.<br />

- Խելա՜ռ:<br />

Եվ Արգամ Մանասյանը չդիմացավ այլևս: Հարբած էր, իհարկե, երևի օղին էր պատճառը, բայց<br />

նա վեր կացավ տեղից, ձեռքերը պարզած Վազգենին ու Վարսիկին մոտեցավ ու գրկեց նրանց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

200<br />

Գրկեց նրանց, ու նրանք ակամա սկսեցին պտտվել սենյակի մեջ` ծիծաղելով ու լաց լինելով,<br />

նայելով իրար, ամաչելով ու փռթկացնելով: Հետո Արգամ Մանասյանը Վարսիկին մի կողմ<br />

տարավ, շրջվեց ու բռնեց Վազգենի օձիքից.<br />

- Գետինն էլ չես մտնում, խանդում ես, հա՞... խանդում ես, հա՞...<br />

- Բա ինչի՞ է քեզ համար լաց լինում,- փոխադարձաբար նրա օձիքից բռնեց Վազգենը:<br />

Ու սկսեցին քաշքշել իրար, ընկան հատակին, գորգի վրա, գոռգոռում, քրքջում ու քաշքշում<br />

էին:<br />

Իսկ Վարսիկը նայում էր նրանց երջանկացած աչքերով, ձեռքերն իրար էր խփում ու ճչում.<br />

- Վեր կացեք, ի՞նչ եք անում, ա՛յ խելառ ծերուկներ: Վաղը չեք կարողանալու շարժվել: քեզ<br />

հետ եմ, Վազգեն... Քեզ հետ եմ, Արգամ... Վերջ տվեք... Խնդրեմ` էս երկրի հույսն էլ սրա՜նց<br />

վրա է:<br />

* * *<br />

- Կամաց, լույսը մի վառի,- շշուկով ասաց Հասմիկը, բացելով դուռը ու ներս թողնելով<br />

ամուսնուն:<br />

- Ինչո՞ւ,- ակամա շշուկի անցավ Արգամ Մանասյանը, մթության մեջ գլխարկը դնելով<br />

Հասմիկի գլխին ու արագորեն հանելով հագուստը:<br />

- Մայրիկը հյուրասենյակում, բազմոցին քնած է:<br />

- Իմ մայրիկը՞:<br />

- Էլի խմե՞լ ես, Արգամ:<br />

- Ճար չկար: Վազգենենց տանն էի:<br />

- Գիտեմ:<br />

- Որտեղի՞ց գիտես:<br />

- Վարսիկի զանգ տվեց: Ասաց, որ չանհանգստանամ:<br />

- Էս ո՞նց է, որ մայրիկը եկել է...<br />

- Արի խոհանոց: Չարթնացնենք:<br />

Արգամը նախ լողասենյակ գնաց, լվացվեց հաճույքով, սառը ջուրը պահելով գլխին, երկար<br />

սրբեց կոշտ սրբիչով ու նոր միայն խոհանոց մտավ:<br />

- Քաղցած չե՞ս,- ըստ սովորության հարցրեց կինը, սպասելով բացասական պատասխանի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

201<br />

- Քաղցած եմ: Ուտելու ի՞նչ կա:<br />

- Ինչպես թե: Վարսիկը սեղան չէ՞ ր բացել:<br />

- Բացել էր, չկարողացա ուտել:<br />

- Սոուս կա, տաքացնե՞մ:<br />

- Առանց տաքացնելու:<br />

- Չի ուտվի, այ տղա, մի րոպեի գործ է:<br />

- Եթե մի բառ էլ այս, վեր կկենամ կաթսայից կուտեմ:<br />

- Լավ, լավ,- կամացուկ ծիծաղեց Հասմիկը: - Հիմա նոր քեզ դաստիարակե՞լ կլինի:<br />

- Դատախազությունը զբաղվում է,- ասաց Արգամը:<br />

Նա արագ ու ախորժակով կերավ կարմրավուն սոուսը, տարբեր կանաչիներով ու կիտրոնի<br />

աղով համեմված մի ամբողջ ափսե պոմիդորի ու վարունգի սալաթի հետ, մի մեծ կտոր էլ<br />

երշիկ կերավ ու նոր միայն զգաց, որ խելքը գլուխն է գալիս:<br />

- Մայրիկն ուղղակի մեզ տեսնելո՞ւ է եկել, Հասմիկ,- հարցրեց նա, հուսալով թե հենց այդպես<br />

էլ եղած կլինի:<br />

- Չէ՛,- ասաց Հասմիկը,- շատ վախեցած է: Մի երկու օր առաջ ձեր շրջանի դատախազն է<br />

գնացել մոտը, չափել է տունը, թղթերն է պահանջել, ծառերն է հաշվել...<br />

- Ա՛յ քեզ անասուն,- հայհոյեց Արգամը` միանգամից թունավորվելով:<br />

- Վերջում էլ կարգադրել է չբացակայել գյուղից, որովհետև ծանուցագիր է ուղարկելու նրան`<br />

չգիտեմ դատախազությո՞ւն թե դատարան կանչելու համար: Գործերդ լավ չեն, հա՞, Արգամ<br />

ջան,- չդիմացավ, հարցրեց Հասմիկը:- Բա Վազգեն Միրզոյանն ի՞նչ ասաց:<br />

- Ասաց, որ բանտարկվելուց հետո կօգնի:<br />

- Երանի քեզ, որ դեռ կարողանում ես կատակել,- հառաչեց Հասմիկը:- Չե՞ ս ուզում քնել:<br />

- Երեխաները ո՞նց են, Հասմիկ:<br />

- Նաիրուհին կամաց-կամաց ուշքի է գալիս:<br />

- Նաիրի՞ ն:<br />

- Չեմ հասկանում, Արգամ: Նրա հետ ինչ-որ բան է կատարվում: Դասի է գնում ու անմիջապես<br />

տուն գալիս, որ Նորայրին օգնի: Այսօր վերջին, փոքր սենյակն են պաստառապատելու: Հետո<br />

մի տեսակ նյարդային, քնքուշ է դարձել: Վաղուց այդպիսի բան չէի տեսել` մեկ էլ հանկարծ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

202<br />

չգիտես ինչու գալիս գրկում է ինձ, համբուրում ու փախչում: Եվ քո մասին է հարցնում: Օր<br />

չկա, որ չհետաքրքրվի քո մասին: Իսկ ես ի՞նչ գիտեմ, որ ինչ ասեմ:<br />

- Տեսամագնիտոֆոն դեռ չի՞ գտել: Ոչինչ չի՞ ասում:<br />

- Չէ: Տեսնեիր, թե տատի համար ինչ արեց: Պտտվում էր չորս կողմը, գժվել էր, համբուրում էր<br />

ձեռքերը, հետո գրկեց ու սկսեց վեր-վեր թռցնել խեղճ կնկան...<br />

- Անուշ բալա է, մեռնեմ իրեն,- խոհանոցում հանկարծ անաղմուկ հայտնվեց տատը:<br />

- Մայրի՞կ: Ինչո՞ւ վեր կացար, մե՞նք արթնացրինք:<br />

- Ջա՜ն: Եկե՞լ ես, գառ ջան:<br />

Մայրն այնպես ամուր գրկեց որդուն, ասես վաղուց չէր տեսել: Ներքևից վեր տագնապած<br />

նայում էր նրա դեմքին, մատներով շոյում, ցրում կնճիռները:<br />

- Էդ ո՞վ է ետևիցդ ընկել: Քեզանից ի՞նչ են ուզում, տղա ջան:<br />

Արգամն անհոգ ծիծաղեց:<br />

- Դատարկ բան է, մամ ջան, կանցնի:<br />

- Ես էլ էդ էի ասում, տղա ջան, որ սրտիդ մոտ չվերցնես: Սիրտդ մեղք է: Մարդու համբավը որ<br />

դուրս է գալիս, Արգամ ջան, թշնամիներն էլ հետն են դուրս գալիս: Էդպես է: Էդպես եղել է ու<br />

էդպես էլ կլինի: Տես, ինչքան փիս բաներ վերացան, չէ՞, օրինակ` քոսը, մալարիան, ոջիլը,<br />

թախտաբիթին... բայց նախանձը, չարությունը չվերացան: Որովհետև քոսն ու թախտաբիթին<br />

մարդուց դուրս են ու մարդը կարողանում է կռվել դրանց դեմ, իսկ նախանձի ու չարության<br />

դեմ չի կարողանում, որովհետև դրանք իր հոգու մեջ են: Էդպես է:<br />

- Ուրեմն դատախազի օգնականը մեր տուն էր եկել,- չէր հանգստանում Արգամը:<br />

- Հա,- ասաց մայրը: - Վախենալու մարդ էր: Հաց դրեցի, որ ուտի, չկերավ:<br />

- Թույն չունեի՞ր, մկների համար,-ծիծաղեց Արգամը: - Բա հացն ափսոս չէ՞ր...<br />

- Չէ, չէ՛,- ասաց մայրը: - Էնքան էլ վատ մարդ չէր, որովհետև ինչքան հասկացա` փող էր<br />

ուզում: Եթե մարդը փող է առնում ու լավություն է անում, ուրեմն էնքան էլ վատ մարդ չի:<br />

- Է՜, մեր ջան, դու էլ ես ձեռից գնացել,- զարմացավ Արգամ Մանասյանը: - Վարսիկը կասեր`<br />

այս ի՞նչ են արել քեզ հետ...<br />

- Վարսիկն ո՞վ է, գառ ջան:<br />

- Մեր կուրսից էր, չե՞ս հիշում` կապույտ աչքեր ուներ:<br />

- Հա, հիշեցի, անուշ աղջիկ էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

203<br />

- Սպասիր, մամ, ու էդ մարդը քեզանից փո՞ղ էր ուզում:<br />

- Չէ՛, գառ ջան, չէ... Ես հասկացա: Ես ասացի` բա մեղք չի՞ տղաս, քաղաքացի դատախազ...<br />

Արգամը չկարողացավ զսպել ծիծաղը;<br />

- Քաղաքացի՞... Նա քեզ համար ի՞նչ քաղաքացի, այ մամա:<br />

Մայրն անկեղծորեն զարմացավ:<br />

- Էդպես են ասում, ես դատարանում եղել եմ, լսել եմ: Հա, ասացի, բա մեղք չի՞ տղաս,<br />

քաղաքացի դատախազ: Բա քո ձեռքը ո՞նց կբարձրանա էդ գիտնական, դոցենտ տղայի վրա...<br />

ինքն էլ ասաց` ի՞նչ անեմ, քո տղան գոռոզ, բարձրաքիթ մարդ է, փոխանակ ինձ հետ անուշ<br />

խոսի, ասի` մենք էլ մարդ ենք, անընդհատ կոպիտ է խոսում հետս:<br />

“Ուրեմն մայրս մինչև հիմա չգիտի, որ ես վաղուց եմ գյուղատնտեսական ինստիտուտից<br />

դուրս եկել,- մտածեց Արգամ Մանասյանը: - Երանի քեզ, մամ”:<br />

- Ու հիմի գիտե՞ս ինչի եմ եկել, գառ ջան: - Մայրը ձեռքը ծոցը տարավ, շրջվեց, թղթի մի<br />

փաթեթ հանեց ու մեկնեց որդուն: - Վերցրու:<br />

- Սա ի՞նչ է, մայրիկ,- կռահեց ու վատ զգաց Արգամը:<br />

- Փող է, գառ ջան,- ասաց մայրը: - Քեզանից ի՞նչ պահեմ,գերեզմանիս համար եմ հավաքել:<br />

Բայց քեզ հետ որ մի բան պատահի, էլ ինձ ի՞նչ գերեզման: Ավելի լավ կլինի անունս էլ չմնա<br />

աշխարհի վրա: Վերցրու, ցավդ տանեմ, տար տուր իրեն` թող ձեռ քաշի քեզանից:<br />

“Էս ի՜նչ ծանր օր է”- մտածեց Արգամը, զգալով, որ նորից սեղմվում է կոկորդը ու շունչը<br />

կտրվում է:<br />

- Բա եղա՞վ, մեր ջան,- տնքաց նա:<br />

- Առանց փողի չի լինի,ցավդ տանեմ,- ասաց մայրը: - Տերտերին էլ եմ հարցրել, ասաց` առանց<br />

փողի չի լինի:<br />

- Տերտե՞ր: Դուք տերտե՞ր էլ ունեք:<br />

- Օշական գնացի: Բա ինչի՞ երեկ չեկա:<br />

- Իսկ Օշականի տերտերն ի՞նչ գիտեր, թե ինչի համար է: Կամ դու ի՞նչ գիտես...<br />

- Տերտերն ասաց` եթե պաշտոնյա դատախազն իր ոտքով ձեր տուն է եկել, ուրեմն առանց<br />

փողի չի լինի: Էդ մարդն, ասաց, մինչև իր ճանապարհածախսը չհանի ու փող չստանա իր<br />

կորցրած ժամանակի համար, չի հանգստանա:<br />

- Իսկ ինքը ինչքա՞ն ստացավ իր կորցրած ժամանակի համար,- խեթեց որդին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

204<br />

- Ես եկեղեցուն նվիրեցի, մեռնեմ իրա զորությանը:<br />

Արգամը սեղանի վրա զգուշությամբ սահեցնելով փաթեթը, մորը մոտեցրեց:<br />

- Ինձ փող պետք չէ, մամ ջան,- ասաց նա:- Եթե պետք լիներ, կուզեի:<br />

Մոր շրթունքները դողացին:<br />

- Ինձ մի նեղացրու, գառ ջան: Ես մուրազով եմ բերել: Թաղես ինձ, թե չվերցնես:<br />

Արգամ Մանասյանը չգիտեր ինչ անել:<br />

- Հա, բայց ասացիր, որ մի նպատակով ես հավաքել, չէ՞:<br />

- Որ դու ողջ լինես, գիտեմ որ առոք-փառոք կթաղես ինձ: Էլ փողն իմ ինչի՞ն է պետք:<br />

- Մամ ջան, ախր...<br />

Հասմիկն այդ իրավիճակում ավելի գործնական դուրս եկավ: Նա թիկունքից գրկեց ամուսնու<br />

գլուխն ու շշնջաց ականջին:<br />

- Ի՞նչ ես պատմություն սարքում: Վերցրու, թող հանգստանա: Իսկ մի քանի օր հետո<br />

կտանենք իրեն կտանք: Կասենք որ պետք չեկավ: Ճիշտ չէ՞:<br />

- Էդ ի՞նչ ես փսփսում, հարս ջան,- հարցրեց մայրը կասկածով:<br />

Եվ Հասմիկը կարմրելով խաբեց.<br />

- Արգամն առավոտ շուտ գործ ունի: Ասում եմ քնենք: Լուսանում է արդեն:Ճիշտ չե՞մ ասում,<br />

մայրիկ ջան:<br />

Մայրը չհավատաց:<br />

- Ճիշտ ես ասում,- ասաց նա` փաթեթը Արգամին մոտեցնելով: - Թող բարի լույս բացվի իմ<br />

տղայի տան վրա, տեր աստված: Պահպանիր իմ որդուն, երկնային տեր, փրկիր էս ցավից, մի<br />

սև գառ եմ մատաղ խոստանում քեզ համար:<br />

Արգամը ծիծաղեց ու գրկեց մորը:<br />

- Ուրեմն քո կարծիքով ոչ այստեղ ու ոչ էլ այնտեղ...- նա մատով ցույց տվեց առաստաղը,-<br />

առանց կաշառք տալու չի լինի, հա՞...<br />

Մայրն արագ-արագ խաչակնքեց ու վեր պարզեց գլուխը;<br />

- Ներիր իմ որդուն, տեր աստված: Քո ոտքի հողն եմ: Ներիր նրան, որովհետև դեռ երեխա է ու<br />

չի հասկանում իր արածն ու ասածը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

205<br />

- Այ դրա հետ լրիվ համաձայն եմ,- ասաց Արգամ Մանասյանը: - Իսկապես ոչինչ չեմ<br />

հասկանում, մամ:<br />

●●●<br />

Կիրակի օրերին Արգամ Մանասյանը խելագարվում էր: Ճիշտ է, մյուս օրերն էլ նրան<br />

առանձնապես ոչ մի բան չէին խոստանում, բայց գոնե շարժում կար, կյանք կար: Կարող էր,<br />

օրինակ, զանգահարել Մարինեին և իմանալ, որ Սամսոն Իվանիչը դեռ Մոսկվայում է: Կարող<br />

էր Նազիկին զանգահարել ու տեղեկանալ, որ Բակուրից դեռևս ոչ մի լուր չկա: Կարող էր ի<br />

վերջո Մհեր Սամսոնյանի հեռախոսի համարը հավաքել ու մի քանի համաքաղաքային<br />

հավաստի բամբասանքներ իմանալ: Իսկ կիրակի օրերին գլուխը կորցնում էր, չգիտեր ինչ<br />

անել, ինչով զբաղվել: Այնպես որ շատ ուրախացավ, երբ առավոտ շուտ հայտնվեցին Նորայրը<br />

ու Սիրանը:<br />

-Էսօր էլ հո ձեռքիցս չես պրծնի, - ասաց Նորայրը:<br />

- Ինչի՞ց պիտի պրծնեմ, - ծիծաղեց Արգամը: - Տանը ոնց որ էլ անելու գործ չկա:<br />

- Նարդիից: Առաջարկում եմ ծրագիր: Թող Սիրանը, Հասմիկն ու Նաիրուհին մաքրեն մեր<br />

ավերածության հետքերը ու հավաքեն տունը, իսկ ես ու դու նարդի խաղանք: Երեք շրջան: Ով<br />

տարվեց, թող գնա շուկա, խորովածի միս բերի և մնացած ամեն ինչը: Համաձա՞յն ես:<br />

- Թխի գա, - ձեռքը մեկնեց Արգամը և Նորայրը ափով շրխկացրեց նրա ափին:<br />

- Նաիրիկ, - ձայն տվեց Նորայրը: - Նարդին բեր, ախպեր ջան, հորդ հաշվին խորոված ենք<br />

ուտելու:<br />

- Լավ էլ Նաիրի կգտնես, - ձեռքը թափ տվեց Արգամը` բերելով նարդին: - Նրա ընկերներն էլ<br />

հո իմ ընկերների նման չեն: Առավոտ շուտ խաշի են կանչել:<br />

- Էս շոգին խա՞շ կուտվի, - զարմացավ Նորայրը:<br />

- Է, Նորիկ ջան, մոռացե՞լ ես, որ նրա տարիքում մենք խաշը հուլիսին էլ էինք ուտում,<br />

նույնիսկ երեկոյան: Եթե ճարում էինք:<br />

- Մի լացացնի, - գլուխը թափ տվեց Նորայրը: - Մեկ է, տանելու եմ:<br />

- Ո՞վ է տանելու:<br />

- Ես:<br />

- Դո՞ւ: Դե գցի:<br />

- Հոգուդ մեռնեմ, դու չգիտե՞ս, որ եթե ուրիշ բանի վրա գրազ գայինք, գուցե թե տարվեի: Բայց<br />

խորովածի համար…<br />

- Քիչ խոսի, գցի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

206<br />

- Բայց չպայմանավորվեցինք` խոզի՞ միս ես առնելու, թե գառան…<br />

- Հոգի հանեցիր, էլի: Կվճռի հաղթողը:<br />

- Գառան…<br />

- Նարդին կխառնեմ, այ…<br />

Ու սկսվեց: Ամեն ինչ մոռացած նրանք այնպիսի մի ճիչ-աղաղակ բարձրացրին, այնպիսի<br />

ուժով էին քարերը շրխկացնում տախտակին ու նետում զառերը, որ հարևան սենյակում<br />

կանայք բողոքեցին, թե իրար չեն լսում: Բայց նրանց որևէ կերպ զսպելն արդեն հնարավոր<br />

չէր, խաղում էին կարմրատակած, ծանր շնչելով, տախտակի վրա բռնում արդեն նետված<br />

զառերը ու պահանջում նորից նետել, մեղադրում իրար անազնվության և խարդախության<br />

մեջ: Սովորաբար համեստ Նորայրը ուղղակի անճանաչելի էր դարձել, հենց որ Արգամը<br />

պատահաբար մի սխալ էր թույլ տալիս, անմիջապես հարայ-հրոցով վկա էր կանչում կանանց<br />

ու ընկերոջ սխալը ցուցադրելով` բղավում.<br />

- Արա, էս ի՞նչ ես անում: Ինքդ էլ կոմունիստ ես: Բա կոմունիստը խարդախությո՞ւն կանի: Բա<br />

մենք` անպարտիական բոլշևիկներս, ձեզանից ի՞նչ պիտի սովորենք:<br />

Ի վերջո մրցությունն ավարտվեց երկու-մեկ հաշվով` հօգուտ Նորայրի, ու նրա ցնծագին<br />

աղաղակների ներքո, Արգամ Մանասյանը փնթփնթալով սկսեց հագնվել:<br />

- Չի էլ ամաչում, ընկերոջը հանել են գործից, փոխանակ բերի մի քանի հարյուր ռուբլի դնի<br />

գրպանը, եղած փողերն էլ հանում է գրպանից` մեծ ճանապարհի ավազակի պես:<br />

- Ես քեզ մոտ չեմ աշխատել, որ գրպանումս հազարներ լինեն, - հարձակումը ետ էր մղում<br />

Նորայրը: - Կարծես թե մեղքն իմն է, էնքան բարձրացեք, որ ընկնելուց ցավ չզգաք: Բա ինչի՞<br />

մինչև հիմա ինձ ոչ ոք հեծանվից ցած չի գցում:<br />

Արգամը միանգամից լռեց: Բայց ոչ ընկերոջ կծու խոսքերի համար, չէ, նա ուղղակի հանկարծ<br />

շատ պարզ, շատ որոշակի տեսավ Նորայրին` հեծանվի վրա:<br />

- Մոռացե՞լ ես…<br />

- Ինչը՞, - զարմացավ Նորայրը: - Ախ, հա… Այդ ե՞րբ էր: Մի դար առաջ:<br />

Երեսունհինգ տարի առաջ էր: Տուլայի հեծանվահրապարակում Խորհրդային Միության<br />

առաջնության մրցումներն էին ընթանում: Նորայրն իր տարերքի մեջ էր: Զարմանալի<br />

հեշտությամբ մեկը մյուսի ետևից հաղթելով իր բոլոր տիտղոսավոր հակառակորդներին, նա<br />

ֆինալ դուրս եկավ, որտեղ հանդիպելու էր միության անցյալ առաջնության չեմպիոն<br />

Վլադիմիր Պրոխոդկոյի հետ:<br />

Խարկովցի հեծանվորդը վիթխարի փորձ ուներ, իսկ Նորայրի թերությունն ու մեծ<br />

առավելությունն այն էր, որ ջահել էր, կրակով լի ու փառատենչ: Նրանք մրցում էին “սպրինտ”<br />

ձևում, որտեղ ուժի հետ միասին շատ կարևորություն ունի նաև խորամանկությունը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

207<br />

Հարկավոր է անցնել ընդամենը չորս շրջան, բայց այդ տարածության յուրաքանչյուր մետրի<br />

վրա նյարդերի ահռելի պայքար է տեղի ունենում: Վլադիմիր Պրոխոդկոն մի քանի անգամ<br />

աշխատեց հնարամտորեն պոկվել Նորայրի հետապնդումից, սակայն Նորայրն ասես<br />

յոթերորդ զգայարանով անմիջապես կռահում էր հակառակորդի մտադրությունը: Եվ երբ<br />

համոզված, որ առաջ է անցել, Պրոխոդկոն թեքում էր գլուխը, տեսնում էր, որ Նորայրը,<br />

ինչպես հեծանվորդներն են ասում` “Նստած է նրա անիվին”, այսինքն` ուղիղ նրա<br />

թիկունքում է, պատրաստ ամեն վայրկյան առաջ նետվելու: Երբ չորրորդ շրջանն էին<br />

անցնում, Պրոխոդկոյի նյարդերը չդիմացան, նա հեծանվով վեր բարձրացավ վազքուղու<br />

թեքությամբ, ասես Նորայրին հրավիրելով առաջ ընկնել: Բայց Նորայրը լավ գիտեր, թե դա<br />

ինչ է նշանակում: Պրոխոդկոն ուզում էր հանգստանալ նրա թիկունքում և առաջ նետվել<br />

միայն եզրագծի մոտ: Նորայրը առանց շտապելու գնաց նրա ետևից: Ամենամեծ թեքության<br />

վրա խարկովցին պարզապես կանգնեցրեց հեծանիվը: Նրա թիկունքում հեծանիվն<br />

արգելակեց նաև Նորայրը: Նույն վայրկյանին Պրոխոդկոն կայծակնային արագությամբ<br />

պոկվեց տեղից` շտապելով առաջինը հասնել վազքուղու հարթ մասը: Բայց մեծ եղավ նրա<br />

զարմանքը, երբ նկատեց, որ տեսիլքի նման հայտնվելով, Նորայրը ձախ կողմով, հեծանիվը<br />

գրեթե նրա հեծանվին կպցրած, առաջ է անցնում: Պրոխոդկոն չդիմացավ այլևս, զգալով, որ<br />

հաղթանակը փախչում է ձեռքից, նա համարյա աննկատելի, կտրուկ թեքության վրա ձախ<br />

արմունկով հրեց իրենից հեռացող Նորայրին:<br />

Հեծանվահրապարակի խոտածածկ դաշտի եզրին կանգնած և հայերեն<br />

բացականչություններով ընկերոջը ոգևորող Արգամը տեսավ, թե ինչպես խարկովցին հրեց<br />

Նորայրին և հաջորդ վայրկյանին էլ տեսավ, թե ինչպես իր ընկերը վիթխարի բարձրությունից,<br />

հեծանվի հետ միասին գլորվում ցած: Մի քանի անգամ գլխիվայր պտտվելուց հետո,<br />

հեծանիվն ու հեծանվորդը հայտնվեցին դաշտի կանաչի վրա: Արգամը դեպի Նորայրը<br />

նետվեց, որը արյունոտ ձեռքերով փորձում էր բացել ոտքերի ամրակապերը: Նրա ամբողջ<br />

դեմքը քերծված ու արյունոտ էր, պատառոտված էր մարզազգեստը, ղեկի մի ծայրը խրվել էր<br />

կողքի ոսկրաճաղերի մեջ: Երբ Արգամը ազատեց նրա ոտքերը, գրկեց ու բարձրացրեց գլուխը,<br />

Նորայրը բացեց աչքերը ու ցավից թե վիրավորանքից լաց լինելով ասաց.<br />

- Տեսա՞ր ինչ արեց, Արգամ: Տեսա՞ր, որ անցնում էի… Անցնում էի ախր…<br />

Բայց դատավորները չտեսան, ավելի ճիշտ` ցույց տվեցին, թե չեն տեսել ու Վլադիմիր<br />

Պրոխոդկոյին հայտարարեցին Խորհդային Միության չեմպիոն:<br />

Նոր չեմպիոնը, սակայն, համեմատաբար ավելի ազնիվ պահեց իրեն, քան դատավորները: Նա<br />

հայտնվեց հանդերձարանում ու վախվխելով մոտեցավ գրեթե ամբողջովին վիրակապված<br />

Նորայրին, որը շտապ օգնության մեքենային էր սպասում` հիվանդանոց տեղափոխվելու<br />

համար: Մոտեցավ, կախեց գլուխը, մեկնեց ձեռքը, բայց անմիջապես էլ նկատելով, որ<br />

Նորայրի ձեռքն էլ է վիրակապի մեջ, ետ քաշվեց ու ասաց.<br />

- Ներիր, եղբայր, ներիր, եթե կարող ես, ինձանից անկախ ստացվեց…<br />

Նորայրը լուռ նայում էր նրան ու ոչինչ չպատասխանեց: Իսկ Արգամը սեղմած բռունցքներով<br />

նետվեց դեպի հեծանվորդը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

208<br />

- Կորիր անմիջապես, թե չէ կսատկացնեմ: Ստոր մարդ, ներողությունդ<br />

հեծանվահրապարակում հայտարարեիր…<br />

…- Ճիշտ է, - ասաց Նորայրը, - հիշեցի, Արգամ:<br />

Արգամ Մանասյանը ակամա հառաչեց: Սուտ բան է, ինչ անում էր, չէր մոռանում իր հետ<br />

կատարվածը:<br />

- Հենց այդպես էլ ինձ հրեցին, ախպեր, - ասաց նա: - Անսպասելի…<br />

Հյուրասենյակում տիրող անսովոր լռությունից զարմացած հայտնվեցին Հասմիկն ու Սիրանը<br />

և հարցրեցին ուղղակի միաժամանակ.<br />

- Էս ինչի՞ աղմուկ չկա:<br />

Արգամ Մանասյանը ժպտաց.<br />

- Տրամադրություն թողեց: Տարվել եմ, Հասմիկ ջան, մի երկու զամբյուղ տուր, շուկա պիտի<br />

գնամ, ճար չունեմ: Սրանից պրծնել չի լինի:<br />

- Ուռռա՜, խորոված ենք ուտելու, կեցցե նարդին, - ճչացին կանայք:<br />

- Ձեզ համար ի՞նչ կա, ով ուզում է տարվի, դուք խորովածի տերն եք, - փնթփնթաց Արգամը:<br />

●●●<br />

Խորովածն արտակարգ էր ստացվել: Հյութեղ էր ու համով: Այնքան, որ նույնիսկ Նաիրուհին<br />

չորս կտոր կերավ: Ուտում էր ու տնքտնքում.<br />

- Դուք հո իմ թշնամին չեք, Նորայր քեռի…Վայ, լրիվ չաղացա… Վաղվանից դիետայի եմ<br />

անցնելու:<br />

- Առաջին անգամ եմ տեսնում, որ ուրվականը խոսի, - ծիծաղում էր Նորայրը` ակնարկելով<br />

Նաիրուհու չափազանց նիհար կազմվածքը:<br />

Արգամն էլ ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց վախենում էր կորցնել թանկագին ժամանակը,<br />

փնչփնչալով ուտում էր կտոր-կտորի ետևից: Հետո մի պահ շունչ քաշեց ու ասաց.<br />

- Այ ախպեր, բայց դու իսկապես վարպետ ես:<br />

Նորայրը բավականությունից ծիծաղեց ու երգեց.<br />

- Խորովածի վարպետ եմ ես, շամփո՜ւր չունեմ…<br />

- Շամփուրի հարցը մի քիչ բարդ է, - ասաց Արգամը: - Բայց երևի շուտով կունենաս: Չե՞ս<br />

զգում` թերթերում արդեն կամաց-կամաց խոսում են առևտրի ու կենցաղի որոշ մանր-մունր<br />

ձևեր անհատ քաղաքացիներին վստահելու մասին: Եվ ճիշտ է, էլի, հրահանների մեջ գազ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

209<br />

լցնելը ինչ մի բարդ գործ է, որ պետությունն է անում: Կամ հենց խորոված սարքելը… Ասում<br />

եմ, Նորայր ջան, քանի որ քեզանից մի կարգին մարզիչ դուրս չեկավ, գուցե թե մի փոքրիկ<br />

խորովածանոց բացես, հը՞: Հենց որ թույլ տան…<br />

- Այդպիսի բան չլինի, - գլուխը թափահարեց Նորայրը:<br />

- Թերթերը կամաց-կամաց գրում են, Նորիկ:<br />

- Թերթերը շատ բան են գրում:<br />

- Չէ, ախպեր ջան, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Մեր թերթերը երբեք հենց այնպես չեն գրում:<br />

Ուրեմն հարց է նախապատրաստվում ու հասունանում: Ուրեմն վերևից ասում են` գրեք,<br />

տեսնենք ժողովուրդն ինչ է ասում, ինչ կարծիքի է: Մի ժամանակ Մհեր Սամսոնյանը ասում<br />

էր, ես չէի հավատում: Բայց հիմա տեսնում եմ, որ վերևներում շատ լրջորեն մտածում են այդ<br />

մասին: Եվ ճիշտ են անում: Այ ցավդ տանեմ, պետությունն ինչու պետք է մեծ հիմնարկներ<br />

բացի, ձրիակերների հսկայական բանակ պահի, թե ինչ է` մեկն ուզում է սափրվել կամ էլ<br />

սարքել ժամացույցը: Տվեք մասնավոր մարդկանց, թող զբաղվեն, էլի: Եվ պետությանն էլ հարկ<br />

տան… Խնդրեմ…և պետական շահագրգռվածություն, և անձնական շահագրգռվածություն…<br />

- Հիմա ի՞նչ ես ասում, ուզում ես, որ ես էլ խորաված սարքող դառնամ, հա՞:<br />

- Բացառիկ տաղանդ ունես, Նորիկ….Ափսոս է, պատմությունը քեզ չի ների:<br />

- Բա դո՞ւ ինչ ես անելու:<br />

- Ե՞ս: Ես էլ քո դիրեկտորը կդառնամ:<br />

- Ուրեմն ձրիակերներից փրկություն չկա՞, - ծիծաղեց Նորայրը:<br />

Հասմիկը մոտեցավ հեռուստացույցին:<br />

- Այս ի՞նչ է, ֆուտբոլ չեք ուզում նայե՞լ:<br />

- Ո՞նց թե, - իրար անցան տղամարդիկ, - ժամը քանի՞սն է: Վա՜յ, ապրես, Հասմիկ ջան,<br />

միացրու:<br />

- Թեև խոսքը մեր մեջ, զուր տեղը գցելու ենք տրամադրություններս, - ասաց Նորայրը: - Տես,<br />

դե տես ի՞նչ են անում:<br />

Եվ իսկապես հինգ րոպե էլ չէր անցել խաղից, բայց հաշիվը արդեն մեկ զրո էր, հօգուտ Կիևի<br />

դինամոյականների: Սև ժամանակաշրջան էր արարատցիների համար: Թիմում ինչ-որ բան<br />

էր կատարվում: Իրար ետևից պարտություններ էին կրում: Բայց հարցը պարտությունը չէր,<br />

թող էլի պարտվեին, բայց տեսնողն զգար, որ մարդիկ ամեն ինչ անում են հաղթելու համար,<br />

սակայն չեն կարողանում, ուժեղ է հակառակորդը: Չէ: Արարատցիներն ասես վախենում էին<br />

գնդակից: Հենց որ գնդակը հայտնվում էր նրանց մոտ, անմիջապես ուզում էին ազատվել ու<br />

նետում էին որտեղ պատահի, միայն թե իրենցից հեռու: Ոչ ոք չէր տեղաշարժվում, չէր<br />

վազում, ամեն մեկի ոտքերից կշռաքարեր ասես կախված լինեին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

210<br />

- Դրանց անունը պիտի փոխել, - գոռում էր Նորայրը: - Բա Արարատն ափսոս չէ՞:<br />

Իսկ առաջին խաղակեսի վերջում, երբ “Արարատի” չորս-հինգ արձանացած, քարացած<br />

պաշտպանների աչքի առաջ Օլեգ Բլոխինը մեն-մենակ մոտեցավ դարպասին ու խփեց<br />

երկրորդ գնդակը, Նորայրը քիչ էր մնում լաց լինի:<br />

- Էս ի՞նչ են անում: Ինչի՞ չեն խաղում, Արգամ: Էդ շան որդիներին ինչո՞վ շահագրգռենք:<br />

Առանց այդ էլ ամեն մեկը երկու գործարանում բանվոր է ձևակերպված ու ձրի աշխատավարձ<br />

է ստանում: Բան ու գործներն ինչ է, ինչո՞ւ չեն վազում:<br />

- Մեղավորը նրանք են, ովքեր ստադիոն են գնում, - սիրտը բռնած ասում էր Արգամը: - Թող<br />

ստադիոնը մի օր դատարկ լինի, տես թե ինչպես են վազեցնում նրանց: Բուլղարիայում<br />

գիտես, չէ՞, ինչ են արել: Ֆուտբոլիստների եկամուտը ուղղակիորեն կապված է<br />

մարզասերների թվից: Ստադիոնում ինչքան շատ ֆուտբոլասեր եղավ, այսինքն` շատ տոմս<br />

վաճառվեց, այնքան մեծ կլինի նրանց օգուտը: Ստադիոնը դատա՞րկ է, դու էլ դատարկ փորով<br />

վազելով տուն գնա:<br />

- Արդար պատիժ է, - բավարարված համաձայնվեց Նորայրը: - Դե լավ, սրանց հերն էլ<br />

անիծած, արի էլի նարդի խաղանք: Չեմ էլ ուզում նայել:<br />

- Այս ի՞նչ ահազանգ է, - զարմացած հարցրեց Սիրանը:<br />

- Ի՞նչ ահազանգ, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Էկրանի վրա:<br />

Իսկապես, հեռուստատեսային էկրանի վրա, խոշոր, սև տառերով գրաված էր. “Ահազանգ”:<br />

- Դե էսպիսի ֆուտբոլիստներ ունեցողը ահազանգ պիտի տա, էլի, - ծիծաղեց Նորայրը:<br />

- Չէ, երևի շատ կարևոր բան է, որ ֆուտբոլի խաղի արանքում են տալի, - ասաց Արգամը: -<br />

Գիտեն, որ նայողներ շատ կլինեն:<br />

Էկրանի վրա խորհրդավոր ու ահասարսուռ երաժշտության տակ երևացին կինոկադրեր:<br />

Կամերան շրջում էր արտադրամասերում, ցատկոտելով անցնում ինչ-որ դազգահների<br />

վրայով և ի վերջո կանգ առավ հոսքային մի գծի վրա, որից ցած էին թափվում սիգարեթներ:<br />

- Մեր գործարանն է, - ապշած բղավեց Արգամ Մանասյանը: - Տեսնես ի՞նչ է պատահել:<br />

Ասես ի պատասխան նրա հարցի, ժապավենի ետևից լսվեց հաղորդավարի թավ ու<br />

խաղացկուն ձայնը.<br />

- Երևանի “Արգիշտի” ծխախոտի գործարան: Անունն ինքը հուշում է, և մենք սովոր էինք լսել,<br />

որ այս գործարանում փորձարկման ենթարկվեն ծխախոտի նորանոր տեսակներ: Բայց<br />

ինչպես պարզվեց, վերջերս գործարանում փորձարկվում են ոչ թե սիգարեթների, այլ<br />

արտադրա-ֆինանսական կարգի խախտումների և չարաշահումների նոր տեսակներ:<br />

Գործարանի դիրեկտոր Արգամ Մանասյանը և գլխավոր տեխնոլոգ Բակուր Եգանյանը…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

211<br />

- Այս ի՞նչ են ասում, Արգամ, - ձեռքերն իրար խփեց Հասմիկը:<br />

- Սուս, - նրան ընդհատեց ամուսինը: - Լսենք:<br />

-…Խախտելով պետականորեն սահմանված կարգը, առանց պլանավորման, առանց<br />

նախահաշվարկային փաստաթղթերի, առանց ֆինանսավորման, կամայականորեն<br />

գործարանի տարածքում ստեղծել են փաստորեն մասնավոր ցեխ` իբր աննիկոտին,<br />

բավականին կասկածելի և գիտականորեն չհիմնավորված սիգարեթներ արտադրելու<br />

համար: Մեր նկարահանող խումբը եղավ գործարանում և վճռեց գտնել այդ ընդհատակյա<br />

արտադրամասը: Ահա, գուցե այստե՞ղ է: Ոչ: Սա “Արին բերդի արտադրամասն է: Կամ գուցե<br />

սա՞ է: Չէ, ինչպես տեսնում եք, “Սալյուտն” է հոսում այստեղ: Իսկ սա՞ ինչ է. “Ախթամա՞ր”:<br />

Մի՞թե գործարանը “Ախթամար” էլ է արտադրում: Ուրեմն ինչո՞ւ է ժողովուրդը ա՜խ<br />

“Ախթամար” հառաչելով ապարդյուն փնտրում այդ սիգարեթները ծխախոտի կրպակներում:<br />

Ուրեմն ո՞ւր գնում “Ախթամարը”, ո՞ւր է գնում “Գառնին”, “Երևանը”, “Հայաստանը”… Ո՞ւմ<br />

ձեռքն են ընկնում, որ հետո ժողովրդին են հասնում կրկնակի թանկ գնով…<br />

- Խոսրովն է, - թղթի նման սպիտակած ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Բայց չշեղվենք և որոնենք մեզ հետաքրքրող արտադրամասը: Որտե՞ղ կարող է այն լինել:<br />

Գուցե հենց ընդհատակյա իմաստով` հատակի, գետնի տա՞կ: Ոչ, ոչ, ինչպես տեսնում եք, սա<br />

ընդամենը պահեստ է: Գուցե այդ առեղծվածային արտադրամասը գտնելու հարցում մեզ օգնի<br />

գործարանի դիրեկտորի ժամանակավոր պաշտոնակատար Վռամ Մաշուրյա՞նը:<br />

Էկրանի վրա հայտնվեց Վռամ Մաշուրյանը: Լուսավորությո՞ւնն էր մեղավոր, թե ինչ, բայց<br />

նրա դեմքը գունատ էր թվում:<br />

- Չափազանցություն է, - ասաց նա զարմանալի հանգստությամբ: - Գործարանում ոչ մի<br />

գաղտնի արտադրամաս չի եղել և չէր էլ կարող լինել: Ձեր ասածը հավանաբար վերաբերում է<br />

գլխավոր տեխնոլոգի մասնավոր փորձարկումներին: Այո, պարզվեց, որ նա մի մեքենա էր<br />

առանձնացրել և ինչ-որ փորձեր էր կատարում: Հենց որ ինձ հայտնի դարձավ այդ փաստը,<br />

անմիջապես կարգադրեցի դադարեցնել ապօրինի աշխատանքները: Գլխավոր տեխնոլոգին<br />

խիստ նկատողություն է հայտարարված:<br />

- Արա, դա կարգին տղա դուրս եկավ, - չդիմացավ, բացականչեց Նորայրը: - Ճիշտն ասած`<br />

չէի սպասում:<br />

- Իր կաշին է փրկում, - կամացուկ ասաց Արգամը:<br />

- Լավ, էլի, Արգամ, - բողոքեց Հասմիկը: - Տեսա՞ր, որ քո անունը չտվեց:<br />

- Ասացի, չէ՞, որ Խոսրովն է, - քմծիծաղ տվեց Արգամը:<br />

Էկրանի վրա հայտնվեց հաղորդավարը: Նրա կրծքի վրա անմիջապես գրվեց.<br />

“Հեռուստատեսության արդյունաբերության խմբագրության հատուկ թղթակից Խոսրով<br />

Բիշարյան”: Խոսրով Բիշարյանը ասաց մեղմ, թերահավատ ժպիտով.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

212<br />

- Իսկ հիմա լսենք մինիստրի կարծիքը, ընկերներ:<br />

Եվ էկրանին երևաց մինիստր Սամսոն Բադալյանը:<br />

Սա՞ երբ է եկել, - ակամա տեղից վեր ցատկեց գործարանի նախկին դիրեկտորը: - Ուրեմն<br />

Մարինեն խաբում էր ինձ:<br />

Մինիստրը սևեռուն հայացքով, լույսերից փոքր ինչ կկոցած, կնճռոտված աչքերով նայեց<br />

ուղիղ իր դիմաց, հազաց, բնազդական սովոր շարժումով ձգեց պիջակի ձախ թևքը, որպեսզի<br />

հանկարծ դաստակի դաջվածքը չերևա և ասաց.<br />

- Ինքնաքննադատաբար պետք է խոստովանեմ, որ բացարձակապես տեղեկություն չեմ<br />

ունեցել, թե այդ իմաստով ինչ է կատարվում ծխախոտի գործարանում: Ես խորապես<br />

զարմացած եմ: Հարցն այն է, որ մինիստրությունը միշտ էլ խրախուսել և օժանդակել է նրանց,<br />

ովքեր պրպտուն միտք ունեն և ճարտար ձեռքեր, ձեռներեց են և նախաձեռնող, ովքեր<br />

համարձակորեն կռվի են ելնում հնի ու հնացածի դեմ և բերում նոր մտահղացումներ,<br />

փորձում իրականացնել տեխնիկական առաջընթացին նպաստող նոր գաղափարներ: Այսօր<br />

մեր բնագավառում աշխատում են տարբեր ճյուղերի երկուհարյուրվաթսունչորս<br />

գյուտարարներ և ավելի քան հազար ռացիոնալիզատորներ, որոնց բերած տնտեսական<br />

օգուտը հարյուր հազարավոր ռուբլիներով է չափվում: Ավելին, մինիստրությունը նախապես<br />

հաշվի է առնում, որ այդ վիթխարի ու շնորհակալ գործում կարող են նաև սխալներ լինել: Չի<br />

սխալվում նա, ով ոչինչ չի անում: Մարդը, տվյալ դեպքում գյուտարարը սխալվելու իրավունք<br />

ևս պետք է ունենա: Պետք է սովորել սխալներից և առաջ գնալ: Ահա մեր նշանաբանը:<br />

Այսքանից հետո մի՞թե առնվազն տարօրինակ չէ, որ մինիստրության կամ նրա<br />

համապատասխան գերատեսչության հետ իրենց մտահղացումները համաձայնեցնելու,<br />

պաշտոնապես օրինականացնելու և դրանով իսկ գործողությունների ազատություն ձեռք<br />

բերելու փոխարեն, վերոհիշյալ ընկերները զբաղվել են կամայականությամբ,<br />

աչքակապությամբ, տնավարությամբ: Մենք այդպիսի ինքնիշխանություն թույլ տալ չէինք<br />

կարող: Տեղյակ եմ պահում ձեզ, որ այդ և այլ մի շարք սխալների և չարաշահումների համար<br />

գործարանի դիրեկտոր Արգամ Մանասյանը մեկուսացված է աշխատանքից և նրա<br />

վերաբերյալ նյութերը հանձնված են քննչական մարմիններին` նրան քրեական<br />

պատասխանատվության ենթարկելու համար:<br />

- Արգամ, Արգամ ջան, կբանտարկե՞ն քեզ, - հեկեկաց Հասմիկը: - Տունս քանդվեց, Սիրան…<br />

Կողքի սենյակից կամացուկ քայլելով եկավ Նաիրուհին ու թեքվեց, գրկեց հոր պարանոցը:<br />

Էկրանի վրա նորից հայտնվեց Խոսրով Բիշարյանը:<br />

- Հարգելի բարեկամներ, - ասաց նա: - Հավանաբար դուք զգացիք երկու ելույթների միջև եղած<br />

հակասությունը: Հարգելի մինիստրը նշում է, որ եղել է այդպիսի ապօրինի արտադրամաս,<br />

իսկ գործարանի դիրեկտորի ժամանակավոր պաշտոնակատարը ժխտում է: Ուրեմն` եղե՞լ է<br />

արդյոք, ի՞նչ ծախսերով է կառուցվել: Իսկ հիմա որտե՞ղ է անհետացել այդ արտադրամասը:<br />

Երևի այդ հարցերն արդեն քննչական մարմիններին հետաքրքրեն: Իսկ մենք կսպասենք<br />

նրանց պատասխանին: Մինչև նոր հանդիպում, հարգելի հեռուստադիտողներ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

213<br />

- Եվ այս բոլորը մի մեծ տուփ “Ախթամարի” համար, - տխրած ու ընկճված ասաց Արգամ<br />

Մանասյանը: - Ընդամենը մի տուփ սիգարեթի համար:<br />

- Ո՞ւմ պետք է տայիր, - հարցրեց Նորայրը:<br />

- Այդ թղթակից Խոսրովին:<br />

- Արա, դե դու էլ տայիր, էլի, - պոռթկաց Նորայրը:<br />

Էկրանի վրա հայտնվեց գեղադեմ հաղորդավարուհին, նայեց քնքուշ ու մտերմաբար ու<br />

ժպտաց պայծառ աչքերով, ժպտաց այնպես, ասես քիչ առաջ ոչ թե սարսափելի լուր, այլ<br />

ուրախ մի երգ էին հաղորդել, ժպտաց ու ասաց.<br />

- Իսկ այժմ միացնում ենք “Հրազդան” մարզադաշտ, որտեղից դուք կդիտեք…<br />

Նորայրը անջատեց հեռուստացույցն ու մոտեցավ ընկերոջը:<br />

- Գնանք մի քիչ ման գանք դրսում, հա՞:<br />

- Չեմ ուզում, - պատասխանեց Արգամը:<br />

Ու նրանք լռեցին երկար: Խոհանոցից երբեմն- երբեմն լսվում էին Հասմիկի հեծկլտոցն ու<br />

Սիրանի մխիթարական խոսքերի պատառիկները: Հետո այնտեղ էլ լռեցին: Եվ այդ<br />

համատարած լռության մեջ հեռախոսի զանգը ռումբի պայթյունի տպավորություն թողեց:<br />

- Ես կվերցնեմ, - առաջ թեքվեց Նորայրը, չգիտես ինչու մտածելով, թե Արգամի համար տհաճ<br />

կլինի զանգահարողը:<br />

Բայց լսափողը Արգամը վերցրեց:<br />

- Լսում եմ, - ասաց նա կամացուկ: Ու չհավատաց ականջին:<br />

- Սիրելի, սիրելի մարդ, - լսեց նա Մարիամի շշունջը: - Այս ի՞նչ դավադրություն է ձեր դեմ: Ես<br />

հո գիտեմ, որ այդ ամենը հերյուրանք է, կեղտոտ, նախանձ մարդկանց բանսարկություն: Ես<br />

ձեզ միայն մի բան եմ խնդրում, աղաչում եմ, հանկարծ չընկճվեք ու չհուսահատվեք, ի սեր<br />

աստծո.պահպանեք ձեզ: Պահպանեք ձեզ հանուն ձեր զավակների, հանուն ձեր գործի,<br />

հանուն այն մարդկանց, որոնք հավատում ու սիրում են ձեզ: Դուք ինձ լսո՞ւմ եք, Արգամ<br />

Պետրովիչ:<br />

- Լսում եմ, - հազիվ կարողացավ արտասանել Արգամը:<br />

- Համոզված եղեք, որ ամեն ինչ լավ կլինի: Համբերեք մի քիչ, խնդրում եմ… Դուք պետք է<br />

իմանաք, որ…<br />

Հեռախոսը անջատվեց միանգամից, կարծես թե Մարիամը շտապեց ցած նետել լսափողը: Իսկ<br />

Արգամը դեռ շարունակում էր կանգնած մնալ` լսափողը ձեռքին: Նա այնքան հուզված ու<br />

այլայլված էր, որ Նորայրը անհանգստացավ նրա համար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

214<br />

- Ո՞վ էր, Արգամ, ես ճանաչո՞ւմ եմ:<br />

- Չէ, -ասաց Արգամը: - Ինձ թվում է, թե մինչև հիմա նրան ես էլ չէի ճանաչում:<br />

Նրա հետ, իր համար էլ անսովոր ու անբացատրելի ինչ-որ բան էր կատարվում: Ասես ամռան<br />

տապին հով գա ու անցնի դեմքի վրայով: Շարժվելու, գործելու, կռվելու տրամադրություն էր<br />

եկել: Հոգում այնպիսի հաճելի թեթևություն էր, որ նույնիսկ հետագա երկու- երեք զանգերը<br />

անկարող եղան հունից հանել նրան: Մեկը շտապով “գոլ” բղավեց ու անջատեց հեռախոսը:<br />

Մյուսն ասաց “բա՞”: Իսկ երրորդը միայն ծանր շնչում էր լսափողի մեջ:<br />

Նրանց հերն էլ անիծած:<br />

Իսկ հետո ներս ընկավ Նաիրին: Ներս ընկավ խռիվ մազերով, աչքերը արցունքով լի: Նետվեց<br />

դեպի հայրն ու գրկեց նրան: Դա այնքան անհավատալի ու անսպասելի էր, որ Արգամ<br />

Մանասյանը լրիվ կորցրեց իրեն, չիմանալով ինչ անել ու անօգնական շուրջը նայեց:<br />

- Ոչինչ, ոչինչ, - ասաց նա շտապով:<br />

- Հա, բայց նրանք քեզանից ինչ են ուզում, հայրիկ, - խռոված, բեկվող ձայնով բացականչեց<br />

Նաիրին: - Ես դրա տղայի քիթ ու մռութը կջարդեմ: Կտեսնես: Ես դրանց…Ես դրանց….<br />

- Վերջ տուր, հանգստացիր, Նաիրի, - անասելի հուզվեց Արգամը: - Տղան ի՞նչ կապ ունի…<br />

- Ունի, ունի… Դրանք բոլորն էլ իրար հետ կապ ունեն… Ինքն էլ նույնն է… Իսկ դու պատմում<br />

էիր, թե ինչ լավ օրեր եք անցկացրել միասին Եվրոպայի շուրջը ճամփորդելիս…թե նա ինչպես<br />

էր փառաբանում քո ծխախոտը: Բա հիմա չի՞ ամաչում… Մեծ մարդ է, չի՞ ամաչում…<br />

- Չի ամաչում, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Պապ, բայց դու հո էսպես չպիտի թողնես: Պապ, քո արև, եթե դու խեղճանաս, ես դրա<br />

տղային կսպանեմ: Դուրները չի գալիս, հա՞, որ իրենց մեջ քեզ նման ազնիվ մարդիկ էլ կան:<br />

Ախր դու չգիտես…Ախր դու չգիտես, թե այս մի ամսվա մեջ ես ինչեր տեսա ու ինչեր<br />

հասկացա…<br />

Մեծացավ իմ տղան, մտածում էր Արգամ Մանասյանը: Միանգամից մեծացավ: Մի ամիս<br />

առաջ ծիծաղում էր իմ ազնվության վրա: Նույնիսկ ասաց, թե ես ապրելու ձևը չգիտեմ: Իսկ<br />

հիմա: Ուրեմն ընդամենը մի ցնցում էր պետք, որ նա հասկանա ինձ, որ ամեն ինչ իր տեղն<br />

ընկնի: Իսկ ես հուսահատվել էի արդեն:<br />

- Դե լավ, լավ, տղա ջան, - ասաց Արգամը մեղմորեն: - Եվ շատ իզուր ես կարծում, թե ես<br />

պետք է խեղճանամ: - Նա նորից հիշեց Մարիամի զանգն ու ժպտաց: - Չեմ խեղճանալու,<br />

կռվելու եմ հենց թեկուզ քեզ համար, ովքեր հավատում ու սիրում են ինձ, ավելացրեց նա<br />

մտքում` նորից ու նորից հիշելով Մարիամի խոսքերը:<br />

- Հա, թեկուզ ինձ համար, - ժպտաց Նաիրին: - Մենակ թե դու կռվես: Ճիշտ չէ՞, Նորայր քեռի…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

215<br />

- Ես միշտ էլ ասել եմ, որ դու լավ տղա ես, - գլխով արեց Նորայրը: - Քեզ միայն հեծանիվն է<br />

պակասում:<br />

- Վաղը գալու եմ, հաստատ, - ասաց Նաիրին<br />

Արգամ Մանասյանը հնարավորություն ստացավ փոխելու խոսակցության նյութը:<br />

-Նստիր, տղաս, - ասաց նա, ինքն էլ տեղավորվելով բազմոցին: - Ձայն չես հանում: Երեկ էլ<br />

մորդ էի հարցնում: Տեսամագնիտոֆոն չգտա՞ր:<br />

- Չեմ ուզում, - անմիջապես պատասխանեց Նաիրին:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

- Չեմ ուզում, էլի…<br />

- Բայց ինչո՞ւ, ինչ պատահեց հանկարծ…<br />

- Դասերիս կխանգարի, - ասաց տղան: - Առնեմ թե չէ` հիմա էլ այդ… Այդ իմ ընկերները մեր<br />

տանն են հավաքվելու: Զահլա չունեմ:<br />

Եթե հնարավոր լիներ, Արգամ Մանասյանը բարձրաձայն շնորհակալություն կհայտներ մի<br />

տուփ սիգարեթի համար “ահազանգ” հնչեցնող Խոսրով Բիշարյանին և իր անողնաշար<br />

մինիստրին, Կոտոշ Սամոյին…Կոնդի Վլեին…<br />

- Իսկ փոքրիկ մագնիտոֆոն ունե՞ս, - հարցրեց նա:<br />

- Ունեմ, հայրիկ: Ինձ պետք չի…<br />

- Իսկ ինձ պետք է: Մի օրով կտա՞ս ինձ Նաիրի…<br />

Նաիրին հորը նայեց զարմացած:<br />

- Մագնիտոֆոնը քո ինչի՞ն է պետք, հայրիկ:<br />

- Չխեղճանալու համար, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

●●●<br />

Փոքրիկ մի փաթեթ ձեռքին նա վճռական, վստահ քայլերով անցնում էր երրորդ հարկի երկար<br />

ու լայն միջանցքով, առանց գլուխը շրջելու, աչքի պոչով նկատելով, թե ինչպես են իրեն<br />

տեսնելու պես վայրկենապես անհետանում մինիստրության աշխատողները:<br />

Ընդունարանում քարտուղարուհուց բացի ոչ ոք չկար:<br />

- Սամսոն Իվանիչը այսօր ընդունելություն չունի, Արգամ Պետրովիչ, - մի տեսակ վախեցած<br />

ասաց Մարինեն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

216<br />

- Բոլոր դեպքերում զեկուցիր, -ասաց Մանասյանը: - Գուցե ընդունի՞:<br />

- Հատուկ զգուշացրել է, որ շատ խիստ զբաղված է: Զեկուցագրի վրա է աշխատում:<br />

- Ես էլ հենց նյութեր եմ բերել զեկուցագրի համար, - քմծիծաղ տվեց Արգամը:<br />

- Ցուցակագրե՞մ ուրբաթ օրվա համար:<br />

- Միտք չունի, - ասաց գործարանի նախկին դիրեկտորը: - Ես կսպասեմ:<br />

Քարտուղարուհու կողքին փոքրիկ պահարանի վրա վառվեց լապտերը: Մարինեն<br />

կասկածամտորեն նայելով Արգամ Մանասյանին ներս գնաց` ամուր ծածկելով կաշեպատ<br />

դուռը: Լռություն տիրեց: Արգամ Մանասյանը քայլում էր ընդարձակ ընդունարանի մի ծայրից<br />

մյուսը, կռվելով ինքն իր դեմ:<br />

Ինչո՞ւ է սպասում: Պարզ չէ՞, որ նա ամեն ինչ կանի գոնե այսօր Արգամ Մանասյանին դեմհանդիման<br />

չկանգնելու համար: Ինչո՞ւ է քաշվում: Մի՞թե նա այն մարդն է ու ղեկավարը, որից<br />

պետք է ակնածել ու քաշվել: Մհեր Սամսոնյանը մի օր ասաց` մեր դժբախտությունն այն է, որ<br />

թեկուզ օրինակի համար չկա մեկը, որից ամաչենք: Հիմա ումի՞ց եմ ամաչում, Սարի թաղի<br />

խուլիգան Սամոյի՞ց: Մինիստրության բոլոր ձեռնարկությունները, արտադրամասերն ու<br />

պահեստները շուկա հանած, աճուրդի դրած խաղամոլ Սամսոն Իվանիչի՞ց: Սա՞ ինչ<br />

ստրկամտություն է: Ուրեմն ամբողջ գաղտնիքը կաշեպատ դռան մե՞ջ է: Ուրեմն, ինչպես<br />

հեքիաթներում հրեշների զորությունն էր ինչ-որ քարի մեջ կամ հավքի սրտում պահված,<br />

այդպես էլ այսօր Սամսոն Իվանիչների զորությունն ու հոգին կաշեպատ դռների մե՞ջ է<br />

պատսպարված: Եվ Մարինեներն էլ այդ դուռը պահպանող կախարդ պառավնե՞րն են:<br />

Ուրեմն, եթե այդ դուռը խորտակես Սամսոն Իվանիչի զորությունը կվերանա՞: Բա էլ ինչո՞ւ ես<br />

կանգնել: Մարիամն ու որդիդ ի՞նչ պատվիրեցին քեզ, Արգամ Մանասյան:<br />

Նա ձգեց, բացեց դուռը, մթության մեջ հրելով մի դուռ էլ բացեց և հայտնվեց մինիստրի<br />

առանձնասենյակում:<br />

Սամսոն Բադալյանը ակնհայտորեն պատրաստվում էր ետևի դռնից դուրս գալ: Նա հագել էր<br />

իր ամառային վերարկուն ու դրել լայնեզր գլխարկը: Դռան բացվելու ձայնը լսելով, նա շրջվեց<br />

արագորեն ու գունատվեց միանգամից:<br />

- Ես զբաղված եմ Մանասյան:<br />

- Ես ավելի շատ եմ զբաղված, - ասաց Արգամը: - Բայց ժամանակ գտա ձեզ հետ հանդիպելու:<br />

Մինիստրը ապշած նայեց իր ենթակային.<br />

- Ի՞նչ է, ուզում եք, որ միլիցիա՞ հրավիրեմ, - հարցրեց նա սպառնալի:<br />

- Միթե՞ դատախազությունը քիչ է, Սամսոն Իվանիչ, - քմծիծաղ տվեց Արգամը:<br />

Սամսոն Իվանիչը այնուամենայնիվ վճռեց չզիջել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

217<br />

- Մարինե, - ասաց նա` պատժվելու ահից հուզված, մատները կոտրատող քարտուղարուհուն:<br />

- Զանգիր հերթապահին և հրավիրիր այստեղ:<br />

- Ինձ պետք է, որ մենք երես առ երես խոսենք, Սամսոն Իվանիչ: Հերթապահ միլիցիոները<br />

կխանգարի մեզ:<br />

- Ես ձեզ հետ խոսելու բան չունեմ, Մանասյան:<br />

- Իսկ ես ունեմ Սամո, - ասաց Արգամը: - Ինձ Կոնդի Վլեն է ուղարկել:<br />

- Ո՞վ, - ցնցվեց, այլայլվեց, ձեռքը կոկորդին տարավ մինիստրը:<br />

- Վլադիմիր Միխայլովիչը…<br />

Բավականին երկար ժամանակ պահանջվեց, մինչև որ Սամսոն Բադալյանը կարողացավ<br />

խոսելու ընդունակություն ձեռք բերել:<br />

- Մարինե, - ասաց նա զարմանալի նուրբ ու քնքուշ ձայնով: - Դուռը փակիր և մեզ մոտ ոչ ոքի<br />

ներս չթողնես: Ես այնուամենայնիվ որոշեցի լսել Արգամ Պետրովիչին:<br />

Քարտուղարուհին վայրկենապես անհետացավ:<br />

- Նստեք, Արգամ Պետրովիչ, - նույն քնքուշ ձայնով առաջարկեց մինիստրը: - Նստեք ու ասեք<br />

տեսնեմ ի՞նչ անուն էիք տալիս քիչ առաջ և ինչ էիք ուզում դրանով ասել:<br />

Արգամ Մանասյանը նստեց ու իր առջև սեղանին դրեց փաթեթը:<br />

Մինիստրը հետաքրքրությամբ նայեց փաթեթին, հետո Արգամ Մանասյանին նայեց ու<br />

ժպտաց.<br />

- Այս ի՞նչ ես բերել, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, - պատասխանեց Մանասյանը:- Երեկ այդ ինչե՞ր էիք ասում:<br />

- Նախ պատասխանիր իմ հարցին, - համառեց մինիստրը:<br />

- Ո՞ր հարցին, թե այս փաթեթը ինչո՞ւ եմ բերել:<br />

- Նախ` առաջին հարցին: Վլադիմիր Միխայլովիչը որտեղի՞ց գիտի քեզ:<br />

- Չեմ խաբի, նա ինձ չի ճանաչում, - ասաց Արգամը: - Մեկից լսել եմ, որ դուք ծանոթ եք իրար,<br />

դրա համար էլ տվեցի նրա անունը, որպեսզի լսեք ինձ: Խոստովանեք,որ ես այլ ելք չունեի:<br />

Դուք արդեն միլիցիոներ էիք հրավիրում:<br />

Սամսոն Բադալյանը չհավատաց նրան: Շարունակելով կասկածամտորեն դիտել գործարանի<br />

նախկին դիրեկտորին ու նորից մի հայացք նետելով փաթեթի կողմը, նա հաշտվողաբար<br />

ասաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

218<br />

- Դե լավ: Խոսենք: Ես հարգում եմ համառ ու հնարամիտ մարդկանց:<br />

Արգամ Մանասյանը ժպտաց.<br />

- Երեկ ասացիք հեռուստատեսությամբ: Ես այնտեղից իմացա, որ դուք խորապես հարգում եք<br />

հնարամիտ, նախաձեռնող, ձեռներեց, պրպտուն միտք ունեցող աշխատողներին,<br />

գյուտարարների եղբայրն եք և ռացիոնալիզատորների կնքահայրը: Լսեցի: Իսկ մի՞թե մեր<br />

գյուտի մասին չգիտեիք դուք: Դուք չէի՞ք կոլեգիայի նիստին խոսում այն հեռանկարների<br />

մասին, որ բացելու է մինիստրության առջև աննիկոտին ծխախոտի արտադրությունը: Դուք<br />

չէի՞ք ասում, թե հնարավոր է և պետք է աննիկոտին ծխախոտի արտադրության համար<br />

նույնիսկ նոր, ժամանակակից գործարան կառուցել: Հատուկ այդ ծխախոտի համար:<br />

- Ասել եմ, - չհրաժարվեց մինիստրը: - Բայց որտե՞ղ է այդ ծխախոտը:<br />

Մազ էր, մնում, որ Արգամը ասեր` Մոսկվայում է, բայց զսպեց իրեն:<br />

- Որտե՞ղ է այդ ծխախոտը: Մենք խոսել ենք վերացականորեն, տեսականորեն, Արգամ<br />

Պետրովիչ: Իսկ տեսականորեն ես իհարկե պետք է ողջունեի նման ծխախոտի<br />

հայտնագործությունը:<br />

- Ուրեմն դուք իսկապե՞ս չգիտեիք, որ գործարանում նոր արտադրամաս ենք ստեղծել:<br />

- Է՜, չեղավ, - գրեթե վիրավորվեց մինիստրը: - Եկ հարցերը չխառնենք: Դու սիրում ես<br />

ազնվության մասին խոսել: Ես ազնվորեն չե՞մ ասել, որ եթե ձեր նոր արտադրության<br />

գաղտնիքը բացվի, բացահայտվի, ես պետք է հրաժարվեմ: Իրավունք չունեմ չհրաժարվելու:<br />

Եվ ավելին չե՞մ ասել, որ եթե ինձ տեղեկացնեն քո ապօրինի գործունեության մասին, ես<br />

ստիպված կլինեմ պատժել քեզ: Իսկ ինձ ոչ միայն տեղեկացնում են, այլև այս<br />

առանձնասենյակն են ներխուժում թղթակիցներ, ռեժիսորներ, ասիստենտներ,<br />

լուսավորողներ ու ձայնագրողներ, միկրոֆոնն իմ առջև են դնում և ուղղակի հարց տալիս: Ես<br />

ուրիշ ի՞նչ կարող էի պատասխանել, ընկեր Մանասյան: Ես նախ և առաջ պետական գործիչ<br />

եմ:<br />

Լավ է, որ չսխալվեց, մտքում քմծիծաղ տվեց Արգամ Մանասյանը: Պրոպագանդայի գծով<br />

շրջկոմի քարտուղարը մի օր այնքան էր կորցրել իրեն, որ ասաց. “Ես նախ կոմունիստ եմ,<br />

հետո մարդ”:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, - ասաց նա: - Մի՞թե իսկական պետական գործիչը կկարգադրեր<br />

ոչնչացնել պատրաստի արտադրամասը: Պետությանն ավելի օգտակար չէ՞ր լինի, եթե<br />

օրինականացվեր այն: Մանավանդ որ ես ձեզ խոստանում էի երկու-երեք օրից արտադրանք<br />

տալ:<br />

- Ի՞նչ է, կրկնե՞մ նորից, - տհաճությունը հազիվ զսպելով, ասաց մինիստրը: - Մեզանից<br />

անկախ` կախարդական շրջան էր ստեղծվել: Արտադրությունը պլանավորված չէր,<br />

որովհետև արտադրանք չկար, իսկ արտադրանք չկար, որովհետև արտադրությունը<br />

պլանավորված չէր: Եթե դու գործարանի դիրեկտոր չլինեիր, ես նույնիսկ բանավոր, նույնիսկ<br />

աչքերս փակելով թույլ չէի տա, որպեսզի ներքին խախտումների դիմես, աննիկոտին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

219<br />

ծխախոտի արտադրությունը փորձարկելու համար: Դուք պետք է պատենտավորեիք ձեր<br />

հայտնագործությունը, հաստատեիք մեր և համամիութենական ինստիտուտներում,<br />

նմուշները մեզ ներկայացնեիք, որպեսզի դրանից հետո միայն մենք կարողանայինք մտնել<br />

Պետպլան և Մինիստրների Խորհուրդ: Իսկ դա ինչքա՞ն ժամանակ կտևեր,ընկեր Մանասյան:<br />

Այս էլ իմ լավությո՞ւնը, որ բարոյապես աջակցում էի ձեզ: Ես ի՞նչ իմանայի, թե հանձնաժողով<br />

է նստելու ձեր գործարանում և փորփրելու ամեն ինչ: Ընդ որում ասեմ` սիրելի Արգամ<br />

Պետրովիչ, որ հանձնաժողովին արդեն կարգադրել եմ դադարեցնել իրենց աշխատանքները:<br />

Սա իմիջիայլոց:<br />

Արգամը չկարողացավ թաքցնել ժպիտը: Բայց մինիստրը այնքան հուզված ու ոգևորված էր,<br />

որ չնկատեց դա:<br />

- Ես ի՞նչ իմանայի, որ դատախազությունն էլ իր հերթին է քննություն կատարելու: Եվ ահա,<br />

այսքանից հետո` նման պայմաններում ես կարո՞ղ էի պաշտպանության տակ առնել կամ<br />

ինչպես դու ես ասում` օրինականացնել աննիկոտին ծխախոտի արդեն ավանտյուրիստական<br />

հռչակ ձեռք բերած արտադրությունը: Չէի կարող, Արգամ Պետրովիչ: Դու միայն քո մասին ես<br />

մտածում, ընկեր Մանասյան: Եվ ես դա հասկանում եմ: Դա նույնպես մարդկային է: Բայց ես<br />

պարտավոր եմ մեր ամբողջ բնագավառի ամբասիր անվան մասին մտածել, պետական<br />

օրինականության պահպանման, կուսակցության կողմից մեր առջև դրած գլոբալ խնդիրների<br />

մասին մտածել…<br />

- Ուրեմն դուք պետությա՞ն շահերի մասին էիք մտածում, - հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Իսկ, ինչ է, դա քեզ տարօրինա՞կ է թվում, - հեգնեց մինիստրը:<br />

- Այո, - հանգիստ ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ես չեմ հավատում այն մարդկանց, որոնք<br />

երկու լեզու ունեն և երկու լեզվով են խոսում: Ըստ որում դրանցից մեկը տնական, գրպանի<br />

լեզու է, իսկ մյուսը նախատեսված է հասարակության համար, ամբիոններից, բեմերից<br />

խոսելու համար:<br />

- Չեմ հասկանում, - իսկապես չհասկացավ մինիստրը: - Ինչի՞ մասին է խոսքը:<br />

- Հիմա կհասկանաք, - ժպտաց Արգամ Մանասյանը, բացելով փաթեթը:<br />

Տեսնելով մագնիտոֆոնը, Սամսոն Բադալյանը մեքենայաբար ետ ընկավ աթոռին:<br />

- Յա՜, - զարմացած բացականչեց նա իր բնական, Սարի թաղի լեզվով: - Արա, դու<br />

ձայնագրո՞ւմ էիր մեր խոսակցությունը: Արա, դու հո աֆերիստ չե՞ս:<br />

- Ոչ, ոչ, - ասաց Արգամը: - Քանի որ ձեր պետական-հասարակական ճառը շատ լսեցի, հիմա<br />

էլ ուզում եմ ձեր տնական, բնական, գրպանի լեզուն լսել:<br />

Ու սեղմեց մագնիտոֆոնի կոճակը: Ժապավենը ճիշտ տեղում էր դրված, Անբախտ Աբրահամի<br />

երգը չկար, փոխարենը միանգամից լսվեց Կոնդի Վլեյի խռպոտ ձայնը.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

220<br />

“ - Հետո՞, փողերս ե՞րբ ես տալու:”<br />

“ - Կտամ, էլի, Վլե ջան, ես իմ պարտքերը ե՞րբ չեմ տվել…”<br />

Մինիստրը սարսափած վեր թռավ տեղից: Մի քանի վայրկյան չգիտեր ինչ անել, հարձակվել<br />

մագնիտոֆոնի վրա…ու խլել ժապավենը, թե…<br />

“ Վաղը քո ժամկետը լրանում է: Եթե մինչև ժամը ութը յոթանասուն հազարը չբերես,<br />

ականջներդ կպոկեմ, Սամո…”<br />

“ - Չես ամաչում, ընկերներ ենք չէ՞” - լսվեց մինիստրի վիրավորված ձայնը:<br />

Արգամ Մանասյանը անջատեց մագնիտոֆոնը:<br />

- Թե՞ ուզում եք շարունակությունն էլ լսել, Սամսոն Իվանիչ, - հարցրեց Արգամը: - Դե, գիտեք,<br />

էլի, մեր գործարանի մասին է, կարամելի գործարանի շոկոլադի արտադրամասի, շաքարի<br />

պահեստի մասին…<br />

Սոսկալի էր մինիստրի կերպարանքը: Նրա դեմքը ծռվել էր կատաղությունից, սեղանին<br />

հենված ձեռքերը ցնցվում էին տենդորեն և նա չէր կարողանում զսպել նրանց դողը: Նա նորից<br />

մի այնպիսի շարժում արեց, ասես պատրաստվում էր նետվելու Արգամ Մանասյանի վրա,<br />

բայց Արգամը կանխեց նրան:<br />

- Միտք չունի Սամսոն Իվանիչ, -ասաց նա:- Գիտեք, էլի, ամեն օր դետեկտիվ կինոնկարներ<br />

ենք նայում: Իմանալով թե ում հետ գործ ունեմ, նպատակահարմար գտա այս ժապավենը<br />

բազմացնել ու պահել տարբեր տեղերում:<br />

Մինիստրը ընկավ աթոռին ու գլուխը ձեռքերի մեջ առավ:<br />

- Չեմ հասկանում: Խելքս բան չի մտնում: Վլե՞ն է ձայնագրել: Ինչի՞ համար:<br />

Արգամը չպատասխանեց:<br />

Սամսոն Բադալյանը շնչում էր ծանր, ասես խեղդվում էր: Նա քանդեց օձիքը, դողդողացող<br />

ձեռքերով ջուր լցրեց բաժակի մեջ, խմեց ագահաբար, նորից լցրեց բաժակը, լցրեց ափի մեջ,<br />

շփեց ճակատն ու ծոծրակը և գլուխը բարձրացնելով հարցրեց.<br />

- Հիմա ի՞նչ ես որոշել: Ի՞նչ պիտի անես դա:<br />

- Դեռ չգիտեմ, - անկեղծորեն ասաց Մանասյանը:<br />

- Փոխարենը ի՞նչ ես ուզում:<br />

Արգամը ծիծաղեց.<br />

- Ձեզ համար ամեն ինչ իր գինն ունի, չէ…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

221<br />

- Լսիր, Արգամ, -ասաց Մինիստրը: Նա արդեն ուշքի էր եկել: - Գիտես որ ես միամիտ ու խեղճ<br />

մարդ չեմ…<br />

- Գիտեմ, - գլխով արեց Մանասյանը: - Լ՜ավ գիտեմ:<br />

- Ես կարող էի սա մի սովորական պրովոկացիա համարել ու նույնիսկ քեզ մեղադրել<br />

զրպարտության մեջ: Եվ դու ոչինչ անել չէիր կարողանա: Որովհետև զարգացած տեխնիկայի<br />

մեր դարում դժվար չէ նման ժապավեններ հորինելը: Բայց ես դա անել չեմ ուզում: Ու<br />

տղամարդավարի հարցնում եմ: Փոխարենն ի՞նչ ես ուզում:<br />

- Որ ինձ վերականգնեք աշխատանքում, -ասաց Արգամ Մանասյանը: - Եվ նույն<br />

հեռուստատեսությամբ ելույթ ունենալով, հայտարարեք, որ սխալ եք թույլ տվել իմ<br />

նկատմամբ: Եվ հայտարարեք , որ աննիկոտին ծխախոտի արտադրամասը կառուցվել էր ձեր<br />

գիտությամբ և դուք պատրաստ էիք օրինականացնել այն:<br />

- Անհնարին է, - գլուխը թափահարեց մինիստրը:<br />

- Իսկ հակառակն անելն ինչո՞ւ էր հնարավոր ու այդքան հեշտ:<br />

Սամսոն Բադալյանը թաշկինակով սրբեց ճակատի քրտինքը, բայց որովհետև ճակատին<br />

քրտինքի նորանոր կաթիլներ էին հայտնվում, նորից սրբեց ու ճմրթված թաշկինակը թողեց<br />

սեղանի վրա:<br />

- Քեզ ես չեմ հեռացրել, Արգամ<br />

- Գիտեմ, - ասաց Մանասյանը:<br />

- Բա որ գիտես ինչո՞ւ ես ինձ տանջում: Ի՞նչ միտք ունի այս ամբողջ պատմությունը: Ես ո՞վ<br />

եմ: Ես փոքր մարդ եմ: Ինձ կարգադրել են, ստիպել են: Ուզում ես հավատա, ուզում ես չէ`<br />

բայց նույնիսկ առարկել եմ, փորձել եմ պաշտպանել քեզ: Գիտե՞ս, որ քո դեմ ուղղված<br />

նամակի մեջ իմ մասին էլ կա: Թե իբր դու ես վճարել Եվրոպայի շուրջ իմ և իմ կնոջ<br />

ուղևորության տոմսերի համար և թե իբր սիստեմատիկաբար ինձ կաշառք ես տալիս: Բա դու<br />

ինձ կաշա՞ռք ես տվել: Ձեռքդ խղճիդ դիր ու ասա` ես երբևէ կաշառք ուզե՞լ եմ քեզանից:<br />

- Չէ:<br />

- Դե տեսնո՞ւմ ես: Բա էլ ի՞նչ ես ուզում ինձանից: Ինչո՞ւ ես կործանում: Ես որ գնամ, կարծում<br />

ես իմ տեղը հրեշտա՞կ է գալու: Տուր ինձ այդ ժապավենը, Արգամ: Խնդրում եմ քեզ:<br />

Փոխարենը ինչ կարող եմ, կանեմ քեզ համար: Իսկ ես շատ բան եմ կարող: Ես ընկերներ<br />

ունեմ: Կարճել կտամ քո քրեական գործը: Քեզ մի ավելի լավ տեղ կփոխադրեմ: Ինչ ուզես`<br />

կանեմ, միայն թե մի խայտառակի ինձ աշխարհում: Որպես մարդ եմ խնդրում:<br />

- Դուք մարդ չեք, - ասաց Արգամ Մանասյանը<br />

- Լավ, լավ, թող քո ասածը լինի, - մազաչափ իսկ չվիրավորվեց մինիստրը: - Ես մարդ չեմ,<br />

բայց դու մարդ ես, չէ՞: Ինչո՞ւ ինձ չես խղճում: Դու վրեժ լուծեցիր ինձանից: Եվ ճիշտ արեցիր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

222<br />

Բայց մի՞թե ինձ այս վիճակում տեսնելուց հետո էլ քո վրեժը լուծած չես համարում: Հերիք է,<br />

էլի: Ներիր ինձ , Արգամ… Ես իմ մեղքի համար պատրաստ եմ ամեն ինչ վճարել…<br />

Արգամ Մանասյանը նայում էր նրան և ուզում էր ասել` ստոր մարդ, դու որ ամեն ինչին գին<br />

ես դրել և անգիր գիտես այդ գները, դե ուրեմն ասա ինձ, թե ի՞նչ արժե, թե որքա՞ն ես<br />

գնահատում իմ ցավը, զարմանքը, հուսահատությունը, տառապանքը, գիշերային<br />

անքնությունը, անորոշության տագնապը, արտադրամասի կործանումը: Բակուրի սրտի<br />

նոպան, Հասմիկի լացը, Նաիրիի արյունակալած աչքերը, մորս թաքուն ողբն ու աղոթքները,<br />

Նորայրի անհանգստությունն ու կարեկցանքը, ընկերներիս դավաճանությունը,<br />

պաշտոնակիցներիս արհամարհանքը, դատախազի օգնականի նենգությունն ու<br />

լկտիությունը, ընդունարաններում իմ նվաստացած սպասելը…Ի՞նչ արժեն: Ամեն մեկի<br />

համար առանձին- առանձի՞ն ես վճարելու, թե բոլորի համար միասին:<br />

Չէ, այն ո՞վ էր, որ ասաց: Հա, իմ հավատարիմ ընկերը, իմ տղան, իմ վարորդը: Նա ասաց`<br />

աշխարհում ամեն ինչ չէ, որ փողով կարելի է առնել: Ճիշտ է, ճիշտ է, ճիշտ ես, Աշոտ: Եվ դու<br />

էլ իմացիր սրանից հետո` Սամսոն Բադալյան:<br />

- Սամսոն Իվանիչ, - ասաց նա: - Այս ժապավենը Կենտկոմ չեմ տանի միայն մի պայմանով:<br />

- Լսում եմ, - անմիջապես արձագանքեց մինիստրը:<br />

- Դուք պետք է դիմում տաք ու ազատվեք աշխատանքից:<br />

Մինիստրը քամեց թաշկինակը, քրտինքի կաթիլները թափելով գորգին և նորից սրբեց<br />

ճակատը:<br />

- Հետո՞: Դա քեզ ի՞նչ կտա:<br />

- Մեծ, մեծ խոսքեր չեմ ուզում ասել: Վախենում եմ հակառակ կողմից նմանվել ձեզ, - ասաց<br />

Արգամ Մանասյանը: - Բայց ես հիմա իմ մասին չեմ մտածում: Ազնիվ խոսք, ամենամեղմ ձևով<br />

ասած` արդար բան չէ, որ մեզ այսօր Սարի թաղի խուլիգան Սամոն ղեկավարի: Զուր մի ձգեք<br />

պիջակի թևքը` դաջվածքն այնուամենայնիվ երևում է:<br />

Սամսոն Բադալյանը լարված նայում էր նրան, առանց թաքցնելու անզոր ատելությունը:<br />

- Ես քեզ ավելի խելացի էի կարծում, - ասաց նա: - Ախր դու ոչինչ չես շահելու: Ոչինչ: Հիմա<br />

արդեն որպես թուղթ խաղացող եմ ասում քեզ` հազարից մի անգամ է այսպիսի<br />

հնարավորություն ստեղծվում: Քո ձեռքին խաչի տուզն է, Արգամ Պետրովիչ: Օգտվիր<br />

էլի…Բա չես ուզում, որ ես քեզ համար ոսկե ձկնիկ ծառայեմ:<br />

- Չեմ ուզում, շատ շնորհակալ եմ, - ժպտաց Արգամը: - Ես ոսկե ձկնիկի պատմության վերջն<br />

էլ գիտեմ:<br />

- Արգամ Պետրովիչ…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

223<br />

- Ես գնացի, -ասաց Արգամ Մանասյանը: - Դուք ժամկետների սովոր եք: Երեք օր հետո զանգ<br />

եմ տալու: Եթե տեղում լինեք, ուղիղ գնում եմ Կենտկոմ:<br />

●●●<br />

Որքան էլ տարօրինակ թվա, նա հաղթանակի ուրախություն չէր զգում: Բերանում դառնահամ<br />

էր և պտտվում էր գլուխը: Երբ դուրս եկավ մինիստրության շենքից,զգաց որ ոտքերի մեջ ևս<br />

ուժ չկա: Մտավ կողքի զբոսայգին, նստեց շրջապատին մանրափոշի շաղ տվող շատրվանի<br />

մոտ, հանեց գլխարկն ու կախեց գլուխը: Քամին ջրափոշի բերեց ու ցայեց նրա մազերին:<br />

Աչքերը փակ սպասեց, մինչև որ քամին նորից ջրափոշի բերի, բարձացրեց գլուխն ու դեմքը<br />

պահեց ջրի մանրիկ կաթիլների տակ: Ալեկոծվեց սիրտը: Հիշեց, որ երբ փոքր, շատ փոքր էր,<br />

գլուխն այդպես վեր էր պահում ու բերանով որսում երկնքից թափվող ձյան փաթիլները: Այդ<br />

ե՞րբ էր: Ծառի բնի վրայից, պատի վրայից բռով վերցնում էին սպիտակ , անարատ ձյունն ու<br />

ուտում: Իսկ իրենց երեխաներին արդեն արգելում էին: Ոչ միայն այն պատճառով, որ<br />

երեխաները քնքուշ-մնքուշ էին ու կհիվանդանային իսկույն: Այլև այն պատճառով, որ ձյունն<br />

այլևս անարատ չէր: Գործարանային տասնյակ ու տասնյակ ծխնելույզներից բարձրացող<br />

մուրն ու հազար ու մի տեսակ թույն ձյան հետ իջնում ու նստում էին քաղաքի վրա:<br />

Քիմիական կոմբինատի շրջակայքում կանգնած ավտոմեքենաները մաղի նման ծածկվում էին<br />

տեղումների ժամանակ, որովհետև երկինք արտանետվող ծծմբային գազերը անձրևի կամ<br />

ձյան հետ միանալով ծծմբաթթու էին դառնում: Դե եկ ու կեր քաղաքի վրա թափվող սպիտակ,<br />

անարատ ձյունը:<br />

Աշոտը մի օր ասաց.<br />

- Առողջապահության մինիստրության սանիտարական գլխավոր տեսչի համար ամենաճիշտ<br />

չափող գործիքը իր վարորդ Աղասին է:<br />

- Այդ ի՞նչ է չափում, - հարցրեց Մանասյանը:<br />

- Օդի թունավորվածությունը, - ասաց Աշոտը: - Հենց որ առավոտ շուտ տեսուչը տեսնում է,<br />

որ ուստա Աղասու աչքերը արցունքակալած են, անմիջապես զանգ է տալիս քիմկոմբինատի<br />

դիրեկտորին: “Ընկեր Բարիկյան, հանձնաժողով ուղարկեմ ու արձանագրությո՞ւն կազմենք,<br />

թե արագորեն կվերացնեք վթարը”: Կոմբինատի դիրեկտորը մնում է զարմացած. “Փոքր վթար<br />

է, արդեն վերացնում ենք: Բայց դուք որտեղի՞ց իմացաք, որ վթար է եղել:<br />

Դա ութ տարի առաջ էր: Հիմա հսկայական մայրաքաղաքի բնակչությունը շատ հաճախ է<br />

արթնանում գլխացավով ու աշխատանքի գնում մղկտացող, արցունքակալած աչքերով: Բայց<br />

տեսուչը դա տեսնել չի կարող: Չափող գործիքն այլևս չկա, նրա կողքին չէ: Ուստա Աղասին<br />

թոշակի է անցել: Ուստա Աղասին թոշակի է անցել, իսկ քիմկոմբինատի դիրեկտորն ու մյուս<br />

քիմիական ու կիսաքիմիական գործարանների դիրեկտորները, որոնց ձեռնարկությունների<br />

ծուխն ու մուրը փռվում և ծածկում են փոսի մեջ ընկած քաղաքն ու մարդկանց, հարկ էլ չեն<br />

համարում տեղեկացնել ղեկավարությանն ու բնակչությանը,որ նրանց կյանքը վտանգի տակ<br />

է: Նրանք պլան են կատարում: Պլանը` նախ և առաջ: Որովհետև եթե չկատարեն այդ պլանը,<br />

միայն իրենք կթունավորվեն և միայն իրենց բարեկեցիկ կյանքը կդրվի վտանգի տակ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

224<br />

Լավ է, որ գործարանի մաքրող-զտող կառույցների մասին դատախազությունում չգիտեն,<br />

մտածեց Արգամ Մանասյանը և անմիջապես էլ աջ ձեռքի ցուցամատով երեք անգամ<br />

թխկթխկացրեց նստարանին: Սատանայի ականջից հեռու: Որովհետև այդ կառույցները ևս<br />

ապօրինի են:<br />

Երբ Արգամ Մանասյանը ընդունում էր գործարանը, ուշադրություն դարձրեց հեռվում,<br />

պարսպի տակ ընկած երկու մեքենաների, որոնք հավանաբար, տարիներ շարունակ անձրևի,<br />

քամու և ձյան տակ բաց օդում մնալով, կորցրել էին իրենց նախնական գույնը, ժանգոտել ու<br />

խղճալի տպավորություն էին թողնում:<br />

- Սրանք ի՞նչ մեքենաներ են, - հարցրեց նա Վռամ Մաշուրյանին:<br />

- Մեր արտադրության հետ կապ չունեն: Թե երբ ու ոնց են այստեղ հայտնվել ոչ ոք չգիտի:<br />

Ստիպված դուրս ենք գրել:<br />

- Ոչ մի փաստաթուղթ չունե՞ն:<br />

- Մինիստրությունից էլ մարդիկ կանչեցինք, գլխի չընկան, թե ինչ է:<br />

- Հա բայց պարզ երևում է, որ վալյուտայով գնված արտասահմանյան մեքենաներ են: Տերերը<br />

չե՞ն հայտնվել:<br />

- Չէ:<br />

Ընդամենը երեք-չորս օրվա ընթացքում Մոսկվայի “Մեքենա-իմպորտ” կազմակերպության<br />

միջոցով Արգամ Մանասյանը պարզեց, որ դրանք ժամանակին կաբելի գործարանի հասցեով<br />

ուղարկված իտալական շատ արժեքավոր մեքենաներ են: Անհապաղ գնաց կաբելի<br />

գործարան, պատմեց ամեն ինչ:Գործարանում սկզբում շատ ուրախացան , որովհետև այդ<br />

մեքենաներն իրոք պետք էին նրանց: Բայց անմիջապես էլ տխրեցին, հիշելով, որ այդպես էլ<br />

մեքենաների միայն փաստաթղթերը ստանալով ու չիմանալով ինչ անել, մի քանի տարի հետո<br />

ձևակերպել են, թե իբր տեղադրել են այդ մեքենաները, աշխատացրել են, իսկ հետո դուրս են<br />

գրել` մաշվելու պատճառով և հանձնել իբրև մետաղի ջարդոն:Այդքանից հետո հիմա ինչպե՞ս<br />

արդարացնեն այդ մեքենաների երկրորդ անգամ ստանալն ու տեղադրելը: Եվ Արգամն<br />

անմիջապես գտավ ձևը: Իմանալով, որ կաբելի գործարանը մաքրող-զտող կառույցների երկու<br />

կոմպլեկտ սարքավորումներ է ստացել, առաջարկեց իտալական երկու մեքենաները<br />

փոխանակել մաքրող-զտող սարքավորումների մի կոմպլեկտի հետ, փաստաթղթերի մեջ<br />

ձևակերպելով, թե իբր հղկող ու տաշող մեքենաներ են փոխանակել: Եվ այդպես էլ արեցին:<br />

Եվ երկու կողմն էլ գոհ ու երջանիկ էր: Մռայլվում էին տարեկան միայն մի անգամ, երբ<br />

ստուգումներ էին սկսվում: Որովհետև փորձված վերահսկիչն անմիջապես կնկատեր, որ<br />

բացարձակապես ապօրինի են թե` կաբելի գործարանի իտալական երկու մեքենաները թե`<br />

ծխախոտի գործարանի մաքրող- զտոզ սարքավորումները:<br />

Ինչ անեմ, մտածեց Արգամ Մանասյանը, ամեն անգամ, երբ կողքի գյուղի բնակիչները<br />

խեղճացած, արցունքոտ աչքերով ցույց էին տալիս մեր գործարանից դուրս հոսող<br />

արտադրական ջրերի կատարած ավերածությունների հետքերն իրենց բանջարանոցներում,<br />

ես ինձ հանցագործ էի զգում: Հո չէի՞ կարող նրանց մխիթարել, ասելով, թե ոչինչ, մի կերպ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

225<br />

դիմացեք, որովհետև գործարանի մաքրող-զտող սարքավորումների համար խոստացել են<br />

գումար բաց թողնել հաջորդ հնգամյակում: Մի հնգամյակ հետո այդ բանջարանոցների ու<br />

այգիների հետքն էլ չէր մնա: Երբ մարդուն օրվա հացից ես զրկում, նրա ինչի՞ն է պետք<br />

հնգամյակը:<br />

Ես արեցի այդ: Բայց ուրիշները չեն անում: Չեն ուզում խախտել օրենքը: Չեն ուզում<br />

նկատողություն ստանալ կամ վատթարագույն դեպքում հեռացվել աշխատանքից: Չեն<br />

ուզում, որ իրենց գլուխը ցավի: Դրա համար էլ այլանդակորեն ուռճացած ու մի ժամանակ<br />

ծայրամասերում գտնվող քիմիական գործարաններն իր գիրկն առած քաղաքի բնակիչները<br />

շրջում են արցունքակալած աչքերով ու տրտնջում գլխացավից:<br />

Իսկ ուստա Աղասին էլ հակառակի պես թոշակի է անցել:<br />

Արգամ Մանասյանը նայեց ժամացույցին: Ժամը մեկն էր: Դատախազի օգնական Վարազդատ<br />

Գաբրիելյանը նրան ժամը չորսին էր կանչել: Ի՞նչ անի: Ո՞ւր գնա: Ինչպե՞ս անցկացնի այս<br />

երկու-երեք ժամը: Նա վերցրեց գլխարկը, գլխին դրեց ու դանդաղ իջավ Ալավերդյան<br />

փողոցով` մտքում կրկին ու կրկին զարմանալով, որ ոչ մի ուրախություն չի զգում` Սամսոն<br />

Իվանիչին այսպես թե այնպես դիմակազերծ անելու, ստորացնելու, նվաստացնելու համար:<br />

Նույնիսկ ընդհակառակը, ասես թե ինքը դատարկված, կողոպտված լիներ: Այդպես մի անգամ<br />

էլ էր եղել: Ե՞րբ էր: Հա, առաջ, շատ առաջ, երբ ինստիտուտում էր սովորում և ամառը մի<br />

անգամ ուղարկել էին զինուսուցման ճամբար:<br />

Գրպանում երեսուն ռուբլի փող ուներ, երբ Երևան հասավ: Ավելի ճիշտ` երեսուն մեկ ռուբլի:<br />

Երեք հատ տասանոց և մեկ ռուբլիանոց: Եկավ ավտոբուսի կայան, որ տոմս վերցնի`<br />

Լուսավան գնալու համար ու հենց դրամարկղի մոտ հանդիպեց իրենց գյուղացի մի<br />

մանկության ընկերոջ` Կորյունին: Վաղուց չէին տեսնվել: Բայց Արգամը գիտեր, որ Կորյունը<br />

ավտովարորդ է աշխատում Երևանում, ինչ-որ տեղ:<br />

- Էս ո՞ւր, ախպեր, - հարցրեց Կորյունը` նրան հերթից հանելով:<br />

- Լուսավան եմ գնում, Կորյուն ջան, - ասաց Արգամը:<br />

Մանկության ընկերը ծիծաղեց…<br />

- Արա, բա ես մեռած եմ, - ասաց նա: - Բա դրա վրա փո՞ղ կծախսեն: Բա իմ ավտոն ինչի՞<br />

համար է: Ասացիր ո՞ւր ես գնում:<br />

- Լուսավան:<br />

- Ես կտանեմ, Արգամ ջան, - ասաց Կորյունը, - բա էլ ո՞ր օրվա ընկերներն ենք:<br />

Արգամը շատ հուզվեց: Նա երկու- երեք տարի փոքր էր Կորյունից, և ավագ ընկերոջ<br />

ուշադրությունը շատ թանկ էր նրա համար<br />

- Բա որտե՞ղ է ավտոդ, - հարցրեց Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

226<br />

- Էստեղ մոտիկ, գարաժում, գնանք հանենք ու գնանք:<br />

“Հաջողություն էր, - ուրախացավ Արգամը: - Երեք-չորս ռուբլի շահեցի: Ճամբարում պետք<br />

կգա”:<br />

- Բա սոված չե՞ս, ախպեր, - հարցրեց Կորյունը, երբ նրանք ավտոկայանից հեռանալով մտան<br />

Կոմայգի:<br />

-Չէ, չէ, - անմիջապես հրաժարվեց Արգամը: - Գյուղում հաց եմ կերել: Համ էլ կուշանանք:<br />

- Գյուղում հա՜ց եմ կերել, - ծիծաղեց Կորյունը: - Այ տղա, գյուղում կերածը մինչև հիմա<br />

մնացե՞լ է: Արի, արի մտնենք խորովածանոց, մի կարգին հաց կեր, նոր գնանք: Հո ոտքով չե՞նք<br />

գնալու, կես ժամ հետո Լուսավանում ես:<br />

Կորյունի համառությունը մի կողմից, անիծյալ քյաբաբի հոտը մյուս կողմից պաշարեցին<br />

Արգամին, և նա ինքն էլ չզգաց, թե ինչպես հայտնվեց փոքրիկ խորտկարանում, ինչպես է օղի<br />

խմում և ուտում հյութալի, անմահական քյաբաբը:<br />

- Ասում ես, կուշտ ես, էլի, - քյաբաբով լի մի նոր ափսե դնելով սեղանին, բարեկամաբար<br />

հեգնում էր Կորյունը: - Վա՜յ, Արգամ, Արգամ, հազարից մի անգամ հանդիպել ենք, բա ես քեզ<br />

կթողնեի՞ սոված ճամփա գնաս:<br />

-Շա՜տ շնորհակալություն, Կորյուն ջան, - ավագ ընկերոջը երախտագիտությամբ նայելով<br />

ասում էր Արգամը: - Բայց էս ի՜նչ քյաբաբ է: Կյանքումս սրանից համով բան կերած չկայի:<br />

- Կեր, կեր, ախպեր ջան, - ժպտաց Կորյունը, - Ու արի էս մի բաժակն էլ խմենք մեր Ուջանի<br />

կենացը: Մեր հող ու ջրի, մեր այգիների կենացը: Մեր պապերի ու ծնողների կենացը և էն<br />

բանի կենացը, որ որտեղ էլ հանդիպենք, չմոռանանք, որ ուջանցի ենք: Իսկ եթե ուջանցի ենք,<br />

ուրեմն ախպեր ենք: Պիտի հասնենք ու օգնենք իրար:<br />

- Կենացդ, Կորյուն ջան, - մշուշված աչքերով, երջանկացած կրկին շնորհակալություն<br />

հայտնեց Արգամը: - Ես քո էս լավությունը չեմ մոռանա:<br />

- Ամոթ է, ամոթ, - ծիծաղեց Կորյունը: - Բա մենք մարդ չե՞նք: Բա մենք ուջանցի չե՞նք:<br />

Նա գնաց բուֆետապանի մոտ` հաշիվը վճարելու և վերադարձավ շփոթված, ամաչկոտ<br />

ծիծաղելով:<br />

-Այ քեզ թարսություն, - ասաց նա: - Պիջակս թողել եմ մեքենայի մեջ: Իսկ փողերս էլ պիջակի<br />

գրպանում են: Մոտդ փող կա՞, Արգամ ջան:<br />

- Կա, կա, - շտապով ասաց Արգամը` գրպանից երեք հատ տասնոցները հանելով:<br />

- Հիմար բան ստացվեց, - գլուխը թափահարեց Կորյունը: - Բերում եմ, պատիվ եմ տալիս ու …<br />

Դե, մեկ է, ավտոն հանելու ենք… Կտամ, ախպեր ջան…<br />

- Ոչինչ, ոչինչ, Կորյուն ջան, - ընկերոջը հանգստացրեց Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

227<br />

Կորյունը նորից բուֆետապանի մոտ գնաց ու վերադարձավ` ձեռքին երկու բաժակ օղի:<br />

- Էս էլ փողի մնացորդը, - ծիծաղեց նա: - Խմենք բարի ճանապարհ…<br />

Արգամը հրաժարվեց:<br />

- Չե՞ս խմում, չեմ ստիպում, - հաշտվողաբար ասաց Կորյունը: - Չեմ սիրում, որ խմիչքը<br />

ստիպում են: - Ու իրար ետևից խմեց երկու բաժակ օղին` լավաշի մի կտորից հոտ քաշելով:<br />

- Կորյուն ջան, մի բան ասեմ, չնեղանաս, - ասաց Արգամը: - Բա հիմա ո՞նց ես քշելու…<br />

Կորյունը ծիծաղեց.<br />

- Ե՞ս: Ես, ախպեր ջան, ճիշտը որ ասեմ` առանց խմիչքի քշել չեմ կարողանում: Իսկ խմում եմ<br />

թե չէ` թևեր եմ առնում, ոնց որ հրեշտակ…<br />

Նրանք դուրս եկան Կոմայգուց, կտրեցին տրամվայի գծերն ու հայտնվեցին “Արարատ” գինու<br />

կոմբինատի դարպասի մոտ: Արդեն մութ էր…<br />

-Հիմա ավտոս հանեմ ու թռչենք, - ասաց Կորյունը:<br />

Նա մոտեցավ դարպասին, բայց անմիջապես էլ ետ դարձավ:<br />

- Թյու, - թքեց նա, - հակառակի նման այսօր ամենակեղտոտ պահակն է: Մոտդ իսկի ուրիշ<br />

փող չկա՞, Արգամ ջան:<br />

- Մի ռուբլի է, - ամաչելով գրպանից թղթադրամը հանեց Արգամը:<br />

- Դե ոչինչ, տուր դրա բերանը գցեմ, որ չհաչա, - ասաց Կորյունը, վերցրեց ընկերոջ ձեռքից<br />

ճմրթված ռուբլիանոց և դարպասից ներս մտավ:<br />

Արգամը քայլում էր կոմբինատի կողքի մայթով, գլխում հաճելի մշուշ և բերանում քյաբաբի<br />

անուշ համը: Ու մտածում էր, որ շատ հաջող ստացվեց ամեն ինչ` թե մանկության ընկերոջը<br />

տեսավ, թե մի կուշտ հաց կերավ ճամփա գնալուց առաջ… Իսկ հիմա էլ ավտոմեքենայով<br />

առոք-փառոք կգնա, կհասնի Լուսավան:<br />

Նա քայլում էր ետ ու առաջ` ստեպ-ստեպ նայելով կոմբինատի երկաթապատ դարպասին,<br />

սպասելով, թե հիմա ուր որ է դռները մի կողմ կգնան ու հռնդալով կհայտնվի Կորյունի<br />

բեռնատարը:<br />

Բայց դռները չէին բացվում և դարպասից այն կողմ համատարած լռություն էր:<br />

Ի՞նչ կարող է պատահած լինել, անհանգստացավ Արգամը: Ուրեմն կամ մեքենան է<br />

պատահաբար փչացել, կամ էլ Կորյունն է վատ զգացել իրեն: Ախր շատ խմեց անխիղճը:<br />

Փողոցի աղոտ լամպերի լույսի տակ նայեց ժամացույցին և տեսավ, որ արդեն կես ժամ է<br />

անցել: Նա մեկ-մեկ պատկերացրեց, թե ինչպես է Կորյունը քայլում կոմբինատի բակով,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

228<br />

մոտենում իր ավտոտնակին, բացում դռները, գործի գցում ավտոմեքենան, զրույցի բռնվում<br />

ինչ-որ մեկի հետ… Հաշվեց, հաշվեց ու հանգստացրեց իրեն: Հիմա ուր որ է` կհայտնվի:<br />

Բայց Կորյունն այդպես էլ չհայտնվեց:<br />

Արդեն լրիվ անհանգստացած, սիրտը պատած տագնապով Արգամը մոտեցավ դարպասին ու<br />

ներս մտավ կողքի փոքրիկ դռնով:<br />

-Էդ ո՞ւր, - հարցրեց պահակը, որն իր խցիկում, սեղանի մոտ նստած հաց ու երշիկ էր ուտում:<br />

- Հորեղբայր, - կակազեց Արգամը: - Մի ժամ առաջ մի մարդ ներս մտավ…<br />

- Կորյունը՞, - հարցրեց պահակը:<br />

- Հա, - ուրախացավ Արգամը: - Ճանաչո՞ւմ եք: Ինձ ասաց` սպասի, գալիս եմ…բայց մինչև<br />

հիմա չկա:<br />

- Ավտոկայանում հանդիպեցի՞ր, - հարցրեց պահակը:<br />

- Հա, - զարմացավ Արգամը:<br />

- Ասաց գնամ ավտոս հանեմ ու քեզ տանե՞մ ուր ուզում ես:<br />

- Հա, - ավելի զարմացավ Արգամը:<br />

- Փողերդ էլ առա՞վ ձեռքիցդ…<br />

- Չէ, չէ, - առարկեց Արգամը: - Իրար հետ հաց կերանք…<br />

- Որովհետև իրա փողերը մոռացել էր ավտոյի մեջ մնացած պիջակի գրպանո՞ւմ….<br />

Արգամի զարմանքն արդեն անսահման էր:<br />

- Հա, - ասաց նա: - Ինքը ձեզ պատմե՞ց:<br />

Պահակը հայհոյեց:<br />

- Աֆերիստի ձեռք ես ընկել, տղա ջան: - Էդ շան որդին մի տարի կլինի, ինչ հեռացված է<br />

աշխատանքից: Խարդախ, տականք մարդ է: Էդպես խաբելով բերում է քեզ նման մարդկանց,<br />

սպասեցնում դռան մոտ ու ինքը փախչում:<br />

- Բայց իմ աչքի առաջ ներս մտավ, - ականջներին չհավատաց Արգամը:<br />

- Էդ դռնից ներս մտավ, իսկ այ էն մյուս դռնից դուրս եկավ ու կորավ: Գետինը մտնի նա, -<br />

ասաց պահակը: - Դու հո առաջինը չե՞ս:<br />

- Բա հիմա ես ի՞նչ անեմ, - շշնջաց Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

229<br />

Դա շշունջ չէր, դա հուսահատության աղաղակ էր: Նա իսկապես չգիտեր ինչ անել: Գրպանում<br />

ոչ մի կոպեկ չկար: Ուշ երեկո էր արդեն և ինքն էլ պարտավոր էր հասնել Լուսավան:<br />

Բայց եթե աչքերը լցվեցին միանգամից ու հանկարծ ցանկություն զգաց գայլի նման ոռնալ, դա<br />

այն պատճառով չէր միայն, որ գրպանում փող չկար: Չէ: Նրան խաբել էին: Տմարդիորեն:<br />

Ստորաբար: Խաբել էին լկտիորեն: Եվ ո՞վ էր խաբեբան: Նրա մանկության ընկերը,<br />

համագյուղացին: Եթե նա փող խնդրեր Արգամից, տղան իր ունեցածի կեսը կտար նրան և<br />

նույնիսկ ավելին: Բայց, չէ, վիրավորականն այն էր, որ խաբեց, թե կտանի ավտոյով, հանեց<br />

հերթից, հրավիրեց հաց ուտելու. քաղցր խոսքեր էր ասում, հող ու ջրի կենացը խմեց,<br />

ծնողների կենացը խմեց, ախպեր ջան էր ասում ու խաբում: Եվ հանուն ինչի՞: Մի բաժակ օղու<br />

և մի բաժին քյաբաբի: Ուրեմն մարդը նրա համար ընդամենը մի բաժակ օղի արժե ու մի<br />

բաժին քյաբաբ: Ուրեմն ժամը մեկ նա կարող է խաբել մի մարդու ու հավերժ զրկվել նրանից:<br />

Այդպես ապրե՞լ կլինի:<br />

Արգամը մտածեց, որ կարող է Նորայրի տուն մտնել, փող խնդրել մի քիչ, մի ավտո գտնել ու<br />

գնալ հասնել Լուսավան: Բայց նախ` մոտ չէր Նորայրի հետ և հետո` շատ էր վիրավորված,<br />

շատ էր դատապարտում իրեն, որ թույլ է տվել լակոտի նման խաբեն: Այդ էր պատճառը, որ<br />

վճռեց ինքն էլ իր հերթին պատժել իրեն, պատժել այնպես, որ ամբողջ կյանքում այս օրը<br />

չմոռանա: Որպես անգութ ու դառը դաս: Եվ ոտքով ճանապարհվեց Լուսավան, գրպանում<br />

չունենալով և ոչ մի կոպեկ, իսկ փոխարենը հոգու մեջ կուտակած վրիժառության զգացում և<br />

մաղձ բոլոր նրանց դեմ, ովքեր հետագայում հանդիպելու էին նրան, ախպեր ջան էին ասելու և<br />

փորձելու խաբել:<br />

Լուսավանում անցկացրած քսան օրերի ընթացքում նա ոչ մի ժամ, ոչ մի վայրկյան չեր<br />

մոռանում իրեն հասցված անլուր վիրավորանքը: Իսկ երբ Նորայրը մի անգամ հեծանվով<br />

այցի եկավ նրան, պատմեց ամեն ինչ ու խնդրեց օգնել լուծելու վրեժը, վկա լինել իր կողքին:<br />

Պարզ է, որ Նորայրի աչքերը փայլեցին հետաքրքրությունից և նախատեսվող հաճույքից: Այդ<br />

էր պատճառը, որ երբ Արգամը վերադարձավ Երևան և այցի գնաց ընկերոջը, Նորայրը նրա<br />

բարևին պատասխանելու փոխարեն, հագնվեց:<br />

- Գնո՞ւմ ենք:<br />

- Ո՞ւր, - զարմացավ Արգամը:<br />

- Ավտոկայան:<br />

Ավտոկայանում ինչպես միշտ ժխոր էր ու իրարանցում: Բայց Արգամն անմիջապես տեսավ<br />

Կորյունին: Նա կանգնած խոսում էր մի տարեց մարդու հետ և ինչ որ բան էր համոզում,<br />

անկասկած առաջարկում էր իր ավտոմեքենայով ձրի տանել այնտեղ, ուր մարդն<br />

ավտոբուսով էր գնալու:<br />

Արգամը, աչքով անելով, Նորայրին խնդրեց հետևել իրեն, թիկունքից մոտեցավ Կորյունին ու<br />

բռնեց նրա արմունկը: Կորյունը շրջվեց և գունատվելու փոխարեն ուրախ ժպտաց.<br />

- Վայ, էդ ո՞ւր, ախպեր…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

230<br />

- Գյուղ եմ գնում, - ասաց Արգամը, - չե՞ս տանի:<br />

Կորյունը կասկածեց:<br />

- Բա չե՞ս հարցնում, թե էն օրն ինչ պատահեց: Ինչի ավտոս չհանեցի…<br />

Արգամն իրեն ստիպեց ծիծաղել.<br />

- Քո վրա հալ կա՞ր: Էնքան խմեցիր, որ …<br />

- Ճիշտ է, ճիշտ է, Արգամ ջան, - հանգստացավ Կորյունը: - Արա, պատկերացնո՞ւմ ես…<br />

առավոտը վեր կացա, տեսնեմ մեքենայի մեջ քնած եմ: Ուրեմն նստել էի, որ խոդ տամ, քնել,<br />

մնացել էի:<br />

- Դե լավ, էդ հեչ, - ասաց Արգամը, ձեռքը թափ տալով, - հիմա ի՞նչ ես անում, տանո՞ւմ ես, թե<br />

չէ:<br />

- Վայ, բա դա էլ խո՞սք է, - աշխուժացավ Կորյունը: - Բա էլ ընկերությունն ինչի՞ համար է:<br />

Գնանք, ես էլ վաղուց մերոնց չեմ տեսել, կարոտել եմ մեր հող ու ջրին, ախպեր:<br />

Նրանք Կոմայգի մտան ու քայլեցին դեռևս անգլիացիների տնկած հսկա կաղնիների տակով:<br />

Աչքի պոչով նկատելով, որ Նորայրը իրենց թիկունքում է, Արգամը կանգ առավ:<br />

- Կորյուն, - ասաց նա, ինքն էլ զարմանալով իր հանգստությամբ: - Դու ինչո՞ւ ես կարծում, թե<br />

մարդկանց խաբելն այդքան հեշտ է:<br />

- Ո՞վ, - վախեցած տեղում գամվեց Կորյունը, հետո թեքվեց, մի շարժում արեց, ասես փորձելով<br />

ետ փախչել, բայց նկատելով սպառնալիորեն մոտեցող Նորայրին նորից Արգամին դարձավ: -<br />

Ո՞վ: Էն օրվա համա՞ր: Մորս ազիզ արև` հարբած եմ եղել, Արգամ ջան: Մորս երեսը չտեսնեմ,<br />

թե սուտ եմ ասում:<br />

- Դու գիտե՞ս, որ ես ոտքով եմ գնացել Լուսավան, - ասաց Արգամը: - Դու գիտեիր, չէ՞, որ<br />

գրպանումս ոչ մի կոպեկ չկա: Վերջին ռուբլին էլ վերցրեցիր, որ իբր թե պահակին տաս…<br />

- Վա՜յ, տվել եմ, ախպեր ջան, - հիմա արդեն անկեղծորեն գունատվեց Կորյունը:- Մարդ ենք,<br />

հարբած ենք եղել, էլի, դրա մեջ ի՞նչ կա: Շան նման ներողություն եմ խնդրում, ըհը…<br />

Նորայրը չափից ավելի էր մոտեցել, և Արգամը նայեց նրան:<br />

- Դու գործ չունես, - ասաց նա, շրջվեց ու բաց ափով, ամբողջ թափով, շրխկացնելով<br />

ապտակեց Կորյունին: - Էս քեզ` ինձ խաբելու համար:<br />

Կորյունը բռնեց այտը ու տնքալով կախեց գլուխը:<br />

- Մի հատ էլ իմ կողմից, - խնդրեց Նորայրը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

231<br />

- Ես դեռ չեմ վերջացրել, - ասաց Արգամը: - Ձեռքդ իջեցրու, -գոռաց նա Կորյունի վրա և երբ<br />

վախեցած նա հեռացրեց ձեռքը, մի անգամ էլ ապտակեց թափով, զգալով, որ մատները<br />

խրվում են դեմքի մեջ: - Էս էլ քեզ ուջանցի լինելու համար: Քո հողն ու ջուրը սիրելու համար:<br />

Կորյունը ծնկի իջավ:<br />

- Լավ, լավ, մի խփի, ոտքդ պաչեմ, էլ մի խփի, ուզո՞ւմ ես փողերդ ետ տամ: Մի բան էլ ավել<br />

տամ, ի՞նչ անեմ, ասա…-Նա գրպանից շտապով ինչ-որ ճմրթված թղթադրամներ հանեց,<br />

աղաչանքով մեկնեց Արգամին:<br />

Արգամը ապտակեց երրորդ անգամ:<br />

- Էս էլ քեզ նրանց համար, ում դեռ խաբելու էիր…<br />

Հետո շրջվեց ու քայլեց ծառուղով, առանց ետ նայելու:<br />

- Փողերդ վերցրու, արա, - ասաց Նորայրը: - Ափսոս չե՞ն…<br />

- Չեմ ուզում, - ասաց Արգամը: - Թքել եմ այն փողերի վրա, որ մարդուն տականք են<br />

դարձնում: Եվ հետո, իմ կարծիքով նա լիուլի վճարեց գողացած փողի դիմաց: Բավական է:<br />

- Ապտակը տասը ռուբլի՞, - ծիծաղեց Նորայրը:- Բա մի ռուբլի՞ն: Թույլ տուր, ցավդ տանեմ, որ<br />

ես էլ գոնե մի ռուբլու հասցնեմ: Երկու մատով…մնացորդի փոխարեն:<br />

Արգամը բռնեց ընկերոջ ձեռքը ու նրանք քայլեցին դեպի Կոմայգու ելքի կողմը: Երևի Արգամի<br />

ձեռքը դողում էր, որովհետև Նորայրը ինչ-որ բան զգաց, կողքանց նայեց ընկերոջն ու<br />

ծիծաղեց.<br />

- Արա, ոնց որ թե ծեծվածը դու լինես: Էդ ի՞նչ է քո երեսը:<br />

Արգամն էլ էր զգում, որ վառվում է դեմքը: Բայց կարևորը դա չէր: Կարևորն ու տարօրինակն<br />

այն էր, որ նա իսկապես ոչ մի ուրախություն չէր զգում` վրեժը լուծած լինելու համար: Հազար<br />

անգամ իրավացի էր Նորայրը: Ասես ինքը լիներ ծեծվածը: Հոգում ինչ-որ տեղ խաղաղվել էր<br />

իհարկե, բայց նա ամաչում էր: Նա դեռ ջահել էր, քիչ ստորություն էր տեսել կյանքում, երևի<br />

դա էր պատճառը, որ ոչ թե ուրախություն էր ապրում, այլ զարմանալիորեն ամաչում էր<br />

Կորյունի համար, նրա նվաստացման ու ստորացման համար, այն բանի համար, որ նա<br />

ախպեր ջան է ասում մարդկանց ու խաբում է: Եվ ասես դատարկված, ամայացած լիներ ինքը:<br />

Ահա թե ինչու հիմա էլ նույնն էր զգում: Նույնը:<br />

Ոչ մի տարբերություն չկար կառավարության անդամ, մինիստր Սամսոն Բադալյանի և<br />

ուջանցի շարքային դրամաշորթ Կորյունի միջև: Երկուսն էլ խաբեբաներ են: Միայն թե<br />

Կորյունը հատուկենտ մարդկանց էր խաբում, իսկ Սամսոն Իվանիրը` ամբողջ ժողովրդին: Եվ<br />

մի տարբերություն էլ կա: Կորյունին խաբեբայության համար բանտ են ուղարկում, իսկ<br />

Սամսոն Իվանիչին` թոշակի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

232<br />

Ուրեմն սուտ է, թե մեծի գլխին մեծ քար է ընկնում, փոքրի գլխին` փոքր: Մեծ քարը<br />

սովորաբար փոքրերի գլխին է ընկնում:<br />

●●●<br />

Երբ սթափվեց գլխում բզզացող խառնիխուռն մտքերից, տեսավ, որ հասել է Կոմայգու ետևի<br />

մուտքին: Այդ մուտքի մոտ մի ժամանակ փոքրիկ կրպակ կար, որտեղ լիմոնադ էին<br />

վաճառում: Արգամն ամեն առավոտ մարզվելու նպատակով հեծանվով Էջմիածին էր հասնում<br />

ու վերադառնում, ուրախ այն գիտակցությամբ, որ հետո գալու է այդ կրպակի մոտ և իրեն<br />

թույլ է տալու խմել իր բաժին մի շիշ սառը լիմոնադը: Այժմ ոչ կրպակը կա, ոչ էլ այն<br />

ժամանակվա համով ու գազով լիմոնադը: Եթե լիներ անգամ, հիմա ոչ մի պատանի մի շիշ<br />

լիմոնադի հեռանկարով Էջմիածին չէր հասնի:<br />

Արգամը պատկերացրեց իրեն նիհար ու ջահել, արշավային հեծանվի վրա, կրպակի մոտ:<br />

Նայեց ժամացույցին, դեռ երկու ժամ կար: Առանց այլևս մտածելու, Կոմայգի մտավ: Մուտքի<br />

երկու կողմերում, քարե բազրիքներին ծուլորեն թիկնած ու հենված ազգային երաժիշտները<br />

շարժվեցին աշխուժով, ձգվեցին միանգամից, ցուցադրելով իրենց դուդուկներն ու դհոլները:<br />

Տեսնելով պատկառելի հագնված, լայնեզր գլխակով և տխուր աչքերով մարդուն, նրանք<br />

ենթադրեցին, թե որևէ հանգուցյալի բարեկամ է Արգամ Մանասյանը և եկել է նվագ<br />

հրավիրելու:<br />

Արգամն ակամա ժպտաց մեղավոր` տեսնելով նրանց հուսախաբությունը, բարևեց ծանոթ<br />

թվացող ճաղատ մի դուդուկահարի, կտրեց անցավ այգին, թատրոնի շենքի մոտով փողոց<br />

դուրս եկավ, թեքվեց ձախ ու մտավ հեծանվային հրապարակ:<br />

Ինչ-որ պատանիներ էին սլանում հեծանվահրապարակում, իսկ Նորայրը վայրկյանացույցը<br />

ձեռքին կանգնած էր հարթուղու եզրին. մերթ ընդ մերթ ժամացույցին էր նայում և ոգևորում<br />

մրցողներին:<br />

- Կեցցես, Արմեն, հուպ տուր… Ետ ես մնում, Կարեն: Աշխատի, աշխատի…Այ տղա, ի՞նչ ես<br />

բադի նման օրորվում… Ոտքերդ, ոտքերդ…<br />

Ասես զգալով, որ դիտում են իրեն, Նորայրը թեքեց գլուխն ու տեսավ Արգամին: Լայն ժպտաց<br />

ու պարզեց ձախ ձեռքի երկու մատը… Ուրեմն դեռ երկու շրջան կա:<br />

Բետոնե հատակին ճռնչացնելով դողերը` քամու նման եկան ու անցան պատանի<br />

հեծանվորդները, գրեթե իրար կպած, բոլորն էլ միևնույն զգեստներով, կաշվե գլխարկներով ու<br />

կաշվե անմատներ ձեռնոցներով, հեծանիվների վրա կռացած: Տեսնես ինչ վերջնագծեր են<br />

տեսնում հիմա նրանք իրենց աչքերի առջև, մտածեց Արգամ Մանասյանը, ինչ հնարանքներ<br />

են մտածում` ընկերներին գոնե մի սանտիմետր ետ թողնելու համար: Ընդամենը մի<br />

սանտիմետր, որը մեկին չեմպիոն է դարձնում, իսկ բոլոր մյուսներին սովորական<br />

հեծանվորդներ: Եվ այդ մի սանտիմետրն է համարվում տաղանդի չափանիշը` հեծանվի<br />

մրցումներում լինի թե կյանքում: Որովհետև եթե տասը մարդ թռչում են ութ մետր, ապա<br />

տաղանդավորը նա է, ով ութ մետր և մեկ սանտիմետր է թռչում: Մեկ սանտիմետր:<br />

-Հը, չե՞ս ուզում ջահելությունդ հիշել, - ծիծաղելով հարցրեց Նորայրը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

233<br />

Արգամը կորցրեց հումորը:<br />

- Ինչ ես ասում, ջարդ ու խուրդ կլինեմ, - ետ քաշվեց նա:<br />

- Բայց որ Ռուզանը նայեր, կթռչեիր, չէ՞…<br />

Արգամը ժպտաց: Ռուզանը հեծանվահրապարակի մեխանիկ Վարոսի աղջիկն էր: Նրանք<br />

հենց բակում էին ապրում, և գեղեցկուհի Ռուզանը երբեմն-երբեմն պատշգամբ էր դուրս<br />

գալիս` մրցող տղաներին նայելու: Այդ ժամանակ կրակ էին կտրում հեծանվորդները, ոչ մեկը<br />

չէր խնայում մյուսին, այնպիսի արագություն էին բացում, այնպիսի որոգայթներ լարում իրար<br />

դեմ, որ ծեր մարզիչ Ռուբեն Ավշարովը մնում էր զարմացած.<br />

- Շան տղեք, ի՞նչ անեմ, - ասում էր նա ընդմիջումներին, - մրցումների օրը Ռուզանին<br />

կանգնեցնեմ տրեկի կենտրոնո՞ւմ:<br />

Բոլոր հեծանվորդները անխտիր սիրահարված էին Ռուզանին: Ավշարովը չէր<br />

չափազանցնում, շատերը պարապմունքի էին գալիս առաջին հերթին Ռուզանին տեսնելու<br />

համար: Նա ամուսին ընտրելու անգերազանցելի հնարավորություններ ուներ: Բայց դե ո՞վ է<br />

մինչև հիմա իր աչքերի առաջ նայել: Ամեն մեկի ճակատին իր գիրն է գրած: Տղաները մի օր<br />

ցավով ու խանդով լսեցին, որ Ռուզանը փախել է տնից` Ռոստովից “հյուրախաղերի” եկած<br />

ինչ-որ մի գողի հետ:<br />

Այդ օրը հեծանվահրապարակում պարապմունքներ տեղի չունեցան:<br />

- Վարոսը կա՞, - հարցրեց Արգամը մեխանիկի մասին:<br />

- Չէ, - ասաց Նորայրը: - Անցյալ տարի մեռավ:<br />

- Իսկ Ռուզանը՞:<br />

- Եկավ հոր թաղմանն ու մնաց: Չորս երեխա ունի: Ուզո՞ւմ ես տեսնել:<br />

- Չէ, - ասաց Արգամը:<br />

- Հիմա էլ նրա աղջիկն է մեր տղաներին վառում, - ծիծաղեց Նորայրը: - Ես էլ ասեմ ինչու էին<br />

այսօր կատաղել: Տես, պատշգամբում է:<br />

Արգամը նայեց ակամա ու զգաց, թե ինչպես հանկարծ սիրտն սկսեց տրոփել արագ- արագ,<br />

հուզմունքով: Փայտե հին պատշգամբի բազրիքին հենված` հրապարակին էր նայում<br />

Ռուզանը:<br />

- Այ քեզ բան: Ռուզանն է, - ակամա մրմնջաց Արգամը:<br />

- Հա, - ժպտաց Նորայրը: - Միայն թե անունը Յուլիա է:<br />

Հեծանիվների նստատեղերից բռնած եկան ու մարզիչին ներկայացան քրտնածկարմրատակած<br />

հեծանվորդները: Նորայրը նրանց մի կողմ տարավ ու մի քանի բառով ամեն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

234<br />

մեկին բացատրեց իր սխալները: Հետն էլ կատակում էր ընկերավարի, խփում թիկունքներին,<br />

խառնում մազերը: Մի հեծանվորդի հետ հատկապես երկար խոսեց, շրջվեց Արգամի կողմը,<br />

ներողություն խնդրեց ու նորից սկսեց ինչ-որ բան բացատրել: Իսկ երբ Արգամի մոտ եկավ,<br />

հարցրեց.<br />

-Այդ տղան քեզ ոչ-ոքի չի՞ հիշեցնում:<br />

Արգամը թափահարեց գլուխը:<br />

- Կարծես թե ինչ-որ տեղ տեսել եմ:<br />

- Մեր Նիկոլայի թոռն է:<br />

- Ի՞նչ Նիկոլայ: Նիկողայոս Հովհաննիսյանի՞: Մեր մարզիչի՞:<br />

- Հա, - ասաց Նորայրը: - Ապագա ունի:<br />

Դա Նիկողայոս Հովհաննիսյանի սիրած խոսքն էր: Երբ գովում էր մեկին, ասում էր` ապագա<br />

ունի: Զարմանալի մարդ էր, ազնվական էր ծնվել, բայց հեծանվի մարզիչ էր աշխատում: Եվ<br />

մնում էր ազնվական: Ու ազնվական էլ մեռավ: Փրկեց իր երկու սաների կյանքը բեռնատար<br />

ավտոմեքենայի հարվածից, իսկ ինքը խուսափել չկարողացավ:<br />

Ամեն անգամ ապրիլյան այդ օրը հիշելիս ողջ մարմնով փշաքաղվում էր Արգամը: Ու թեև<br />

երդվյալ անհավատ էր, բայց երբ նրա մոտ խոսք էր բացվում երազի կամ աչքով տալու մասին,<br />

գերադասում էր լռել: Որովհետև ապրիլյան այդ դժբախտ օրվանից հետո հավատում էր<br />

երազների իրականացմանը:<br />

Նիկողայոս Հովհաննիսյանը այդ ժամանակ արդեն Արգամին “Դինամո” մարզաընկերություն<br />

էր տեղափոխել և պարապմունքներ էր անցկացնում ոչ թե շաբաթը երկու անգամ, ինչպես<br />

հավաքականի մյուս անդամների հետ, այլ ամեն օր: Այդ օրը կիրակի էր, և Արգամը<br />

սովորականի պես, առավոտյան ժամը տասին Ներքին գործերի մինիստրության<br />

ավտոպարկում պետք է լիներ, որտեղից տղաները վերցնում էին իրենց հեծանիվները և գնում<br />

մարզումների: Բայց քանի որ կիրակի օր էր, Արգամը ոչ թե հանրակացարանում էր գիշերել,<br />

այլ Ուջանում, տանը: Դրա համար էլ վաղ առավոտյան նա նախաճաշեց արագորեն, վերցրեց<br />

իր սովորական հեծանիվն ու արդեն դուրս էր գալիս տնից, երբ մայրը ձայն տվեց.<br />

- Ո՞ւր ես գնում, գառ ջան:<br />

- Պարապմունքի, - ասաց Արգամը:<br />

Մայրը կտրեց նրա դեմը:<br />

- Մի գնա:<br />

- Ինչո՞ւ, - զարմացավ Արգամը:<br />

- Փիս երազ եմ տեսել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

235<br />

Արգամը ծիծաղեց:<br />

- Ամոթ է, ամոթ, մամ ջան, բա մարդ էլ երազներին կհավատա՞:<br />

Մայրն արդեն բռնել էր հեծանվի ղեկը:<br />

- Ես հավատում եմ, տղա ջան: Երազները հենց այնպես չեն գալիս… Գալիս են, որ բան ասեն<br />

մեզ, բայց վատն այն է, որ առավոտյան մոռացած ենք լինում:<br />

- Մամ ջան, բաց թող, - բարկացավ Արգամը: - Տղերքը սպասում են ինձ, ինչ կասեն:<br />

- Գնա, գրասենյակից զանգ տուր, ասա, որ իրենք էլ պարապմունքի չգնան:<br />

- Ինչի՞ համար,- սրտնեղեց Արգամը:- Ի՞նչ ասեմ: Ասեմ մայրս վատ երա՞զ է տեսել:<br />

- Հա, - ասաց մայրը:<br />

Արգամը բռնեց մոր ձեռքը, փորձեց զգուշությամբ պոկել ղեկից.<br />

- Դե վերջ տուր, լավ, - ասաց նա, - ես հո երեխա չեմ, այ մամ… Ուզում ես, որ տղերքը<br />

ծիծաղե՞ն ինձ վրա: Ես կոմերիտական եմ:<br />

- Դու իմ երեխան ես, - ասաց մայրը: - Եվ ամբողջ կյանքում իմ երեխան ես մնալու: Դու<br />

իրավունք չունես չլսելու քո մորը: Մի ուրիշ անգամ ես այսպիսի բան արե՞լ եմ: Չեմ արել, չէ՞:<br />

Հազար անգամ գնացել ես.ես կտրե՞լ եմ քո դեմը: Ուրեմն մի բան կա:<br />

Արգամը չգիտեր ծիծաղեր, թե լաց լիներ: Նա խնդրում էր մորը, համոզում, սպառնում, որ<br />

այլևս տուն չի գա, բայց սովորաբար բարի ու զիջող մայրը այս անգամ անկոտրուն էր: Նա ի<br />

վերջո այնպես սրտամորմոք լաց եղավ, որդուն աղերսելով նախ թաղել իրեն ու հետո գնալ, որ<br />

Արգամը զայրացած ցած նետեց հեծանիվը:<br />

- Լավ, լավ, - չարացած փնթփնթաց նա: - Քեզ համար հանգիստ քնում, ինձ համար անմիտ<br />

երազներ ես տեսնում:<br />

Իսկ ցերեկվա ժամը երեքին Ուջան եկավ Նորայրը ու երեխայի նման լաց լինելով հայտնեց, որ<br />

մարզիչ Նիկողայոս Հովհաննիսյանն ու հավաքականի անդամ Գաբրիել Մինասյանը զոհվել<br />

են ավտովթարից Էջմիածնի խճուղու վրա:<br />

Մայրը հենց սենյակի կենտրոնում, որտեղ կանգնած էր, ծնկի իջավ, աչքերը դեպի երկինք<br />

հառեց ու խաչակնքեց ջերմեռանդորեն:<br />

Իսկ հաջորդ օրը… Հաջորդ օրը իրենց ընկերներին թաղելու էին եկել հանրապետության<br />

բոլոր հեծանվորդները: Դա մի սոսկալի տխուր ու հանդիսավոր արարողություն էր: Առջևից<br />

քայլում էին հանրապետության հավաքականի հեծանվորդները, իրենց բրդյա կարմիր<br />

վերնաշապիկներով ու կապույտ կարճ տաբատներով, հեծանիվների վրա իրենց ընկերների<br />

դագաղները դրած, իսկ նրանց հետևում էին խայտաբղետ հագուստներով հարյուրավոր,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

236<br />

հազարավոր, հեծանվորդներ: Թումանյանի փողոցը, որտեղ Սպորտ կոմիտեի շենքն էր,<br />

ծայրեծայր լցված էր տխրած ու անտեր մնացած հեծանվորդներով:<br />

Փողոցի համար անսովոր խոր լռության մեջ ռադիոյով հնչեց սպորտկոմիտեի նախագահի<br />

դամբանականը: Նա խոսում էր հայկական հեծանվային մարզաձևի բնագավառում<br />

Նիկողայոս Հովհաննիսյանի մատուցած մեծ ծառայությունների մասին, ընդգծում<br />

հանգուցյալների առաքինություններն ու բարեմասնությունները, իսկ Արգամի թիկունքում<br />

կանգնած հավաքականի անդամ Աբրահամը խելացնոր աչքերով, շշուկով պատմում էր, թե<br />

ինչպես իրեն հրեց, ճանապարհից դուրս նետեց Նիկողայոս Հովհաննիսյանը և դրանով էլ<br />

փրկեց անխուսափելի թվացող մահից:<br />

- Փարաքարը նոր էինք անցել, ես գլուխս կախ, միայն Գաբոյի հեծանվի ակին նայելով գնում<br />

էի նրա ետևից ու մեկ էլ այն զգացի, որ ընկեր Կոլյան հայտնվեց դիմացս, հրեց ու ինձ գցեց<br />

առվի մեջ: Երբ ընկածս տեղից ապշած վեր նայեցի…- Աբրահամը լաց եղավ,- տեսա թե<br />

ինչպես բեռնատարը ուղիղ ճակատի մասով խփեց ընկեր Կոլյային ու Գաբոյին: Էլ ի՞նչ :<br />

Ուզեցի վեր կենալ, տեսա, որ մեր Մարտինն էլ է իմ կողքին: Պարզվեց, որ ընկեր Կոլյան նրան<br />

էլ է հրել, գցել առուն: Հերոս էր, էլի, նրա ցավը տանեմ… Իրեն զոհեց` մեզ փրկելու համար…<br />

Հերո՜ս էր… Հերոս էր, իհարկե: Չէ՞ որ եթե առաջինը ինքն էր տեսել հանկարծակի դեմ- դիմաց<br />

հայտնված բեռնատարը, կարող էր նետվել ճանապարհից դուրս ու փրկվել: Իհարկե: Բայց<br />

ախր մարզիչ էր նա և Նիկողայոս Հովհաննիսյանն էր. երևի ուրիշ կերպ չէր կարող վարվել<br />

այդ մարդը:<br />

Մի անգամ, երբ խոսք բացվեց նրա և ընդհանրապես հերոսների մասին, իսկ ավելի ճիշտ այն<br />

մասին, որ մեր երկրում կարծես թե չափից շատ են հերոսները, նախկին իրավաբան, իսկ այժմ<br />

նկարիչ Մհեր Սամսոնյանը հարցրեց.<br />

- Կարդացե՞լ ես Բրեխտի “Գալիլեյը”, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Կարդացել եմ, - զարմացավ Արգամը: - Ինչի՞ համար ես հարցնում:<br />

- Հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես է ավարտվում այդ պիեսը:<br />

- Չէ, - ասաց Արգամը, - չեմ հիշում:<br />

- Երբ Գալիլեյի աշակերտ Անդրեան տեսնում է աստղադիտարան մտնող իր ուսուցչին ու<br />

հասկանում, որ նրան ազատ են արձակել միայն այն պատճառով, որ նա ուրացել է,<br />

հրաժարվել իր հանճարեղ գյուտից, թե երկրագունդն է պտտվում արեգակի շուրջը,<br />

դառնությամբ բացականչում է. “Վա՜յ այն երկրին, որ հերոսներ չունի”: Հիշեցի՞ր: Այդ<br />

ժամանակ Գալիլեյը դառնում է նրան ու շշնջում. “Վայ այն երկրին, որ հերոսների կարիք<br />

ունի”: Հասկացա՞ր:<br />

- Չհասկացա, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Ուրեմն քո կարծիքով պատերազմի ժամանակ<br />

…<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

237<br />

- Պատերազմը թող, - ասաց նկարիչը: - Ես խաղաղ օրերի մասին եմ ասում: Ովքե՞ր են<br />

խաղաղ օրերի հերոսները, որտե՞ղ են ծնվում նրանք: Միայն այնտեղ, որտեղ հաստատուն<br />

կարգ ու կանոն չկա: Եթե ամեն մարդ բարեխղճությամբ կատարի իրեն հանձնարարված<br />

գործը, հերոսության կարիք չի զգացվի: Պետք է ոչ թե հերոսներ ծնել, այլ պայքարել այն<br />

երևույթների դեմ, որոնք հերոսության անձնազոհության են մղում: Ավելի արդար ու ճշմարիտ<br />

չի՞ լինի եթե մարդիկ և սեփական կյանքը խնայեն, և ուրիշների կյանքը: Այո, սիրելի Արգամ<br />

Պետրովիչ, սա այն դեպքն է, երբ մենք մեր մարմնով ոչ թե թշնամու գնդացրի փողն ենք<br />

փակում ու ծածկում, այլ ուրիշների սոսկալի թերությունները, անշնորհքությունը,<br />

անբարեխղճությունն ու անտարբերությունը: Ձեր այդ ազնիվ ու խեղճ մարզիչը ինչո՞ւ պիտի<br />

զոհեր իր կյանքը` ուրիշներին փրկելու համար: Երբ դրանից առաջ ընդամենը հարկավոր էր,<br />

որ խմած- հարբած չլիներ բեռնատարի վարորդը: Միայն այդքանը: Եթե նա անասունի նման<br />

հարբած չլիներ, չէին լինի ոչ զոհերը, ոչ էլ հերոսները…<br />

Այնպես որ ամեն անգամ, երբ մեր ղեկավարները Ոսկե աստղ են փակցնում մեկն ու մեկի<br />

կրծքին, ես սարսափում եմ: Որովհետև հասկանում եմ, թե ինչ զոհերի ու զոհողությունների<br />

գնով է այդ մարդը հերոս դարձել:<br />

... – Նորայր, բա որտե՞ղ գտար այդ տղային, - հարցրեց Արգամը:<br />

Նորայրը ժպտաց:<br />

- Ես մեկ-մեկ լինում եմ նրանց տանը: Մի օր հայրը, այսինքն ընկեր Կոլյայի տղան, խնդրեց<br />

տիրություն անել որդուն: Ասաց, որ դժվար տարիքում է, շատ է այս ու այն կողմ ընկնում: Ես<br />

էլ բռնեցի թևից ու բերեցի հեծանվահրապարակ: Արդեն երկրորդ կարգ ունի: Բնավորությամբ<br />

ու ձայնով էլ իսկը պապն է: Մեկ-մեկ հեռվից որ չեմ լսում ձայնը, սիրտս վատանում է:<br />

- Փայլուն տղա ես, Նորայր, - գրկեց ընկերոջը Արգամը: - Զարմանալի մարդ ես, հասնում ես<br />

բոլորին: Ոչինչ չես մոռանում:<br />

- Բա էլ ինչի՞ ենք ապրում, - ամաչեց, գլուխը թեքեց մարզիչը: Հետո նայեց Արգամին ու<br />

քմծիծաղ տվեց:<br />

- Հիմա որ մի բան ասեմ, աչքիդ ավելի կբարձրանամ:<br />

- Ի՞նչ, ախպեր ջան, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Առավոտ շուտ Նաիրին եկավ, պարապում էր:<br />

- Նաիրի՞ն: Ի՞մ…<br />

- Հա: Մի լավ հեծանիվ տվեցի: Երկու անգամ շրխկաց գետնին, բայց ձևացրեցի, թե չեմ<br />

նկատում: Նորից նստեց խելոք-խելոք ու սկսեց քշել:<br />

- Հո որևէ տեղը չվնասվե՞ց, - ակամա անհանգստացավ Արգամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

238<br />

- Չէ, հայրիկ ջան, - հեգնեց Նորայրը: - Բալիկդ հիանալի էր զգում իրեն: Եկավ մոտս,<br />

թե`ընկեր Նորայր, վաղը երբ եմ գալու: Ի՞նչ ընկեր, Նաիրի, ես քեզ համար ի՞նչ ընկեր: Դե հո<br />

այստեղ էլ քեռի չեմ ասելու, ծիծաղեց տղադ: Կարգին հասկացող մարդ է, գիտե՞ս, լավ է, որ<br />

հորը չի քաշել:<br />

- Ի՞նչ, - Արգամը ձևացրեց, թե բարկանում է ու բռունցքով խփեց ընկերոջ ուսին:<br />

- Կամաց, արա, ամոթ է, շլյապայիցդ ամաչի, Ռուզանը քեզ է նայում:<br />

- Ո՞վ:<br />

Արգամը նայեց պատշգամբին ու տեսավ, որ իրոք` պատշգամբից նրան է նայում գիրացած,<br />

կնճռապատ դեմքով, խայտաբղետ մազերով տարեց մի կին:<br />

- Նորի՞կ, - հանկարծ ձայնեց կինը, - էդ կողքիդ կանգնածը Արգամը չի՞…<br />

- Ես եմ, ես եմ, - տխրեց ու շփոթահար ձայն տվեց Արգամը: - Բարև, Ռուզա՜ն…<br />

Ու ամաչեց հարցնել, թե ինչպե՞ս ես…<br />

●●●<br />

Դատախազի օգնական Վարազդատ Գաբրիելյանը նախկին շուքը չուներ: Նա նորից նույն<br />

գրգռված, ճարպոտ ու քրտնած մարդն էր, որ չէր տեղավորվում հին բաճկոնի մեջ և<br />

փաստորեն մեկ քառորդով դուրս էր պրծնում համազգեստից: Նա նստած էր իր նեղլիկ<br />

առանձնասենյակում, ոտքերի տակ` արտահանվող ջերմուկի արկղը, որից ստեպ-ստեպ<br />

հանում էր նոր շիշ ու խմում հենց բերանից, ավելի ու ավելի քրտնելով: Եվ ամեն մի շարժումի<br />

հետ տնքում էր:<br />

Շքերթն ավարտվել է, մտածեց Արգամ Մանասյանը` մի կերպ տեղավորվելով դռան ու պատի<br />

արանքում: Դատախազի օգնականն այլևս սպասելիքներ չունի ինձանից:<br />

Նախքան շենք մտնելը, Արգամը տեսավ թե ինչպես դատախազության դռնից արագորեն<br />

դուրս պրծավ էլեկտրիկ Մայիսը ու, գրեթե պատին քսվելով, հեռացավ: Իսկ դռան մեջ<br />

ընդհարվեց Վռամին: Վռամը ետ քաշվեց անմիջապես, սպասեց մինչև ներս մտնի Արգամը ու<br />

շշուկով ասաց.<br />

- Զգույշ մնա, Արգամ, դատախազի օգնականը շատ խիստ է տրամադրված քո նկատմամբ:<br />

- Ինչի՞ց ես ենթադրում, - հարցրեց Մանասյանը:<br />

- Ենթադրելը ո՞րն է, - ուղղակի ստիպում է ցուցմունքներ տալ քո դեմ: Ամբողջ մեղքը քո վրա<br />

գցել:<br />

- Եվ կարողացա՞վ ստիպել:<br />

Վռամը թափահարեց գլուխը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

239<br />

- Խիղճդ մի կորցրու, - ասաց նա: - Ես քո դեմ ոչ մի վատ բան չեմ ասի հենց միայն նրա<br />

համար, որ օրեր, ամիսներ շարունակ քո կողքին եմ եղել: Պա՞րզ է: Հենց միայն ինձ համար:<br />

Ինձ այնքան էլ հեշտ չէ գնելը, եղբայր…<br />

Գիտեմ, մտածեց Արգամ Մանասյանը, ես արդեն ձեր գները գիտեմ:<br />

- Հա, ի դեպ, դու որևէ բան հասկանո՞ւմ ես: Ինչո՞ւ հանձնաժողովի աշխատանքները<br />

դադարեցրին, - հարցրեց Վռամը:<br />

- Ոչինչ չեմ հասկանում, - առանց աչքերը թարթելու ստեց Արգամը:<br />

Վռամը, իհարկե, չհավատաց:<br />

- Բոլոր դեպքերում որոշեցի չտեղափոխվել քո առանձնասենյակը, - ժպտաց նա: -<br />

Կվերանորոգեմ ու կպահեմ քեզ համար: Սիրտս վկայում է, որ պիտի վերադառնաս, Արգամ:<br />

Արգամ Մանասյանը ակամա հուզվեց:<br />

- Դե լավ, լավ, - ասաց նա: - Ինքդ էլ գիտես, որ դա լինելու բան չէ: Եվ ինձանից լավ գիտես:<br />

… Դատախազի օգնականը հոգնած, արյունակալած աչքերով նայեց այցելուին:<br />

- Ձեր գործը, Մանասյան, ձգձգվեց մի քիչ, որովհետև ժողովրդական վերահսկողության<br />

կոմիտեի հանձնաժողովի նյութերը ևս կցեցին այդ գործին:<br />

- Գիտեմ, - ասաց Արգամը:<br />

- Ուրեմն պիտի իմանաք նաև, որ դրանով ձեր գործն ավելի ծանրացավ:<br />

- Քաշո՞վ, - անմեղորեն հետաքրքրվեց Մանասյանը:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը տնքալով մեկնեց ձեռքը, վերցրեց ջերմուկի կիսատ շիշը ու<br />

բերանին տարավ:<br />

- Այ այսպես նայում եմ ձեզ ու զարմանում, - ասաց նա: - Դուք իսկապե՞ս չեք պատկերացնում,<br />

թե ինչքան ծանր է ձեր վիճակը, թե ձևացնում եք:<br />

- Ձևացնում եմ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Գիտե՞ք ինչու եմ ասում, - ավելացրեց<br />

դատախազի օգնականը: Որովհետև ես ձեզ նման մարդկանց էլի եմ տեսել:<br />

- Բա էլ ինչո՞ւ եք զարմանում:<br />

- Այդ վիճակը հաճախ հուսահատությունից է ծագում, - իր միտքն ավարտեց Գաբրիելյանը:<br />

- Իսկ իմ վիճակը իսկապե՞ս շատ է հուսահատական, - հարցրեց Մանասյանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

240<br />

- Շա՜տ, - ասաց դատախազի օգնականը: - Ձեր դեմ տրված ցուցմունքներով և գործի<br />

նյութերով կարելի էր մի քանի հոգու բանտարկել:<br />

- Եվ գերակատարել պլանները:<br />

- Ի՞նչ պլաններ:<br />

- Դե դուք էլ երևի ձեր պլաններն ունեք, թե հնգամյակի այս վճռական տարում քանի հոգու<br />

պետք է բանտարկել:<br />

Դատախազի օգնականը չպատասխանեց և լուռ, ծանր հայացքով նայեց ամբաստանյալին:<br />

- Ներեցեք, - ասաց Արգամ Մանասյանը սրտանց: - Ես էլ չեմ հասկանում, թե ինչ է<br />

կատարվում ինձ հետ: Իսկապես չեմ կարողանում լուրջ խոսել: Ես գիտեմ, այստեղ հարցեր<br />

տալու իրավունք միայն դուք ունեք: Ասել եք, գիտեմ: Բայց ես ուզում եմ ձեզ մի հարց տալ և<br />

ձեր պատասխանից կախված կլինի, կխոսեմ լրջորե՞ն, թե կլռեմ ընդհանրապես: Թույլ տվեք<br />

տալ այդ հարցը:<br />

- Տվեք, - կարծես թե աշխուժացավ դատախազի օգնականը:<br />

- Ինձ որ կալանավորեք, գործարանի աշխատանքները կբարելավվե՞ն: Ահա իմ միակ հարցը:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը մտածեց:<br />

- Այս հարցը տալիս եմ այն պատճառով, որ դատախազությունը առաջին հերթին պետության<br />

շահերը պաշտպանող մարմին է: Եվ ոչ միայն կոչված է պատժելու հանցագործներին, այլև<br />

խորանալու հանցագործություններ ծնող դրդապատճառների մեջ և կանխելու դրանք: Այդպես<br />

չէ՞:<br />

- Այդպես է, - տնքաց Վարազդատ Գաբրիելյանը:<br />

- Դե ուրեմն պատասխանեք` եթե ինձ կալանավորեք, դա արդյո՞ք կլինի հոգուտ պետության<br />

շահերին: Կբարելավե՞ն գործարանի աշխատանքները: Բանվորներն ավելի ազնիվ կդառնան<br />

ու չե՞ն գողանա արտադրանքը: Ֆինանսական կարգապահության խախտումներ այլևս չե՞ն<br />

լինի:<br />

- Դժվարանում եմ ասել, - անկեղծորեն խոստովանեց դատախազի օգնականը:<br />

- Ճիշտ է, - համաձայնվեց գործարանի նախկին դիրեկտորը: - Ճիշտ է, դժվար է ասելը,<br />

որովհետև ոչ դուք ոչ էլ ես ի վիճակի չենք լուծելու այդ հարցերը: Բայց եթե ի վիճակի չենք<br />

լուծելու, գոնե պարտավոր ենք հասկանալ, չէ՞: Կամ գոնե հասկանալու փորձ անել: Ընկեր<br />

Գաբրիելյան, ես ձեզ ամենայն անկեղծությամբ եմ ասում. Այն կարևոր, այն հիմնական<br />

խախտումները, որ ես թույլ եմ տվել, արել եմ հանուն պետության շահերի: Ոչ թե սխալվել եմ,<br />

ոչ թե աչքաթող եմ արել, այլ կատարել եմ գիտակցաբար, երկար մտածելուց հետո, աչքի<br />

առաջ ունենալով նույնիսկ այսօրվա մեր խոսակցության հեռանկարը: Ես պարզապես այլ ելք<br />

չեմ ունեցել: Երբեմն ստիպված եմ եղել շրջանցել պետության մանր օգուտները, հանուն մեծ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

241<br />

շահերի, հանուն գործի: Այդ բոլոր մեծ ու փոքր խախտումների կամ ինչպես դուք եք որակում`<br />

հանցանքների մեջ ես թեկուզ մի կոպեկի անձնական շահ չեմ ունեցել: Ահա ինձ համար<br />

հարցերի հարցը: Ես իմ մասին չեմ մտածել, իմ շահի մասին չեմ մտածել: Ես մտածել եմ<br />

պետության շահերի, մեր գործարանի շահերի մասին: Միթե՞ դրա համար պետք է<br />

կալանավորել մարդկանց:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը մոռացել էր ջերմուկը և գլուխը ուսերի մեջ առած լռում էր:<br />

- Ես ձեզ օրինակ բերեմ, - ոգևորության մեջ ինքն իրեն մատնեց Արգամ Մանասյանը: - Դուք<br />

դա չեք հայտնաբերել, բայց մեր գործարանից հեռացվող թունավոր ջրերը գիտե՞ք ինչով ենք<br />

մաքրում…<br />

-Ինչո՞ւ չգիտենք, - քմծիծաղ տվեց դատախազի օգնականը: - Երկնքից իջած զտող սարքերով:<br />

- Այո, - զարմացավ ու մի քիչ էլ ընկճվեց Արգամ Մանասյանը: - Երկնքից իջած: Որովհետև<br />

եթե սպասեինք, որ այդ սարքերը օրինական ճանապարհներով, Պետպլանից իջնեին, արդեն<br />

լրիվ ամայացրած, վառած կլինեինք կոյուղու ճանապարհին ընկած բոլոր տնամերձ<br />

հողամասերը: Մինչև հիմա մենք այդ սարքերը չենք ստացել, ընկեր Գաբրիելյան: Մինչև<br />

հիմա: Ես դա արել եմ ապօրինի ճանապարհով, խախտելով հազար ու մի կանոն: Բայց ինչի՞<br />

համար: Ես և իմ ընտանիքը որևէ օգո՞ւտ ենք ունեցել դրանից: Ես իմ տնամե՞րձն եմ փրկել:<br />

Ուրիշ տեղից գամ: Դուք հո լավ գիտեք, որ նախկինում, եթե աշխատողները ուրախությամբ<br />

էին գործուղման գնում Մոսկվա կամ որևէ այլ տեղ, ապա հիմա գործուղման գնալը պատիժ<br />

են համարում իրենց համար և հրաժարվում են: Ինչո՞ւ: Որովհետև երեսնական թվականների<br />

հաշվարկներով մենք նրանց այսօր որպես օրապահիկ նույն երկու ռուբլի վաթսուն կոպեկն<br />

ենք տալիս, երբ այդ գումարով շատ- շատ միայն նախաճաշել կարելի է: Եվ մեկ կամ<br />

լավագույն դեպքերում երկու ռուբլի ենք վճարում գիշերելու համար, երբ հյուրանոցի որևէ<br />

համարում տեղավորվելը առնվազն չորս ռուբլի արժե: Այն էլ եթե տեղ գտար:<br />

Հիմա պա՞րզ է, թե որտեղից են ծնվում խախտումները: Հիմա պա՞րզ է, թե ինչու ենք երկու<br />

օրվա գործուղման փոխարեն, խախտելով կարգը և մեզ մոռացած պետությանը խաբելով,<br />

խորամանկորեն տասը օրվա գործուղում ձևակերպում և տասը օրվա գումար վճարում<br />

մարդկանց: Որպեսզի նրանք երկու օր կարողանան ապրել: Ահա թե ինչու: Եվ հենց նույն<br />

նկատառումներով ապրանքներ տեղափոխող վարորդին մեկ ուղերթի համար հինգ ուղերթ<br />

ենք ձևակերպում և վճարում հինգ ուղերթի համար, որպեսզի մարդը կարողանա ապրել ու<br />

աշխատել:<br />

Այդ խախտումները ես հանուն իմ շահի՞ եմ արել:<br />

Դատախազի օգնականը գլխով արեց անհամբեր, և Արգամ Մանասյանը հասկացավ, որ նա<br />

սպասում է իր խոսքի ավարտին, որպեսզի սկսի խոսել: Եվ վճռեց այնուամենայնիվ ավարտել<br />

իր միտքը:<br />

- Ես չեմ ուզում դեմագոգի կամ էժանագին մատնիչի դեր կատարել և ասում եմ այն բաները,<br />

որոնք առանց այդ էլ քաջ հայտնի են ձեզ: Ահա ուրեմն` եթե դուք ինձ համառորեն<br />

մեղադրանք եք առաջադրում և մտադիր եք կալանավորել իմ վերոհիշյալ և այլ մեղքերի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

242<br />

համար, ինչու միանգամից կալանքի արտոնագիր չեք խնդրում երկրի բոլոր գործարանների<br />

ու ֆաբրիկաների, բոլոր հիմնարկությունների ու ձեռնարկությունների դիրեկտորներին ևս<br />

կալանքի վերցնելու համար: Բոլորին, անխտիր: Ինչո՞ւ : Նրանք անմե՞ղ են: Չե՞ն խախտում<br />

ֆինանսական կարգապահությունը: Հավելագրումներ չե՞ն կատարում, որպեսզի բանվորները<br />

պարգևատրություն ստանան: Ի՞նչ է, դուք չգիտե՞ք, որ, ասենք, մեր կոնստրուկտորների<br />

աշխատավարձը սահմանվել է այն ժամանակ, երբ խառը կանաչին շուկայում հինգ կոպեկ<br />

արժեր և ոչ թե այսօրվա նման մեկ ռուբլի: Եվ այդպես ամեն ինչը: Գները տարեցտարի<br />

բարձրանում են, իսկ աշխատավարձը մնում է նույնը կամ հնգամյակը մեկ` ավելանում տասը<br />

տոկոսով: Մարդիկ ո՞նց ապրեն: Ուրեմն այդ ո՞ր դիրեկտորն է, որ իր առաջավոր, գործարանի<br />

տասնյակ հազարների օգուտ բերող կոնստրուկտորին կամ նրա կնոջը, կամ նրա զոքանչին չի<br />

ձևակերպում նաև իբրև տնտեսագետ, կամ իբրև պահակ, որպեսզի նա գոնե հարյուր ռուբլի<br />

ավել ստանա:<br />

Դա հանցա՞նք է, թող լինի հանցանք: Բայց հանուն ինչի՞: Հանուն արդարության և հանուն<br />

գործի շահերի: Որովհետև չի կարելի աշխատավարձի նույն չափը տալ ծույլ ու անբանին և<br />

աշխատասեր, մտածող, ստեղծագործող մարդուն, ընկեր Գաբրիելյան: Իսկ ո՞վ կարող է<br />

հաշվել համահարթեցման պատճառով երկրին տրված վնասները: Երբ աշխատանքի կոչված<br />

մի վիթխարի բանակ սովորեց չաշխատել: Մտեք որ ձեռնարկությունն ու հիմարկությունն<br />

ուզում եք, աշխատողների առնվազն կեսը ծխում է միջանցքներում ու թրև է գալիս սենյակից<br />

սենյակ: Ինչո՞ւ : Որովհետև աշխատի թե չաշխատի, աշխատավարձը նույնն է:<br />

Ուրեմն ավելի արդար ու ճիշտ չի՞ լինի, եթե կալանքի մի քանի արտոնագիր պահանջեք այն<br />

ղեկավարներին մեկուսացնելու համար, ովքեր իրենց դինոզավրային քաղաքականությամբ,<br />

քարացած մտածողությամբ, անտարբերությամբ և անճարակությամբ, առաջ նայելու<br />

փոխարեն ետ-ետ են նայում ու ծնում հանցագործության հենց այն դրդապատճառները, որոնք<br />

դուք այսօր պարտավոր եք գոնե կանխել: Պարտավոր եք, բայց չեք կարողանում, չեք կարող<br />

կանխել, որովհետև շատ ավելի հեշտ է մի քանի պատահական բռնվածներին բանտարկելը,<br />

քան թե մտածելը բոլոր դեռևս չբռնվածների ճակատագրի մասին…<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը չդիմացավ, ջերմուկ խմեց, տնքաց ու ընդհատեց նրան:<br />

- Այդ բոլորը դատարանում կասեք, Մանասյան, եթե դատավորը թույլ տա: Իսկ եթե իմ<br />

կարծիքն եք հարցնում, ապա ուրեմն իմացեք, որ ձեր ասածների մեծ մասը զգացմունքներ են,<br />

հանցանքի մեջ բռնված ու չարացած մարդու հիվանդագին դատողություններ: Եթե դուք<br />

իսկապես այդքան ազնիվ ու անշահախնդիր մարդ եք, ինչքան որ ցույց եք տալիս ինձ մոտ,<br />

ինչո՞ւ մինչև հիմա, նախքան ձեր նկատմամբ քրեական գործ հարուցելը ձեր այդ մտքերն ու<br />

զգացմունքային խոսքերը որևէ ամբիոնից չէիք արտասանում:<br />

- Որտեղ պետք է, ասել եմ, - բարկացավ Արգամ Մանասյանը:<br />

- Եթե որտեղ պետք է ասած լինեիք ձեզ վաղուց հեռացրած կլինեին աշխատանքից,<br />

Մանասյան: Որովհետև նման խոսքեր միայն հոգեբուժական հիվանդանոցում կարելի է<br />

ազատ ասել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

243<br />

- Միայն ես չէ, որ այդպես եմ մտածում: Թերթեր չե՞ք կարդում, ինչ է: Ես այդ բոլորի մասին<br />

նույնիսկ զեկուցագիր եմ ուղարկել ղեկավարությանը, - պոռթկաց Արգամ Մանասյանը, հետն<br />

էլ մտածելով, թե մի՞թե այս վայրենի վարազը Շվեյկ էլ է կարդացել:<br />

- Դրա համար էլ հիմա այստեղ եք, - ժպտաց դատախազի օգնականը: - Կամ պիտի այստեղ<br />

լինեիք, կամ էլ համապատասխան փաստաթուղթ ունենայիք, որ ուղարկեին այնտեղ…<br />

Արգամ Մանասյանը զգաց, որ գունատվում է: Եվ ո՞ւմ մոտ եմ ես իմ սիրտը դատարկում,<br />

ափսոսանքով ու ցավով մտածեց նա: Ինչո՞ւ հանկարծ միամտորեն, տղայավարի բացվեցի:<br />

Նա ի՞նչ է հասկանում: Նա նայում է դիմացինին ու մտածում, թե որքան դրամ կարող է պոկել<br />

նրանից, առանց իրեն վտանգի ենթարկելու, օրենքի ընձեռած հնարավորությունների<br />

սահմաններում: Ահա նրա ամբողջ դավանանքը, ահա նրա ամբողջ փիլիսոփայությունը: Իսկ<br />

դու, Արգամ Մանասյան, գիտությունների թեկնածու և գործարանի նախկին դիրեկտոր, նրան<br />

փող ցույց տալու փոխարեն հոգիդ ես ցույց տալիս: Այն մարդուն, որը միջնորդին ասել է` թե<br />

գնա հազար մանեթ էլ բեր ու թեկուզ հայտարարի ռադիոյով:<br />

- Ես ձեր այդ զգացմունքները, Մանասյան, գործին կցել չեմ կարող, - ասում էր դատախազի<br />

օգնականը: - Իմ աստվածը քրեական օրենսգիրքն է: Եվ ձեր այդ բոլոր հարգելի հանցանքներն<br />

ու ապօրինությունները մեկիկ-մեկիկ ընկնում են համապատասխան հոդվածների տակ: Իսկ<br />

այդ հոդվածներում պարզ գրված է, թե որ հանցանքի համար որքան պատիժ է նախատեսված:<br />

Պա՞րզ է:<br />

- Դա պարզ է,- ասաց Արգամ Մանասյանը:- Պարզ չէ միայն մի բան, եթե օրենսգրքում այդքան<br />

որոշակի գրված է, թե որ հանցանքի համար որքան պատիժ է հասնում, ուրեմն էլ ո՞ւմ է պետք<br />

մարդ- իրավաբանը, ինչո՞ւ են պահում ձեզ և ձեր ամբողջ իրավաբանական և օրինապահպան<br />

ինստիտուտները: Չէ՞ որ ռոբոտն ու կոմպյուտրն անգամ կարող է բացել գիրքը ու ասել<br />

հանցագործին, թե նրան ինչպիսի պատիժ է հասնում: Թե՞ ուրիշ անելիքներ էլ ունեք:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանը քմծիծաղ տվեց.<br />

- Եկել եք ինձ դաս տա՞ք:<br />

- Ոչ էլ դաս լսելու եմ եկել:<br />

- Ստիպված կլինեք լսել, Մանասյան, - ասաց դատախազի օգնականը: - Դուք դեռ չգիտեք, թե<br />

ինչեր կան այստեղ: - Նա ձեռքը դրեց երկհատորանոց դարձած մեծ թղթապանակի վրա: -<br />

Վաղը առերեսումների եմ անցնելու և դուք սեփական ականջներով կլսեք, թե ինչեր են ձեր<br />

մասին ասում ձեր աշխատակիցները: Երբ որ տասնհինգ հոգի կկանգնեն ձեր առաջ ու կասեն,<br />

թե դուք նրանց օգնություն եք դուրս գրել, իսկ ձեր գործարկոմի նախագահը այդ փողերը խլել<br />

է նրանցից հենց դրամարկղի մոտ, այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչ կասեք դուք:<br />

- Կասեմ, որ եղել է այդպիսի բան և որ հենց նույն օգնություն ստացածները մասնակցել են այդ<br />

գումարով հյուրերի համար տրվող խնջույքին:<br />

- Հյուրերին ուրիշների հաշվին չեն հյուրասիրում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

244<br />

- Գործարանը այլ միջոցներ չունի:<br />

- Ձեր տուն տանեիք:<br />

- Որ հետո հարցնեիք, թե ի՞նչ միջոցներով եմ երեսուն հոգու հյուրասիրել մեր տանը:<br />

- Երբ գործարանի էլեկտրիկ Մայիս Սարգսյանից երկու հազար ռուբլի էիք պահանջում` նոր<br />

ավտոմեքենա տալու համար, իսկ պահեստապետ Միլիտոսից էլ տասը հազար ռուբլի<br />

ուզում` նրան չհեռացնելու խոստումով, դարձյա՞լ հյուրերին նկատի ունեիք:<br />

- Ոչ, նկատի ունեի ձեզ: Գիտեի, որ մի օր ձեր ձեռքն եմ ընկնելու:<br />

- Ձեր չափը ճանաչեք, Մանասյան:<br />

- Երբ դուք էլ ձեր չափը ճանաչեք, Գաբրիելյան…<br />

Դատախազի օգնականի ցածի շրթունքը դողաց, առանց այդ էլ այս ու այն կողմ ցցված մազերը<br />

փշաքաղվեցին, ուզեց խոսել, ձայնը դուրս չեկավ, և Արգամ Մանասյանին մի պահ թվաց թե<br />

կաթվածահար է եղել: Բայց, չէ, դատախազի օգնականը տնքալով մեկնեց ձեռքը, մի նոր շիշ<br />

ջերմուկ հանեց արկղի միջից, խմեց մի քանի կում, հևաց ու ասաց.<br />

-Մեղավորը ես եմ: Խնայում էի ձեզ: Բավական է: Ափսոս ուշ է: Վաղը կներկայանաք իրերով:<br />

Լսո՞ւմ եք, իրերով:<br />

- Ուրեմն որոշեցիք կալանավորե՞լ, - քմծիծաղ տվեց թե ջղաձգվեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ան-պայ-ման: Իսկ մինչ այդ բարի եղեք պատասխանել իմ հարցերին: - Նա թղթի մի տրցակ<br />

դրեց իր առջև, ապակու վրա, ձեռքն առավ գրիչը ու ասաց իրոք ռոբոտի ձայնով, մեքենայորեն<br />

ու միապաղաղ: - Հարկ եմ համարում ասել, որ անկեղծ խոստովանությունը կարող է<br />

թեթևացնել ձեր մեղքը…<br />

Արգամ Մանասյանը հառաչեց, փակեց աչքերը ու պատրաստվեց պատասխանել հարցերին:<br />

●●●<br />

Երբ դուրս էր գալիս դատախազության շենքի երկար ու ամայի միջանցքով, զգաց, որ գլուխը<br />

պտտվում է ու խառնում է սիրտը: Ցուցանակներին նայելով գտավ զուգարանը: Այն ամենևին<br />

չէր տարբերվում շուկայի կամ ավտոկայանի զուգարաններից: Սոսկալի կեղտոտ էր: Ծորակի<br />

վրա բռնակ չկար, և ջուրը հոսում էր անընդհատ խշշալով:<br />

Երկիրն են ուզում իբր թե մաքրել, երբ սեփական զուգարանը մաքուր պահել չեն կարող,<br />

մտածեց Արգամը չարախնդորեն:<br />

Նա լվացվեց, կամ ավելի ճիշտ` սառը ջրով հովացրեց վառվող ճակատը ու հառաչեց ակամա:<br />

Կամ վկաները երկրորդ անգամ կրկնել են իրենց ցուցմունքը, կամ էլ դատախազի օգնականը<br />

բացարձակորեն վստահ է, որ նրանք վաղը առերեսման ժամանակ պնդելու են իրենց սուտ<br />

մեղադրանքները, մտածեց նա: Թե չէ ինչքան էլ զայրացած լիներ, չէր խոսի իրերով<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

245<br />

ներկայանալու մասին: Ուրեմն ամեն ինչ վերջացած է: Վաղը Արգամ Մանասյանը կդառնա<br />

կալանավոր: Ուրեմն այս երեկոն նրա կյանքի վերջին ազատ երեկոն է: Ու ոչ միայն<br />

դատախազի օգնականը, Արգամ Մանասյանն ինքը այսօր ամեն ինչ արեց, որպեսզի այս<br />

երեկոն իր ազատ կյանքի վերջին երեկոն դառնա: Նա ոչ միայն ազնվորեն պատասխանեց<br />

դատախազի օգնականի հարցերին, որոնցից շատերը նորություն էին նրա համար և<br />

վտանգավոր հենց նրանով, որ երբեք չէր մտածել թե մի օր պատասխան է տալու դրանց<br />

համար: Առօրեական մանր-մունր խախտումներ, որոնք կուտակվելով որակ էին կազմում:<br />

Այլև նույն ազնվությամբ պատմեց ստիպողաբար, հանուն գործի կատարած իր մի շարք<br />

այնպիսի մեղքերի մասին որոնք հայտնի չէին քննությանը: Արգամ Մանասյանը մինչև վերջ էլ<br />

միամտաբար կարծում էր, թե որքան շատ լինեն նման փաստերը, այնքան ավելի կընդգծվի<br />

գործարանում և ընդհանրապես արդյունաբերական ձեռնարկություններում տիրող<br />

անհեթհեթ, թշվառ վիճակը և ամեն ինչ հիմքից շարժելու, վերափոխելու և վերակառուցելու<br />

անհրաժեշտությունը: Եվ նա իր ձեռքով նորանոր կշռաքարեր էր ավելացնում մեղքերի իր<br />

նժարին: Իսկ երբ դատախազի օգնականը վերջում ուղղակիորեն հարցրեց, թե նա մեղավոր<br />

համարո՞ւմ է իրեն վերոհիշյալ խախտումների և հանցանքների համար, Արգամ Մանասյանը<br />

պատասխանեց.<br />

- Այո: Մեղավոր եմ: Բայց ուրիշ ելք չունեի: Ես այդ բոլոր խախտումները հանուն պետության<br />

շահերի եմ կատարել:<br />

Եվ ստորագրեց:<br />

Այնժամ դատախազի օգնականը հեգնանքով ասաց.<br />

- Այդքան երկար գրելը միտք չուներ: Ո՞վ է այդքանը կարդացողը: Առաջին երկու բառն էլ<br />

բավական էր:<br />

Դրսում մութ էր: Բարակ անձրև էր մաղում և ոչ մի ավտոմեքենա չկար: Այսինքն եթե լիներ<br />

անգամ, Արգամը չէր նստի, որովհետև չգիտեր ուր գնալ, չգիտեր ինչ անել, չգիտեր ում հետ<br />

կուզենար խոսել և ում հետ անցկացնել իր ազատ կյանքի վերջին երեկոն: Վերջին երեկոն:<br />

Եվ հանկարծ զգաց, որ խմել է ուզում: Երևի այդ միտքը Սարի թաղի երկաթուղային կամրջի<br />

մոտ գտնվող խորտկարանի կապույտ ռեկլամը հուշեց: Անցավ կամրջի տակով, բարձրացավ<br />

փոքրիկ բլուրը և մտավ խորտկարան: Ոչ մի սեղանի վրա խմիչք չկար, բայց հաճախորդների<br />

մեծ մասը հարբած էր: Ուտել չէր ուզում, ուտելիքի մասին մտածելիս անգամ խառնում էր<br />

սիրտը: Բայց չէ՞ որ պետք էր մոտենալ բուֆետապանին, ինչ-որ բան պատվիրել:<br />

- Ուտելու ինչ ունեք, - հարցրեց նա հենց այնպես:<br />

- Օսետրինա, խոզի չալաղաջ, քյաբաբ, տավարի խաշլամա, սունկ, - մեքենայաբար թվեց<br />

բուֆետապանը:<br />

- Սունկ տվեք ինձ:<br />

- Մենա՞կ եք, - հարցրեց բուֆետապանը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

246<br />

- Մենակ եմ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Մենակ եմ: - Կրկնեց նա:<br />

Ինչ որ պահ բուֆետապանը սպասումով շարունակում էր նայել նրան:<br />

- Հա՜, - հիշեց Արգամը, - խմելու բան չունեք:<br />

- Մեզ մոտ խմիչքն արգելված է, - ժպտաց բուֆետապանը:<br />

Արգամը ստիպված ինքն էլ ժպտաց ու աչքով արեց դավադրաբար:<br />

- Ի՞նչ եք ուզում:<br />

- Օղի, - ասաց Արգամը:<br />

Բուֆետապանը ձևականության համար շուրջը նայեց.<br />

- Գնացեք այն սեղանի մոտ, կուղարկեմ:<br />

Արգամը սունկին ձեռք չտվեց: Բայց մինչև վերջ խմեց մանգոյի հյութի տուփի մեջ մատուցված<br />

օղին: Խմում էր ու ամեն վայրկյան սպասում, որ հիմա հարբելու է: Բայց խմիչքը<br />

զարմանալիորեն չէր ազդում նրա վրա: Խմում էր, նայում շուրջը, ախորժակով ուտող և<br />

մանգոյի հյութի տուփերից օղի ու կոնյակ խմող մարդկանց և անխիղճ, անարդար բան էր<br />

համարում, որ նրանք կարող են վաղն էլ ուտել ու խմել, գնալ ու չգնալ ուր ուզում են, իսկ ինքը<br />

գնալու ընդամենը մի տեղ ունի` դատախազություն, որից հետո հայտնվելու է արգելատանը:<br />

Վերջ:<br />

Գոնե պետք է Աշոտին հանդիպել, հարցնել թե ինչ վերցնեմ ինձ հետ, ինչպես ինձ պահեմ<br />

այնտեղ, մտածում էր Արգամ Մանասյանը: Տունն էլ, հրես, մոտիկ է, Սիլաչու ծածկած շուկայի<br />

կողքին: Բայց ամաչում էր: Ինքն էր Աշոտին անընդհատ խորհուրդներ տալիս, թե, աստված<br />

մի արասցե, այնպիսի մի բան չանես, որ նորից հայտնվես բանտում: Խորհուրդներ էր տալիս:<br />

Իսկ հիմա ուղիղ այնտեղ է գնալու: Հետո Բակուրի մասին մտածեց. տեսնես ի՞նչ է անում իր<br />

խեղճ համր ընկերը բազմալեզու, աղմկոտ, անհյուրանոց ու անհյուրընկալ մայրաքաղաքում,<br />

որի ամբողջ բնակչությունը մի հոգս ունի, թե ինչպես խրատնել տա հանդիպած մարդուն և<br />

նրան ստիպի ապրել ու շնչել ճիշտ այնպես, ինչպես ինքը: Հետո Վռամին հիշեց ու, ինչպես<br />

Իսահակյանն է գրել` զարմանալով զարմացավ, որ մինչև վերջ այդպես էլ չճանաչեց այդ<br />

մարդուն, չկարողացավ բռնել, շոշափել նրան: Հենց թվում էր, թե ճանաչում է, անմիջապես<br />

զգում էր, որ բոլորովին, բոլորովին չի ճանաչում: Որովհետև այդ մարդը ամեն վայրկյան մի<br />

ուրիշ տեսակ էր դառնում և ստեղծված յուրաքանչյուր իրադրությունից ապշելիորեն<br />

կարողանում էր մաքուր դուրս պրծնել: Կամ գոնե այդպես էր թվում: Իսկ երբ Վռամին հիշեց,<br />

կողքին աննկատելիորեն հայտնվեց Մարիամը, նայեց նրան խորունկ, խաժ աչքերով, ժպտաց<br />

ու շշնջաց քնքշորեն` “Սիրելի՜ս, սիրելի մարդ…պահպանիր քեզ…պահպանիր քեզ հանուն քո<br />

ընտանիքի և հանուն նրանց, ովքեր սիրում են քեզ”: Ի՞նչ էր ուզում դրանով ասել Մարիամը և<br />

ինչո՞ւ միանգամից անջատեց հեռախոսը: Զարմանալի մարդիկ են կանայք: Այն ե՞րբ էր,<br />

Հասմիկն ասաց, դու չե՞ս զգում, ինչ է, որ Մարիամը սիրում է քեզ: Թե՞ ուրիշ տեսակ ասաց.<br />

բայց միտքը նույնն էր: Նույնն էր, իհարկե, ըստ որում հաստատ սխալ էր, եթե ճիշտ լիներ,<br />

Արգամը հո նորելուկ պատանի չէր, կհասկանար անմիջապես: Սխալ էր, սխալ, բայց<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

247<br />

այնուամենայնիվ այդ խոսքերը հաճելի էին Արգամին: Ի վերջո ո՞ւմ հաճելի չէ, երբ իմանում է,<br />

թե ինչ որ մեկը սիրում է նրան:<br />

Միամիտ, ազնիվ Հասմիկը: Ինչպե՞ս է ապրելու հիմա: Ինչպե՞ս է միայնակ մխիթարելու<br />

Նաիրուհուն, հետևելու Նաիրիին, պահելու տունը և միաժամանակ բարեխղճորեն, նշված<br />

օրերին, ուտելիքի կապոցը ձեռքին հերթի կանգնելու բանտի դարպասի մոտ: Ինչպե՞ս է<br />

դիմանալու բանտապահների արհամարհական երկիմաստ հայացքներին, բռի շարժուձևերին<br />

ու կեղտոտ ձեռքերին որոնցով նրանք շուռումուռ են տալու ուտելիքը` իբր թե արգելված իրեր<br />

ներս չթողնելու համար: Երբ ինչպես Աշոտն էր պատմում, ցանկալի մարդկանց ձեռքից հենց<br />

իրենք են վերցնում արգելված իրերն ու խմիչքը և գրապաններում դրած հանձնում<br />

հանցագործներին: Հասմիկը և … բանտը: Խելագարվել կարելի է: Ի՞նչ արեցիր քո ընտանիքի<br />

հետ: Յուրաքանչյուր մարդ ի վերջո իրավունք ունի իր բախտը տնօրինելու, միայն իր<br />

բախտը… այնինչ դու քո ողջ ընտանիքի բախտի հետ խաղացիր, հիմար, հիմար, հիմա՜ր<br />

Արգամ Մանասյան: Չէ՞ որ սրանից հետո, անկախ իրենցից, Հասմիկն արդեն կալանավորի<br />

կին է համարվելու, զավակները` կալանավորի երեխաներ, իսկ մոր մասին ասելու են.<br />

- Խեղճի տղան բանտում է:<br />

Ոչ թե խեղճ տղան, այլ խեղճի տղան: Որովհետև ոչ ոք, ով անձամբ շատ մոտիկից չի<br />

ճանաչում Արգամ Մանասյանին ու նրա ընտանիքը, չի կարող կարեկցանքի խոսքեր գտնել մի<br />

մարդու մասին, որը երկար տարիներ դիրեկտոր է եղել և այն էլ ` “Արգիշտի” ծխախոտի<br />

գործարանի դիրեկտորը:<br />

Կասեն`<br />

-Պիտի նստեր, բա ի՞նչ: Ոտելը հե՞շտ էր: Դե թող մարսի:<br />

Կասեն`<br />

- Դրանց բոլորին հերթով նստեցնել է պետք: Էդ հղփացած շան որդիներին:<br />

Կյանքում առաջին անգամ Արգամ Մանասյանը հանկարծ զգաց, որ ծխել է ուզում և<br />

անմիջապես մոտեցավ բուֆետապանին:<br />

- Մի տուփ սիգարեթ տվեք:<br />

- Հնդկական է, - ասաց բուֆետապանն ու կրկին ժպտաց:<br />

- Տեղական չունե՞ք:<br />

Բուֆետապանը հենց այնպես իբր թե զգուշավոր շուրջը նայեց, ձեռքը վաճառասեղանի տակ<br />

մտցրեց, հանեց ու սեղանին դրեց մի տուփ “Էրեբունի”:<br />

- Ի՞նչ է, տեղական սիգարեթներն է՞լ են արգելված,- հեգնեց Արգամը:<br />

Բուֆետապանը չհասկացավ, որ մարդը ծաղրում է.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

248<br />

- Տալի՞ս են, որ ծախենք, - ասաց նա:- Արկղին տասնհինգ ռուբլի ավել են ուզում:<br />

Արգամ Մանասյանը դուրս եկավ խորտկարանից, կանգնեց դռան մոտ: Անձրևը շարունակում<br />

էր տեղալ մանրիկ, աննշմար կաթիլներով, շաղի նման: Մի սիգարեթ հանեց, վառեց, ներս<br />

քաշեց ծուխը, հազաց ու անմիջապես էլ դեն նետեց` նախ սիգարեթը հետո ամբողջ տուփը:<br />

Ժամանակ գտար ծխել սովորելու, ասաց նա ինքն իրեն, բանտում դա էլ մի ցավ էր դառնալու:<br />

Բլրից զգուշորեն ցած իջավ աստիճաններով, որպեսզի ստուգի, թե որքան է հարբած, բայց<br />

անմիջապես համոզվեց, որ բոլորովին հարբած չէ: Ընդհակառակը, միանգամից կտրվել էր<br />

գլխի ցավը, ուղեղը գործում էր պարզ ու սթափ ու միայն սիրտն էր կծկվում տագնապով,<br />

նվվում մի տեսակ: Նա աջ ձեռքով սեղմեց կրծքի այն մասը, որտեղ սիրտը զգացնել էր տալիս<br />

իրեն: Հոկտեմբերյան պողոտա դուրս եկավ, մասնավոր մի “Ժիգուլի” կանգնեցրեց, կծկվեց<br />

անկյունում և ծեր հոգնած վարորդին հուշեց հասցեն:<br />

Արդեն մտնում էր շենքը, երբ ավելի շուտ բնազդաբար զգաց, որ պատից ստվեր պոկվեց և մի<br />

քայլ առաջ եկավ:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, - լսեց նա խուլ, խեղդված կանացի մի ձայն:<br />

Արգամ Մանասյանը շրջվեց ձայնի կողմը:<br />

- Մարիա՞մ:<br />

- Կամաց, ի սեր աստծո, - շշնջաց Մարիամը: - Երկու ժամ է, ինչ սպասում եմ ձեզ:<br />

Արգամը արագորեն մոտեցավ նրան:<br />

- Բայց դու թրջվել ես ոտքից գլուխ: Ինչո՞ւ վերև չես բարձրանում: Գնանք:<br />

Կինը ետ քաշվեց:<br />

- Ես ուզում եմ ձեզ հետ առանձին խոսել: Ինձ որևէ տեղ տարեք, որպեսզի մեզ լսող ու տեսնող<br />

չլինի, խնդրում եմ…- շտապով ասաց նա, ասես տենդի մեջ:<br />

- Բայց դու դողում ես, Մարիամ, - անհանգստացավ Արգամը: - Մի՞թե այդ ամենը տանը ասել<br />

չի լինի:<br />

- Ոչ, - ասաց Մարիամը: Արգամ Մանասյանը ակամա բռնեց նրա ձեռքը: Մարիամի ձեռքը<br />

սառն էր ու դողում էր:<br />

- Բայց ես ի՞նչ անեմ, - շփոթահար մրմնջաց նա: - Այս ժամին…Ես ուղղակի չգիտեմ…<br />

- Մհերի արվեստանոցը տար, - հանկարծ ասաց կինը: - Շուտ արա, ի սեր աստծո, զգում եմ,<br />

որ ուշագնաց եմ լինում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

249<br />

- Մհերի արվեստանո՞ցը…- Մի՞թե Մարիամը գիտի, որ երբեմն-երբեմն զվարճանում ենք<br />

այնտեղ, զարմացած ու ամաչելով մտածեց Արգամը:<br />

Նա արագորեն հանեց պիջակը, Մարիամի ուսերին նետեց և քայլեց դեպի ավտոմատ<br />

հեռախոսը:<br />

- Հիմա կզանգահարեմ:<br />

- Շուտ, - խնդրեց կինը:<br />

Մհեր Սամսոնյանը տանն էր:<br />

- Մհեր, -սկսեց Արգամ Մանասյանը, - մի խնդրանք ունեմ, եղբայր:<br />

- Ընդունելությունը ժամը երկուսից չորսն է, - ծիծաղեց Մհերը:<br />

- Կատակի ժամանակ չէ, Մհեր, ինձ քո արվեստանոցի բանալին է պետք: Եվ շատ շտապ:<br />

- Ի՞նչ, - քրքջաց նկարիչը: - Շատ շտա՞պ: Կեցցես Արգամ Պետրովիչ, ա՜յ քեզ տղամարդ: Ես<br />

ամեն օր թերթում քո ողբերգական մահախոսականն եմ փնտրում, իսկ դու դեռ հավես<br />

ունես…Ողջունում և շնորհավորում եմ… Նույնիսկ թույլ եմ տալիս դատարկել բարը…<br />

- Մհեր…<br />

- Իսկ հետը ընկերուհի չունի՞, - ձայնը իջեցրեց նկարիչը: - Ասա թող մի ընկերուհի գտնի, ես էլ<br />

գամ…<br />

- Վերջ տուր Մհեր, -սրտնեղեց Արգամը…-գործնական հանդիպում է…<br />

- Գիտեմ, գիտեմ, ես այդպիսի գործնական հանդիպումներ այնքա՜ն եմ ունեցել… Իսկն իմ<br />

ճաշակով է: Ես էլ եմ սիրում շատ գործնական հանդիպումները գիշերներն անցկացնել և այն<br />

էլ իմ արվեստանոցում:<br />

- Բանալին իջեցրու, գալիս եմ, - այլևս չհամբերեց, լսափողը ցած դրեց Արգամը:<br />

Նա վազելով մոտեցավ Մարիամին, բռնեց նրա դողացող ձեռքը:<br />

- Գնանք:<br />

- Արվեստանո՞ց, - ատամներն իրար զարկելով հարցրեց Մարիամը, և Արգամ Մանասյանը<br />

նրա ձայնի մեջ կարծես թե ուրախություն զգաց:<br />

Ինչո՞ւ է արվեստանոցի գաղափարն այդպես ուրախացնում նրան: Ի՞նչ է պատահել: Այդ ի՞նչ<br />

ունի իրեն ասելու տիկին Մարիամը, որ չի ուզում տանն ասել: Կամ փողոցում: Կամ որևէ այլ<br />

տեղ: Արգամ Մանասյանը այդ հարցերի պատասխանը չէր գտնում և ժամանակ էլ չուներ<br />

մտածելու:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

250<br />

Բարեբախտաբար դիմացից տաքսի էր գալիս: Արգամն առաջ նետվեց և ձեռքով խնդրեց,<br />

հասկացրեց, որ վարորդը մեքենան շրջի: Հետո բացեց ավտոմեքենայի դուռը, Մարիամին<br />

հրավիրեց նստել, իսկ ինքը առջևի դուռը բացեց, որպեսզի վարորդի կողքին նստի: Բայց<br />

Մարիամը կամացուկ ասաց.<br />

- Մրսում եմ, ինձ մոտ նստեք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Վարորդը ներողամտաբար ժպտաց, և Արգամ Մանասյանը ամաչելով նստեց Մարիամի<br />

կողքին:<br />

- Թումանյան փողոց, - ասաց նա:<br />

- Հովհաննե՞ս, - կատակեց վարորդը, սպասելով թե ուղևորը կծիծաղի, բայց նկատելով, որ նա,<br />

ընդհակառակը, մռայլվեց, լռեց ու մեքենան կտրուկ պոկեց տեղից:<br />

- Գրկիր ինձ, հա՞, - խնդրեց Մարիամը:<br />

- Մարիամ…- շշնջաց Արգամը:<br />

- Մրսում եմ…<br />

Նա չէր ձևացնում: Իրոք մրսում էր: Մարիամը դողում էր շարունակ: Արգամը ձախ ձեռքը<br />

երկարեց նրա ուսի վրայով, և կինն անմիջապես թեքվեց, կծկվեց ու սեղմվեց նրան:<br />

Եվ Արգամը միանգամից զգաց, որ հարբել է:<br />

Նա վարորդին խնդրեց անցնել Լենինի պողոտան և մեքենան կանգնեցնել պտուղբանջարեղենի<br />

կոմիսիոն խանութի մոտ, իսկ ինքը ետ գնաց ու մտավ Մհերի տան մուտքը:<br />

Նկարիչն արդեն այնտեղ էր.<br />

- Երանի քեզ, - հառաչեց Մհերը, քեֆդ լավ է, հա՞: Էս անձրևին պիջակ էլ չես հագել:<br />

- Երբեք ավելի լավ չի եղել, - քմծիծաղ տվեց Արգամը:<br />

- Սիրո՞ւն է:<br />

- Շա՜տ, - անկեղծորեն ասաց Արգամը:<br />

- Իսկապե՞ս ընկերուհի չունի, - հարցրեց նկարիչը: - Սիրուն աղջիկները միշտ մի տգեղ<br />

ընկերուհի ունենում են:<br />

- Բանալին որ առավոտյան բերեմ, ոչի՞նչ, - պատասխանեց Արգամը:<br />

- Երանի քեզ, -ասաց Մհերը: - Բանալին բերում ես, ի՞նչ անեմ, թաքցրու դռան մոտ ընկած<br />

փալասի տակ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

251<br />

- Զանգ տուր մեր տուն, ասա, որ միասին ենք, գործի մասին ենք մտածում, - ասաց Արգամը: -<br />

Ասա, որ առավոտ շուտ զանգ կտամ: Թող չանհանգստանան:<br />

Նա դա միանգամից որոշեց: Իսկապես, ի՞նչ միտք ունի կես գիշերին տուն գնալ ու ասել, թե<br />

հավաքեք իրերս, բանտ եմ գնում: Առավոտյան ուղիղ դատախազություն կգնա ու զանգ կտա<br />

այնտեղից: Բաժանման արարողության պատկերը սարսափեցնում էր նրան:<br />

- Անմեղ տեղը դարձանք հանցակից, - փնթփնթաց նկարիչը: - Գոնե մի տգեղ ընկերուհի<br />

ունենար…<br />

Հրազդանի կամուրջն անցնելուց անմիջապես հետո, Արգամը խնդրեց մեքենան կանգնեցնել<br />

առաջին իսկ շենքի մոտ, վճարեց վարորդին և Մարիամին օգնեց դուրս գալու<br />

ավտոմեքենայից: Մինչև վերելակն ընկած ճանապարհին նա աղոթում էր աստծուն, որ<br />

վերելակն աշխատի, որովհետև չէր պատկերացնում, թե ինչպես պիտի բարձրանան<br />

իններորդ հարկ, որտեղ Մհերի արվեստանոցն էր: Վերելակի դուռը բացվեց: Արգամը<br />

ուրախացած առաջ թողեց Մարիամին, ինքն էլ ներս մտավ ու սեղմեց իններորդ հարկի<br />

կոճակը: Գլուխը պտտվեց: Երբեք Մարիամին այդքան մոտ չէր եղել: Նույնիսկ թրջված<br />

անձրևանոցի մեջ, նույնիսկ Արգամի պիջակն ուսերին, նա սքանչելի էր: Հետաքրքիր է, եթե<br />

համբուրեմ, ինչ կանի, հանկարծ մտածեց Արգամը, բայց փոխարենը հարցրեց հուզված,<br />

առաջացած ցանկությունից ցավող կոկորդով.<br />

- Ի՞նչ է պատահել, Մարիամ:<br />

Մարիամը նրան էր նայում ներքևից վերև, լայն բացած խաժ աչքերով, որոնց մեջ արցունքներ<br />

կային: Շրթունքները կիսաբաց էին ու դողում էին, և Արգամը, մոռանալով աշխարհում ամեն<br />

ինչ, խելագարված համբուրեց նրա այրվող շրթունքները: Ետ քաշվեց անմիջապես, սպասելով<br />

կնոջ զարմանքի ու բողոքի արտահայտությանը, հետո վախեցավ, թե նա իսկապես<br />

կզայրանա, և կցնդի, կանէանա երազը, նորից կարոտով, չհավատալով իր հանկարծահաս<br />

երջանկությանը, խելահեղորեն գրկեց նրան ու համբուրեց վարդագույն, խոնավ շրթունքները:<br />

Համբուրում էր ու երդվում, համոզում իրեն, թե ամբողջ կյանքում, միշտ սիրել է նրան,<br />

ցանկացել է խելագարի պես, բայց չի մոտեցել, որովհետև վախեցել է, ինչպես կրակից են<br />

վախենում:<br />

Վերելակը վաղուց իններորդ հարկ էր հասել, վաղուց բացվել էր դուռը, բայց Արգամն այլևս<br />

չէր հասկանում ոչինչ, չէր տեսնում ոչինչ, շնչում էր Մարիամի խենթացնող հոտը ու<br />

համբուրում էր ագահորեն շրթունքները, աչքերը, այտերը, կիսաբաց կուրծքը…<br />

- Համբերի, խելագար, - շշնջում էր Մարիամը: - Գնա բաց արա դուռը:<br />

Արգամը չզգաց, թե ինչպես բացեց արվեստանոցի դուռը, ինչպես ետ եկավ, ձեռքերի վրա<br />

առավ իր ընկերոջ կնոջը, ներս տարավ արագորեն, քնքշորեն իջեցրեց բազմոցին ու գոռաց<br />

խենթացած.<br />

- Միթե՞ քեզ աստված ուղարկեց, Մարիամ, այսքան ցավի, այսքան դժբախտության փոխարեն:<br />

- Հա, - ժպտաց Մարիամը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

252<br />

Արգամն այնպես էր կորցրել իրեն, որ նետվեց վառելու լույսը, և միայն Մարիամի ճիչն ուշքի<br />

բերեց նրան:<br />

- Ինչի՞դ է պետք լույսը, Արգամ, - ասաց նա:<br />

- Ես ուզում եմ տեսնել քեզ, - հևաց Արգամը: - Ես ուզում եմ տեսնել իմ երջանկությունը:<br />

- Մոտ արի, - ասաց Մարիամը: - Մnտ արի, սիրելի մարդ…<br />

Հետո իրար խառնվեց ամեն ինչ: Օրորվում էր ամբողջ տունը, խորտակվում էին պատերը,<br />

Մհեր Սամսոնյանի կտավները տեղից-տեղ էին գլորվում, պատուհաններից այն կողմ,<br />

Ծիծեռնակաբերդի վրա մեկ հայտնվում, մեկ կորչում էին ծառերի կատարները, և խելացնոր<br />

վայելքի մեջ Արգամ Մանասյանը մտածում էր ափսոսանքով, որ հենց սկզբից մի մեծ ու<br />

կոպիտ սխալ է ստացվել: Որ Մարիամն ու ինքը հաստատ ծնվել են իրար համար,<br />

նախատեսված են եղել իրար համար, բայց հանգամանքների քմահաճույքով հանդիպում են<br />

ուշացումով, անդառնալիորեն, անհուսալիորեն ուշ:<br />

- Այստեղ խմելու բան կգտնվի՞, Արգամ, - ասես միանգամից խաղաղված ու երջանիկ հարցրեց<br />

Մարիամը:<br />

Արգամը դեպի բարը նետվեց: Իսկ երբ վերադարձավ փոքրիկ սկուտեղով, որի վրա ինչ-որ<br />

կիսատ շշեր կային, բաժակներ ու շոկոլադի սալիկներ, Մարիամ Մաշուրյանն արդեն<br />

հագնված ու սանրված նստած էր բազկաթոռին, ցածրիկ սեղանի առջև…<br />

- Կենացդ, Մարիամ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Կենացդ, իմ ուշացած հրաշք:<br />

Ու խմեց միանգամից: Մարիամը նրան էր նայում սիրով, տխրությամբ ու կարեկցանքով:<br />

- Իմ ու քո վրեժի կենացը, - ասաց նա:<br />

- Ի՞նչ վրեժ, - հարցրեց Արգամը զարմացած:<br />

- Այն վրեժի, որ այսօր ինձ քեզ մոտ բերեց, - ասաց Մարիամը, բարձրացրեց իր բաժակը ու<br />

քնքշորեն, ասես համբուրելով խմեց կոնյակը: - Իսկ ինձ քեզ մոտ է բերել, մեր ընդհանուր<br />

ընկերոջ դավաճանությունը…իմ և քո նկատմամբ:<br />

- Ով էլ լինի, ինչ էլ արած լինի, ներում եմ նրան, - ժպտաց Արգամը, հետն էլ մտածելով, թե<br />

տեսնես ով կլինի այդ մարդը: - Եթե նա է քեզ ինձ մոտ բերել, նրա բոլոր մեղքերին թողություն<br />

եմ տալիս:<br />

- Մի շտապիր, - ասաց Մարիամը: - Եկ մի բաժակ էլ խմենք, հա՞:<br />

- Խմենք, - համաձայնվեց Արգամը:<br />

- Իսկ դու գիտե՞ս, որ հենց այստեղ, Մհեր Սամսոնյանի այս արվեստանոցում, այս նույն<br />

բազմոցի վրա իմ ամուսին Վռամը արդեն շուրջ մեկ ամիս է, ինչ դավաճանում է ինձ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

253<br />

Ահա՜ թե ինչ, ինչպես էր մոռացել: Արգամին մեծ դժվարությամբ հաջողվեց ձևացնել, թե<br />

զարմացած է:<br />

- Վռա՞մը: Աչքովս էլ տեսնեմ` չեմ հավատա: Նա այնքան նվիրված է քեզ…<br />

- Իսկ ես իմ աչքով տեսա, երեկ, - ասաց Մարիամը և նրա աչքերը ցավից ու վիրավորանքից<br />

մգացան: - Եվ գիտե՞ս ում հետ է դավաճանում ինձ: Մտքովդ չի անցնի, քո նախկին<br />

քարտուղարուհի Սուսաննայի, այդ խրտվիլակի հետ:<br />

Արգամն սկսեց արագորեն հագնվել:<br />

- Ես զգում էի, որ ուրիշ տեսակ է դարձել, կասկածում էի նույնիսկ, - շարունակեց Մարիամը: -<br />

Մի անգամ էլ իբր կատակով Մհեր Սամսոնյանն ասաց. Այդպես է, այդպես, տիկին Մարիամ,<br />

մկներն էլ են աղանձ ուտում: Երբեմն էլ անծանոթ մարդիկ էին զանգահարում, բայց<br />

որովհետև Սուսաննայից բացի ուրիշ անուն չէին տալիս, ես ծիծաղում էի միայն: Այդ էր<br />

պակաս, մտածում էի, որ Վռամն ինձ փոխի անճաշակ, անշնորհք ու անճոռնի մեկի հետ, որը<br />

նույնիսկ եղունգները ներկել չգիտե: Որը ոչ հայերեն գիտի, ոչ էլ ռուսերեն… Իսկ երեկ ինձ<br />

զանգ տվեց մի տղամարդ, հաստատ կեղծելով ձայնը, ասաց. “Եթե ուզում եք տեսնել ձեր<br />

ամուսնուն` Սուսաննայի հետ, շտապեք, հիմա նրանք նկարիչ Մհեր Սամսոնյանի կտավներն<br />

են ուսումնասիրում”: Ես չդիմաց այլևս, անմիջապես եկա այստեղ ու տեսա, տեսա… որ<br />

նրանք գրկախառնված միասին դուրս են գալիս շենքից:<br />

- Այդ պատճառո՞վ ցանկացար, որ մեր հանդիպումը հենց այս արվեստանոցում կայանա, -<br />

միանգամից կոտրված հարցրեց Արգամը:<br />

- Այո, - ժպտաց Մարիամը: - Լավ չէի՞ մտածել: Եթե վրեժ է, թող բոլոր կանոններով լինի:<br />

- Այդ ձևով վրեժ լուծելով իրարից` ամուսիններով շատ հեռու չե՞ք գնա:<br />

- Ես նրա հետ այլևս չեմ ապրի, վերջ, - գլուխը թափահարեց Մարիամը: - Կասկած չունենաս,<br />

սիրելիս: Ես կարող էի քեզ մոտ գալ նրանից բաժանվելուց հետո: Բայց դա արդեն<br />

դավաճանություն չէր լինի: Դրա համար էլ վճռեցի հիմա գալ, նախքան բաժանվելը: Որ հենց<br />

նայես նրան, անմիջապես երևան եղջյուրները: Ստոր մարդ, ինձ փոխել ճիվաղի հետ…<br />

Իրավ են ասել` կանացի տրամաբանություն: Որքան էլ հիացած է իր հնարամտությամբ:<br />

Արգամ Մանասյանը ամեն ինչ կարող էր սպասել, բացի նման ծամծմված, պարզունակ<br />

հանգույցից: Եվ հանկարծ մտածեց, որ ինքը բավականին երկիմաստ դրության մեջ է:<br />

- Մի՞թե իմ նկատմամբ ոչ մի զգացում չունեիր, Մարիամ, - հարցրեց նա, անմիջապես էլ<br />

զգալով, որ ավելի ծիծաղելի է դարձնում իր վիճակը: - Միթե՞ եկար միայն այդ տարօրինակ<br />

վրեժը լուծելու համար:<br />

Մարիամը ժպտաց: Երբ նա ժպտում էր` անդիմադրելի էր դառնում:<br />

Սիրելիս, - ասաց նա շեշտելով: - Սիրելիս, ե՞ս պետք է ասեմ, որ դու իմանաս, թե մեր<br />

հանդիպման առաջին իսկ օրից հրապուրվել եմ քեզանով: Դու ինձ համար տղամարդու և<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

254<br />

տղամարդկության չափանիշն ես եղել, Արգամ: Եվ իմ կարծիքով ես երբեք չեմ կարողացել<br />

թաքցնել իմ զգացմունքները քո նկատմամբ: Ինձ միշտ թվացել է թե բոլորն այդ նկատում են,<br />

թե իմ դեմքն ու շարժումներն աղաղակում են: Գիտե՞ս, թե քանի անգամ է դիտողություն արել<br />

ինձ քո ընկերը, Վռամը` թեկուզ և քո արջև դրված առանձնահատուկ բաժակի համար:<br />

- Բայց նա կատակում էր, - ասաց Արգամը:<br />

- Քո ներկայությամբ: Իսկ քո հեռանալուց հետո՞: Իսկ հաջո՞րդ օրը: Բայց ես չէի վիրավորվում<br />

նրա խոսքերից և տանում էի ամեն ինչ, որովհետև նախ նա իրավացի էր և հետո,<br />

ամենակարևորը` գիտեի, որ ես մաքուր եմ և անկախ իմ զգացմունքներից, երբեք քո սիրուհին<br />

չեմ դառնա:<br />

- Ինչո՞ւ:<br />

- Որովհետև սիրուհու դերը իմ նախընտրած դերերից չէ: Մեկ: Որովհետև դրանով ամեն ինչ<br />

շատ կհասարականար, ինչպես որ իմ կարծիքով արդեն եղավ: Երկու: Գուցե քեզ համար<br />

ծիծաղելի է` բայց երդվել էի մինչև կյանքիս վերջը հավատարիմ մնալ նրան: Երեք:<br />

Շարունակե՞մ: Նա խելագարի նման սիրում էր ինձ ու խանդում այնպես, որ ես նրան<br />

հասկանում ու խղճում էի: Ես աշխատանքից դուրս եկա, որպեսզի նա հանգստանա,<br />

որովհետև նա ընդունակ չէր պատկերացնելու, թե ինչպես կարող են տղամարդիկ անտարբեր<br />

մնալ իմ նկատմամբ, եթե ես անընդհատ նրանց կողքին լինեմ: Նա ինձնից, իր ընտանիքից<br />

դուրս ոչինչ չուներ: Ոչ մի հետաքրքրություն: Չհաշված միայն աշխատանքը: Ասում են, թե<br />

այդպիսի հիվանդություն կա: Առաջինը լինելու հիվանդություն: Երևի կոմպլեկսի հետ<br />

կապված բան է: Դա կարիերիզմ չէ, չէ, կարիերիզմն այն է, երբ մարդիկ իրենց առջև դրած<br />

որոշակի ծրագրով, հետևողականորեն քայլ առ քայլ առաջ են գնում: Իսկ նա միշտ ցանկացել<br />

է առաջինը լինել, որտեղ ասես` միայն թե առաջինը: Նա քեզ երբեք չի՞ խնդրել օգնել իրեն`<br />

առաջինը դառնալու:<br />

- Եղել է, - հանկարծ հիշեց ու ժպտաց Արգամը: - Երկու-երեք ամիս առաջ ինձ առաջարկեցին<br />

գյուղատնտեսական ինստիտուտի գիտության գծով պրոռեկտորի տեղը: Ես չէի ուզում: Եվ<br />

ինձ համար էլ չափազանց անսպասելի, Վռամը խնդրեց, ուղղակի լաց էր լինում, աղաչում էր<br />

համաձայնվել: “Գոնե հանուն ինձ, - ասում էր, - սա միակ հնարավորությունն է, որ ես<br />

դիրեկտոր դառնամ”:<br />

- Տեսնո՞ւմ ես, - տխրորեն ասաց Մարիամը: - Դա հիվանդություն է: Մարդ որքան պիտի թույլ<br />

տա ընկնել իրեն, որպեսզի նման բան խնդրի: Հենց նույն պատճառով էլ ընդհարվեց<br />

գործարանի նախկին դիրեկտորի, այն խեղճ ծերուկի հետ, որին աստծու նման պաշտում էր:<br />

Ասում եք երկու- երեք ամիս առա՞ջ: Համընկնում է: Հենց նույն պատճառով էլ երևի նա գրել է<br />

այն անստորագիր նամակը, որը քեզ այդքան տառապանք ու վիշտ բերեց, սիրելի մարդ:<br />

Արգամը վեր ցատկեց տեղից` օձից խայթվածի նման:<br />

- Ի՞նչ, ի՞նչ, դա անհնարին է, - նա հիշեց իր և Մհեր Սամսոնյանի խոսակցությունը: - Դա<br />

անհնարին է, Մարիամ: Ինչպես կարող էր Վռամ Մաշուրյանը այդպիսի նամակ գրել: Դու<br />

գիտե՞ս, որ այնտեղ գրված է նաև, թե դու իմ սիրուհին ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

255<br />

- Գիտեմ, - ասաց Մարիամը: - Եվ դա էլ էր այն պատճառներից մեկը, որ ես քո սիրուհին<br />

դարձա:<br />

- Թող մի բաժակ խմեմ, հա՞, - գլուխս տրաքում է, - շնչահեղձ եղավ Արգամ Մանասյանը:<br />

- Ինձ էլ լցրու:<br />

Նրանք խմեցին, առանց բաժակները մոտեցնելու իրար, ամեն մեկն իր համար, օտարների<br />

պես:<br />

- Որպեսզի ես չխելագարվեմ, - ասաց Արգամը, - Ու որպեսզի որևէ բան հասկանամ, պարզ<br />

խոսի հա՞, Մարիամ ջան: Խնդրում եմ` պարզ խոսիր: Ասա, թե ինչի՞ց ես ենթադրում, որ<br />

Վռամն է հորինել այդ նամակը:<br />

- Նա այդ նամակի կետերի մասին ինձ հետ խոսել է դեռևս այն ժամանակ, երբ ասպարեզում<br />

ոչ այդ նամակը կար և ոչ էլ քո հեռացման հետ կապված այդ ամբողջ պատմությունը:<br />

- Եվ ՞ինչ էր ասում :<br />

- Հարբած էր: Խմել էիք միասին: Չգիտես ինչու քեզանից դառնացաց էր հեռացել: Այսինքն`<br />

հիմա հասկանում եմ: Ասաց, շատ չի մնացել, կնիկ, Արգամ Մանասյանի մասին մի նամակ<br />

կա, որի տակից նա դուրս գալ չի կարող: Եվ հեռու չէ այն օրը, երբ դու կկոչվես տիկին<br />

դիրեկտոր:<br />

- Հենց այդպես էլ ասա՞ց:<br />

- Հենց այդպես էլ ասաց: Եվ դա նրա սխալն էր: Երևի միակը:<br />

- Բարդ ես խոսում, Մարիամ, - տնքաց Արգամ Մանասյանը: - Լավ, չե՞ք կարողանում պարզ<br />

խոսել: Ինչո՞ւ էր սխալ և ինչո՞ւ էր միակը:<br />

Մարիամը երկարեց ձեռքը ու երեխայի նման շոյեց նրա մազերը:<br />

- Ախր ինձ համար էլ շատ բարդ է, - ասաց նա…- երբ ես բացատրում եմ, հետն էլ մտածում եմ,<br />

ինքս էլ եմ ուզում հասկանալ: Ուրեմն այսպես: Մենք բավականին տարօրինակ ու խրթին<br />

հանգամանքներում ենք ամուսնացել: Ես չեմ սիրել նրան, բայց նա այնքան մեծահոգի ու<br />

վեհանձն է եղել իմ և իմ ծնողների նկատմամբ, որ ես մեկընդմիշտ որոշել էի հավատարիմ<br />

լինել նրան, նրա բարեկամն ու ընկերը դառնալ և եթե պետք լինի, նույնիսկ զոհել ինձ ու իմ<br />

հեռանկարները, հանուն նրա ձգտումների իղձերի կատարման: Ի վերջո, ասում էի ինքս ինձ,<br />

չէ՞ որ նրա ցանկությունների կատարումը հենց իմ բարեկեցիկ կյանքի համար է: Եվ այդպես էլ<br />

արեցի: Եվ այդպես էլ անում էի մինչև վերջերս: Ես նրա համախոհն էի ու զինակիցը: Հիմա<br />

պա՞րզ եմ ասում:<br />

- Ո՞րն էր նրա սխալը, Մարիամ, - գրեթե հեծեծաց Արգամը:<br />

- Նա ինձ ու քեզ ձեռք չպետք է տար: - Գլուխը բարձրացրեց Մարիամը: - Ուզում ես հավատա,<br />

ուզում ես` չէ, ես նրան հատկապես հարգում էի նաև քո նկատմամբ նրա հավատարմության<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

256<br />

համար: Ես հպարտանում էի, որ նա հասկանում, գնահատում ու պաշտպանում է քեզ, քո<br />

մտահղացումները: Իմ կարծիքով միայն ուժեղ մարդիկ են դրան ընդունակ: Այնինչ պարզվեց,<br />

որ այդ բոլորը սուտ է եղել, եղել է երկերեսություն և դավադրություն: Ըստ որում նա գոնե<br />

հարկ չհամարեց պատվով նահանջելու ձևականությունները պահպանել: Շրջվեց կտրուկ,<br />

միանգամից: Քանի անգամ ասացի` Վռամ, ամոթ է, եկ հենց այնպես գնանք Արգամ<br />

Պետրովիչենց տուն: Գնանք ի՞նչ անենք, ասաց: Այնտեղ ինձ համար հետաքրքիր չէ: Ու ես<br />

հասկացա, որ իմ ամուսինը սրբություն չունի: Իսկ երբ նա տեղն ու տեղը` դավաճանեց նաև<br />

ինձ…<br />

Մարիամի չքնաղ խաժ աչքերը մգացան նորից ու արցունքով լցվեցին: Եվ Արգամ Մանասյանը<br />

տխրությամբ մտածեց, որ այստեղ, այստեղից է սկսվում նրա անկեղծությունը: Մնացածը<br />

հեքիաթներ են: Հետին թվով արդարացուցիչ հանգամանքներ: Նա կարող էր հարցնել և<br />

ինքնըստինքյան առաջանում էր այդ հարցը, թե եթե ամեն ինչ ճիշտ այնպես է եղել, ինչպես<br />

հիմա նկարագրում է Մարիամը, ինչո՞ւ նախքան Սուսաննայի հետ ամուսնու<br />

դավաճանությունն ի հայտ բերելը, նա լռել է այդ մասին: Ինչո՞ւ գոնե չէր զանգահարում, չէր<br />

զգուշացնում: Չէ որ կարողացավ կարեկցանք հայտնել հեռուստատեսային ֆելիետոնից<br />

հետո: Իսկ այսօր դուրս է եկել տնից, երկու ժամ թրջվել է անձրևի տակ ու հիմա էլ դեռ հայտնի<br />

չէ, թե երբ է վերադառնալու տուն, որովհետև վիրավորանքը անձնական է եղել: Իրենն է եղել:<br />

Մնացածը գումարվել է հետո:<br />

….- Մոռանալ, ուրանալ այն ամենը, ինչ ես արել եմ նրա համար…- շարունակում էր<br />

Մարիամը: - Չէ, դու պետք է հասկանաս ինձ, սիրելիս, ես քաղքենի չեմ, ի սեր աստծո, և ոչ էլ<br />

միամիտ գեղջկուհի, թեև հիմա նույնիսկ օրինակի համար միամիտ գեղջկուհի չես գտնի: Ես<br />

ընդունում եմ, որ կարող է լինել համակրանք, հապշտակություն, սեր…բայց հանուն ո՞ւմ…<br />

Եթե նա ինձնից գեղեցիկ ու ջահել մի աղջկանով հրապուրվեր, չեմ թաքցնում, ես ցավ<br />

կզգայի….բայց ոչ վիրավորանք, ոչ նվաստացում….Բայց ինձ, ինձ, որ նույնիսկ հիմա չեմ<br />

կարողանում հանգիստ անցնել փողոցով, չեմ կարողանում թաքնվել անցնող- դարձողների<br />

հիացական, հմայված, մերկացնող հայացքներից… ինձ փոխել մի – մի…<br />

Արգամ Մանասյանը փակել էր աչքերը, որ չտեսնի նրան:<br />

- Դու ինձ չե՞ս լսում, Արգամ, - զարմացավ, խոցվեց Մարիամը: - Քն՞ել ես, ինչ է…<br />

- Ափսո՜ս, - առանց աչքերը բացելու, ասաց Արգամը:<br />

- Ի՞նչն ափսոս, - ավելի զարմացավ կինը: - Դու ինչի՞ մասին ես ասում:<br />

- Ափսոս, որ քեզ Վռամ Մաշուրյանն է ուղարկել ինձ մոտ: Ի՞նչ կլիներ հենց այնպես գայիր,<br />

Մարիամ:<br />

●●●<br />

Նրա հետ էլի էր նման բան կատարվել, բայց թե երբ, չեր հիշում, երբ գիշերը հանկարծ<br />

արթնանում ես ու չգիտես, թե որտեղ ես գտնվում: Ուղեղիդ մեջ անջատվել են ինչ-որ<br />

կենտրոններ ու ցավագնորեն աշխատում ես մտաբերել, թե որտեղ ես դու, ինչ ես ուզում անել,<br />

որտեղ է ելքը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

257<br />

Արթնացավ ծարավի սոսկալի զգացումից, կոկորդը չորացել ու սեղմվել էր, շնչել չէր<br />

կարողանում: Ցած իջավ ճռռացող բազմոցից, բնազդաբար, փակ աչքերով, կույրի նման<br />

ձեռքերն առաջ պարզած հասավ լողասենյակ, բացեց սառը ջրի ծորակը, խմեց ագահաբար,<br />

հետո շրջվեց, որ դուրս գա ու կորցրեց կողմնորոշվելու ընդունակությունը: Մի պահ երևի քնել<br />

էր հենց կանգնած վիճակում, որովհետև արթնացավ միանգամից, ցնցվելով, զգաց, որ<br />

թուլացել են ծնկներն ու ընկնում է: Արմունկն ինչ-որ կոշտ բանի խփեց, տնքաց ցավից,<br />

ձեռքերով հենվեց հատակի սառը սալիկներին, բարձրացավ մի կերպ, փորձեց դուրս գալ,<br />

մեկնեց ձեռքը, որպեսզի բացի դուռը, բայց ոչ մի դուռ չգտավ: Մատները սահում էին ողորկ<br />

սալիկների վրայով, նա աշխատում էր գտնել պատի ու դռան արանքում սովորաբար լինող<br />

ճեղքը, բայց չէր կարողանում: Որտե՞ղ եմ ես, մտածում էր նա տենդորեն, այս որտե՞ղ եմ<br />

հայտնվել, որից ելք չկա: Մատները շարունակում էին ջղաձգորեն շոշափել պատը, դռան<br />

բռնակը որոնելով մեկ ներքևում ու մեկ վերևում: Վերջապես գտավ, շունչ քաշեց թեթևացած,<br />

հենվեց դռանը, անջատվեց նորից, մի քանի վայրկյան մնաց այդ վիճակում քնած, հետո<br />

ընկնելու հետ միասին, ընկնելու շարժումով բացեց դուռը և հայտնվեց Մհեր Սամսոնյանի<br />

արվեստանոցում:<br />

Պատերից, անկյուններից, հենարանների վրայից նրան բազմաթիվ կտավներ էին նայում`<br />

ավարտված, կիսավարտ բնանկարներ ու գծանկարներ, առավելապես տեսարաններ`<br />

նկարված Փարպի գյուղից, որտեղ մի ժամանակ նախկին իրավաբան Մհեր Սամսոնյանի<br />

երկուհարյուր ռուբլիանոց կավե “ապարանքն” էր եղել կանգնած, որը բռնագրավվեց քաղքոմի<br />

առաջին քարտուղար Սարիբեկ Ղարիբյանի կարգադրություն- հիշեցումից հետո: Իսկ<br />

հիմնականում ծաղիկների նատյուրմորտեր էին և դիմանկարներ: Տարբեր մարդկանց, ըստ<br />

որում` տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչների դիմանկարներ: Հավանաբար<br />

համոզվելով, որ ծաղիկներով ապրել հնարավոր չէ, Մհեր Սամսոնյանը խոհեմաբար<br />

գերադասել էր թափանցել ժողովուրդների բարեկամության հավերժ կենսունակ ու<br />

եկամտաբեր բնագավառը: Տարօրինակը միայն այն էր, որ նկարիչը դիտավորյալ թե ակամա,<br />

նույն խորունկ ու թախծոտ աչքերն էր նկարել բոլոր դեմքերի վրա: Տարբեր էին տարազները,<br />

գլուխների ձևերը, դիմագծերը, սանրվածքը և միայն աչքերն էին անբնականորեն նույն է: Եվ<br />

նույնատիպ այդ աչքերը հիմա տարբեր դեմքերի վրայից նայում էին “Արգիշտի” ծխախոտի<br />

գործարանի նախկին դիրեկտոր, իսկ ներկայումս ամբաստանյալ Արգամ Մանասյանին, որը<br />

կիսամերկ ու խռիվ մազերով շարունակում էր կանգնած մնալ լողասենյակի դռան առջև`<br />

անքնությունից ուռած կոպերով և վառվող, կիսաբաց աչքերով:<br />

Ուղեղում մշուշ էր ու շփոթ: Ուղեղում ինչ որ դռներ էին բացվում ու փակվում շրխկալով:<br />

Լսվում էր Մարիամի հիստերիկ լացը և պայթող, ճարճատող բառերի պատառիկներ` “և ինձ,<br />

ինձ…Բանջարանոցի խրտվիլակ… Եվ ում հետ, ում հետ”…<br />

Ե՞րբ գնաց Մարիամը: Ինչպե՞ս գնաց: Մի՞թե ինքը չուղեկցեց նրան: Գոնե մինչև ցած չիջա՞վ:<br />

Թե վերելակն այլև չէր աշխատում: Ի՞նչ վերելակ, չի էլ հիշում, թե ով է բացել դուռը: Գուցե<br />

քնա՞ծ է եղել, երբ Մարիամը հեռացել է: Ի՜նչ ամոթ:<br />

Նա նայեց ժամացույցին և աչքերին չհավատաց: Ժամացույցն ականջին տարավ: Աշխատում<br />

էր: Նորից նայեց: Ժամը ինն անց էր տասը րոպե: Այ քեզ ամբաստանյալ: Այ քեզ Արգամ<br />

Մանասյան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

258<br />

Ինչպես որ պայմանավորվել էին, բանալին թաքցրեց փալասի տակ ու առանց վերելակ<br />

կանչելու, իջավ սանդուղքով: Մինչև իննը հարկ իջնեմ, գլուխս կպարզվի, մտածեց նա:<br />

Փողոցում ժխոր էր, անվերջանալի շարքերով հռնդալով անցնում ու դառնում էին<br />

տրոլեյբուսները, ավտոբուսներն ու ավտոմեքենաները: Մայթերով մտազբաղ, անժպիտ<br />

դեմքերով քայլում էին մարդիկ` ամեն մեկը գրկած տանում էր իր հոգսը: Ամեն մեկը գիտեր,<br />

թե ուր է գնում ինքը, իսկ մնացած բոլորը չգիտեին և մնացածի պետքն էլ չէր, թե ուր են գնում<br />

մյուսները: Երևի հենց այսպես էլ քայլում են իրար կողքով, իրար դիպչելով և իրարից<br />

անսահման հեռու, մինչև ոչ հանկարծ նկատում են, որ մեկը արագորեն մոտեցավ բետոնե<br />

բազրիքին, մագլցեց վրայով ու նետվեց ցած: Այդ ժամանակ միայն, ահա հենց այդ ժամանակ<br />

միայն մի պահ սթափվում են մարդիկ, մոռանում, թե ուր են գնում իրենք և հետաքրքրվում, թե<br />

ո՞ւր գնաց այդ մեկը, ինչո՞ւ գնաց, ինչո՞ւ հանկարծ վճռեց ցած նետել իրեն Կիևյան կոչվող<br />

վիթխարի կամրջից: Հետո ամեն մեկը քայլում է իր ճանապարհով, գնում այնտեղ, ուր միայն<br />

ինքը գիտի և որը չգիտեն մյուսները:<br />

Արգամ Մանասյանը թափահարեց գլուխը` խառնիճաղանջ մտքերից ասես ազատվելու<br />

համար, մտավ կամրջի մոտ գտնվող ավտոմատ հեռախոսի երկաթյա խցիկը ու հավաքեց<br />

մինիստրի հեռախոսի թվերը: Մարինեն անմիջապես վերցրեց լսափողը:<br />

- Բարի լույս, - ասաց Արգամը, - Սամսոն Իվանիչին եմ խնդրում:<br />

- Արգամ Պետրովիրչ, դո՞ւք եք, - զարմանալի բարյացակամությամբ հարցրեց<br />

քարտուղարուհին: - Տեղյակ չեք, հա՞, Սամսոն Իվանիչը այլևս մեզ մոտ չէ:<br />

- Ինչո՞ւ: Բա որտե՞ղ է, - լուռ քմծիծաղ տվեց Արգամը:<br />

- Տեղափոխվել է Անտառային տնտեսության կոմիտե:<br />

- Որտե՞ղ, - ապշեց Մանասյանը:<br />

- Անտառային տնտեսության կոմիտե: Նախագահի տեղակալն է:<br />

Արգամ Մանասյանը կախեց լսափողը և, մոռացած իր ողբերգական վիճակը քրքջաց: Նա<br />

ծիծաղում էր այնպես, ասես լաց էր լինում: Ցնցվում էին ուսերը և աչքերից արցունքներ էին<br />

թափվում: Այդպես քրքջալով էլ դուրս եկավ երկաթյա խցիկից և քայլեց դեպի կամուրջը,<br />

առանց ուշադրություն դարձնելու դիմացից եկող մարդկանց զարմացած հայացքներին:<br />

Կեցցես, Սամսոն Իվանիչ, կեցցես, հարազատս, դու իսկական պրոֆեսիոնալ խաղամոլ ես,<br />

ախպեր ջան, մտածում էր Արգամ Մանասյանը: Դու ամենա կենսունակ մարդն ես, որովհետև<br />

ամոթ չունես և թքած ունես այնպիսի պայմանականությունների վրա, ինչպիսին<br />

արժանապատվությունն է համարվում, ազնվությունը, խիղճը, պարկեշտությունը: Քեզ<br />

ինչպես էլ նետեն, կատվի նման չորս թաթերի վրա ես կանգնելու և շարունակելու ես լպստել<br />

շրթունքներդ ասես ոչինչ էլ չի պատահել: Տես, թե ո՜նց է լուծել հարցը: Խոսքին տեր եղավ,<br />

տեր եղավ, որովհետև դուրս է եկել աշխատանքից: Իսկ թե ուր գնաց, արդեն ձեր գործը չէ,<br />

ընկեր Արգամ Մանասյաններ: Պայմանի մեջ ուրիշ կետ չի եղել: Լավ, բայց ինչպե՞ս եղավ, որ<br />

նա ընդամենը երեք օրում կարողացավ լուծել իր հարցը: Եվ այդ ովքե՞ր են, որ լուծում են:<br />

Ասենք թե Սամսոն Բադալյանը, որ իբր մասնագիտությամբ պատմաբան է, դեռ մանկուց որոշ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

259<br />

առնչություն ունեցել է սննդի հետ. շաքարով թեյ է խմել, ջեմով հաց կերել, մոր պահած<br />

կոնֆետներն է թռցրել պահարանից: Եվ ուրեմն կարող էր սննդարդյունաբերության մինիստր<br />

աշխատել: Բայց անտառի հետ ի՞նչ կապ ունի: Ի՞նչ առնչություն ունի ծառերի ու տնկիների<br />

հետ: Ինչո՞վ է զբաղվելու այդ կոմիտեում: Եթե այդպես է, ինչո՞ւ իրեն` Արգամ Մանասյանին<br />

էլ Պետբանկի կառավարիչ չեն նշանակում: Փող քի՞չ է տեսել, ինչ է: Իսկ ուրիշներին հանգիստ<br />

նշանակում են: Աշխատանքները ձախողելու համար, մասնագիտությամբ երկրաբանին<br />

հանում են հացամթերումների մինիստրությունից ու տանում, նշանակում եկեղեցական<br />

խորհրդի նախագահ, այնտեղից էլ առևտրի վարչության պետ, այնտեղից էլ սպորտկոմիտեի<br />

նախագահ: Եվ ոչ մեկը չի ասում, թե այս ի՞նչ եք անում, ընկերներ, այս ո՞ւր եք<br />

գնում…Իսկապե՞ս մտածում եք որևէ տեղ հասնելու մասին, թե ժամանակ եք անցկացնում ու<br />

սպասում, թե հետո ինչ է լինելու: Եթե մսի ու կաթի արդյունաբերության մինիստրը վատ է<br />

աշխատում, իջեցրեք ըստ իր մասնագիտությամբ, տեղակալ դարձրեք, բաժնի վարիչ<br />

դարձրեք, անասնաբույժ դարձրեք կամ էլ վերջապես մսագործ: Ինչո՞ւ եք տեղափոխում մի<br />

այնպիսի բնագավառ, որի մասին նա նախքան այդ տեղեկություն անգամ չի ունեցել: Որ ի՞նչ<br />

անի այնտեղ: Ի՞նչը բարելավի: Ի՞նչը վերափոխի: Ո՞ւրեմն ձեզ համար միևնույն է, թե ինչ<br />

պետք է անի նա: Քանի որ ղեկավարների ցուցակ է ընկել, պետք է միշտ ղեկավա՞ր աշխատի:<br />

Հանուն ղեկավարների մունդիրի պատվի և համերաշխության: Այդ ի՞նչ նոր<br />

մասնագիտություն է ղեկավարը, որտե՞ղ են սովորեցնում: Աշխարհում ուրիշ որտե՞ղ նման<br />

մասնագիտություն կա: Լսվա՞ծ բան է, որ Ամերիկայում, ասենք, լեզվաբանը<br />

առողջապահության մինիստրություն ղեկավարի: Թե մեզ մոտ անպայման հակառակը կամ<br />

գոնե ուրիշ տեսակ պիտի լինի:<br />

Հողի կոշտը նստել, քարի ցավն է քաշում, ժողովրդական հին ասացվածքը հիշեց Արգամ<br />

Մանասյանը: Լաց է լինում, թե խեղճ քարն ինչ պետք է անի, եթե հանկարծ անձրև գա: Հիմա<br />

ես եմ, անձրևը եկել,հեղեղել է շուրջս, տանում է ինձ, իսկ ես ինչի մասին եմ մտածում, ում<br />

մասին եմ մտածում: Բայց ինչ կարող ես անել: Երևի հենց այդպես է կառուցված մարդը:<br />

Ասում են, թե խարույկը վառելուց անմիջապես հետո, դահիճը հարցնում է Ջորդանո<br />

Բրունոյին, թե ինչ է մտածում մեծ գիտնականը այդ պահին: Եվ Բրունոն անկեղծորեն ասում<br />

է.<br />

- Քո մասին եմ մտածում, եղբայր: Ախր քո գործն էլ մի բան չէ: Մտածում եմ, թե արդյոք<br />

կարգին կկարողանա՞ս քնել այս գիշեր: Մեղք ես, չէ՞:<br />

Արգամ Մանասյանը մոտեցավ բազրիքին, ցած նայեց: ՞Ինչ է մնացել Զանգույից: Մի թել:<br />

Ջրացատկորդ պիտի լինել, որպեսզի այս բարձրությունից կարողանաս ուղիղ գետի մեջ<br />

ընկնել: Բայց ինչո՞ւ անպայման գետի մեջ: Ինչո՞ւ են մարդիկ ուզում անպայման գետի մեջ<br />

ընկնել, երբ ոչ ոք կենդանի տեղ չի հասնում: Ապացուցված բան է: Երկու օր առաջ էլ<br />

արտաքինից պատկառելի մի մարդ հեռուստացույցով բավականին հիմար մտքեր էր<br />

արտահայտում, որոնցից մեկն էլ այն էր, թե մարդիկ բարձրությունից իրենց ցած են նետում<br />

ավելի շատ հետաքրքրասիրության համար: Իսկ դու, դու նույն հետաքրքրասիրության<br />

համար երբևէ ցած նայե՞լ ես կամրջից: Մտածել ես, թե եթե հանկարծ ցած նետվես` ինչ ես<br />

տանելու քեզ հետ և ինչ ես թողնելու աշխարհին: Ծանրութեթև արե՞լ ես ապրած կյանքդ`<br />

անդունդից քեզ բաժանող բարակ պողպատալարի վրա: Գոնե հետաքրքրասիրության<br />

համար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

260<br />

Արգամ Մանասյանը նորից ցած նայեց, հայացքով գնաց փոքրիկ ոլորաններով ձորի կողքով<br />

անցնող ճանապարհի հետ և հիշեց. մի ժամանակ օր չկար, որ չլիներ այդ ձորում, հատկապես<br />

ամռան ամիսներին: Առավոտ շուտ ավտոմեքենա էր նստում և Աշոտին ասում.<br />

- Ձորով:<br />

Երեկոյան, երբ վերադառնում էին, նորից խնդրում էր Աշոտին.<br />

- Ձորով:<br />

Գալիս ձորն էին իջնում Կոնդի տակով անցնող երկար թունելով, Երգէսի կողքով անցնում<br />

հասնում այս կամրջին, հետո ձորի մյուս ափն էին շրջվում ու ծառերի ստվերների տակով,<br />

զով օդը շնչելով դուրս գալիս կոնյակի գործարանի մոտ: Ու նոր միայն տուն գնում:<br />

Մի անգամ էլ, շատ շատ առաջ էր միլիցիոները բռնեց նրան ու Հասմիկին, երբ մի ծառի բնի<br />

ետևում թաքնված համբուրվում էին: Պարզվեց, որ միլիցիայի աշխատողը վաղուց է տեսել<br />

նրանց և հարմար առիթի էր սպասում, որպեսզի բռնի, վախեցնի ու բաց թողնի տղայի<br />

գրպանը դատարկելուց հետո միայն: Բայց երևի հոգնել էր, տեսնելով, որ նրանք համբույրից<br />

այն կողմ չեն անցնում ու մոտեցավ.<br />

-Ձեր փաստաթղթերը:<br />

Արգամը գրպանից հանեց իր և Հասմիկի անձնագրերը, մեկնեց նրան:<br />

- Հիմա որ քաղմաս տանեմ…- սպառնաց միլիցիոները:<br />

- Ինչի՞ համար, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Անբարոյականության համար, ինչի՞ համար:<br />

- Չե՞ք ամաչում, - լաց եղավ Հասմիկը: - Նա իմ ամուսինն է:<br />

- Շատ ենք տեսել էդպիսի ամուսինների, - քմծիծաղ տվեց միլիցիոները: - Ամեն օր էդպիսի մի<br />

քանիսի քաղմաս եմ տանում:<br />

- Ի՞նչ է, կարդալ չգիտե՞ք, - չէր հանգստանում Հասմիկը: - Անձնագրերին նայեք:<br />

Միլիցիոները նայեց ու մնաց շվարած:<br />

- Վա՞յ, բա որ ամուսիններ եք, ինչո՞ւ եք այս ձորում համբուրվում, տուն չունե՞ք:<br />

- Չէ, ախպեր ջան, - ասաց Արգամը : - Տուն չունենք: Եվ կներեք` փող էլ չունենք:<br />

Երանի այն օրը, ժպտաց Արգամը, ինչքան ծիծաղեցինք: Մի անգամ էլ…<br />

Նա ինչ- որ բաներ էր հիշում` կցկտուր ու անկապ և ընդհանրապես ամեն ինչ անում էր,<br />

որպեսզի հանկարծ ուղեղը պարապ չմնա ու մեկ էլ չասի, թե` դե լավ, հասկացանք, բավական<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

261<br />

է, իսկ հիմա ցած նետվիր, դե նետվիր, նետվիր, Արգամ Մանասյան, գիտեմ որ ուզում ես, էլ<br />

ինչո՞ւ ես ձգձգում, շուտ արա, ապրում ես ի՞նչ անես: Ու ինքն էլ իր մտքից սարսափած<br />

համոզում էր իրեն. վերջացրու, դու իրավունք չունես, դու հո մենակ չես: Իբրև թե բանտ<br />

գնալով քի՞չ ցավ ես դառնալու խեղճ մորդ համար, Հասմիկի, երեխաների համար, որ հիմա էլ<br />

ուրիշ բան ես մտածում: Ամոթ է, ամոթ, հո երեխա չես Արգամ Մանասյան, և հո առաջին<br />

անգամ չէ, որ կտրվում ես քննությունից: Չէ՞ որ այստեղից հիմնականում քննությունից<br />

առաջին անգամ կտրվողներն են նետվում ցած:<br />

- Ժամը քանի՞սն է, քեռի, - լսեց հանկարծ մի ձայն:<br />

Փոքրիկ տղա էր` դպրոցական պայուսակը մեջքին:<br />

- Ժամը՞: Ժամը տասն է, տղաս, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Շնորհակալություն, - ասաց տղան ու հեռացավ ցատկոտելով մեկ աջ մեկ ձախ ոտքի վրա:<br />

Հետո ետ նայեց բազրիքին հենված մարդուն ու ձայն տվեց: - Այսօր մեր հանդեսն է…- Ու<br />

նորից գնաց ցատկոտելով:<br />

Ժամը տասն է, ինքն իրեն կրկնեց Արգամ Մանասյանը: Ուրեմն ժամը տասն է: Նա վախեցած,<br />

ասես փախչելով, շտապով անցավ կամուրջը: Հիմա տեսնես ինչ են անում տնեցիները: Երկար<br />

տարիներ ի վեր առաջին անգամ էր, որ տանը չէր գիշերել: Հիմա քաղաքը խառնած կլինեն<br />

իրար:<br />

Նա անմիջապես իրեն կամրջի մյուս ծայրին տեղադրված ավտոմատ հեռախոսի խցիկը<br />

նետեց:<br />

- Նաիրի, Նաիրի, դո՞ւ ես, - հարցրեց նա` որսալով տղայի հազիվ լսելի ձայնը:<br />

- Ես եմ, ես եմ, հայրիկ, որտե՞ղ ես, - լսափողի մեջ գոռաց Նաիրին:<br />

- Մհերը զանգ չտվե՞ց ձեզ: Բա չասա՞ց, որ գիշերը իր արվեստանոցում եմ մնացել: Գիշերը<br />

չկարողացա տուն գալ:<br />

- Հայրի՜կ, - բղավեց Նաիրին, - այդ ի՞նչ աղմուկ է:<br />

- Հրազդանի կամրջի մոտից եմ խոսում, - ի պատասխան բղավեց Արգամը:<br />

- Հիմա գալի՞ս ես, հայրիկ: Հիմա արի, հա՞ , գալի՞ս ես:<br />

- Հիմա չեմ կարող, տղաս, զբաղված եմ, - գոռաց Արգամը:<br />

Նա չէր ուզում ասել որդուն, որ դատախազություն է գնում և շատ հնարավոր է, որ երկար<br />

ժամանակով չտեսնվեն: Եվ ամաչում էր և չէր ուզում պղտորել նրա հոգին: Բայց<br />

միաժամանակ գիտեր, որ պարտավոր է ինչ-որ բան ասել: Հենց այնպես, լուռ հեռանալ ևս չի<br />

կարելի:<br />

- Տղաս, - ասաց նա խեղդվելով, - դու ինձ լսո՞ւմ ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

262<br />

- Լսում եմ, ես քեզ լավ եմ լսում, հայրիկ<br />

- Կարևորը դա է, - ասաց Արգամը: - Ուրեմն տես ինչ եմ ասում: Ներիր ինձ, տղաս, լսո՞ւմ ես,<br />

ներիր ինձ:<br />

- Ինչի՞ համար, - զարմացավ որդին:<br />

- Այնպես է ստացվում… Մի խոսքով դու գիտես չէ՞, որ աշխատանքի գծով<br />

անախորժությունների մեջ եմ:<br />

- Գիտեմ, հայրիկ:<br />

- Ուրեմն կարող է այնպես ստացվել, որ ես հնարավորություն չունենամ լինել ձեր կողքին:<br />

Հասկանո՞ւմ ես:<br />

- Ի՞նչ, ի՞նչ, ինչո՞ւ…<br />

- Դու ինձ հարցեր մի տուր, որպեսզի կարողանամ հավաքել մտքերես, - խնդրեց Արգամը: -<br />

Ուրեմն պիտի հասկանաս, որ տան ծանրությունը քո ուսերին է ընկնելու: Ստիպված ես<br />

մեծանալ, տղաս: Պիտի դիմանաս ու պաշտպան լինես մայրիկիդ ու քրոջդ: Տղամարդու նման:<br />

Ես քեզ խնդրում եմ, Նաիրի: Եվ ներիր ինձ, հա՞…Հասկացիր ու ներիր ինձ…զավակս:<br />

Նա ականջից հեռացրեց լսափողը, շտապելով այն կախել լծակից, որպեսզի այլևս չլսի որդու<br />

հուսահատ աղաղակները և որ լսափողը հանկարծ Հասմիկը չվերցնի:<br />

Ինձ մնում է միայն մի զանգ, ասաց նա ինքն իրեն, տեսնես ի՞նչ եղավ Բակուրը: Մի վերջին<br />

զանգ, մի վերջին հույս, մի վերջին ակնկալիք: Ինչ ուզում են, թող անեն ինձ հետ: Հերն էլ<br />

անիծած: Բայց գոնե մեր ծխախոտը տեղ հասնի: Ափսոս է: Դա իսկապես մեծ գյուտ է, միայն<br />

թե անբախտ դուրս եկավ: Իսկ գուցե Բակուրին հաջողվել է ինչ-որ բան անել: Ասում են, թե<br />

երբ աստված մի դուռ փակում է, մի ուրիշ դուռ է բացում:<br />

Նա ձեռքը ծոցագրպանը տարավ` հեռախոսի գրքույկը հանելու համար, և ապշելով նկատեց,<br />

որ պիջակը հագին չէ: Ինչպե՞ս կարող էր մոռանալ: Նույնիսկ ցուրտ չի զգացել: Նա նոր միայն<br />

հասկացավ, թե անցորդներն ինչու էին տարօրինակ հայացքներ նետում իր վրա: Թշվա՜ռ<br />

ալկոհոլիկ…<br />

Առանց այլևս ցած նայելու, շտապելով ու ամաչելով անցավ վիթխարի կամուրջը,<br />

անհամբերությամբ դոփդոփեց տեղում, մինչև որ վերջապես վերելակն ազատվեց,<br />

բարձրացավ վեր, փալասի տակից հանեց բանալին, բացեց դուռն ու ներս մտավ: Պիջակն<br />

ընկած էր աթոռի թիկնակին: Հագավ արագորեն, մի հայացք նետեց բազմոցին, փոքրիկ<br />

սեղանին անկարգ ընկած բաժակներին, մի պահ կանգ առավ` շնչելով Մարիամի օծանելիքի<br />

հոտը, որ զարմանալիորեն դեռ մնացել էր օդում, թափահարեց գլուխն ու մոտեցավ դռանը:<br />

Հետո անմիջապես էլ ետ դարձավ, կոնյակ լցրեց մի մեծ բաժակի մեջ ու խմեց միանգամից`<br />

զզվանքով կնճռոտելով դեմքը:<br />

-Սա այնտեղ պետք կգա, - ասաց նա` դատախազությունը նկատի ունենալով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

263<br />

Վերելակը դեռևս տեղում էր: Անմիջապես ցած իջավ ու մեկնեց ձեռքը`առաջին իսկ<br />

ավտոմեքենան կանգնեցնելու համար: Եվ պարզապես ետ ցատկեց, երբ ուղիղ նրա ոտքերի<br />

մոտ արգելակների սուր ճռինչով կանգ առավ սայլակավոր մի մոտոցիկլետ: Նա զայրացած<br />

նայեց վարորդի կողմը ու մեկ էլ տեսավ, որ սայլակի միջից դուրս թռավ Նաիրին և հեկեկալով<br />

նրա գիրկն ընկավ.<br />

- Հայրիկ, ցավդ տանեմ, ախր ինչի՞ համար, ինչի՞ համար…<br />

- Նաիրի՞, - հազիվ արտասանեց հայրը:<br />

- Դու ի՞նչ գործ ունես այս… այս կամրջի մոտ: Ախր ինչի՞ համար: -հորն ամուր գրկել, ցնցվում<br />

էր, չէր հանգստանում որդին:<br />

- Խելքդ հո չե՞ս թռցրել, ախպեր, - մոտեցավ մոտոցիկլետի վարորդը: - Էլ ուրիշ փորձանք<br />

չունե՞ս:<br />

- Նորի՞կ …<br />

- Հա, Նորիկ, Նորիկ, ի՞նչ, - ասաց Նորայրը` երջանկացած, կոպիտ քնքշությամբ խփելով<br />

ընկերոջ ուսին:<br />

Արգամը ուզում էր ծիծաղել և լաց լինել միաժամանակ:<br />

- Ուրեմն կարծել եք, թե մտադիր եմ ցա՞ծ գլորվել կամրջից, - ասաց նա, հուզմունքից<br />

շնչահեղձ, ինքն էլ հավատալով ու համոզելով իրեն, թե բոլորովին, մազաչափ իսկ չի մտածել<br />

այդ մասին: - Ես ո՞նց կարող եմ մեռնել, երբ գիտեմ որ դուք կաք և որ դա ցավ կպատճառի ձեզ,<br />

իմ գժեր:<br />

●●●<br />

Երբ Հրազդանի կամրջի մոտ տեղի էին ունենում վերը նկարագրված դեպքերը, Կենտկոմի<br />

քարտուղար Տիգրան Ալթունյանը իր առանձնասենյակը մտավ: Նա ակնհայտ բարձր<br />

տրամադրության մեջ էր, որովհետև նախ մոտեցավ լուսամուտին, երկար, ուշադրությամբ<br />

դիտեց քաղաքի այն հատվածը, որ փռված էր աչքի առջև, ասես ստուգելու համար, թե ինչ նոր<br />

շենքեր են բարձրացել, ինչ փոփոխություններ են կատարվել իր բացակայության մեկ ամսվա<br />

ընթացքում: Հետո շրջվեց, տեսավ, թե ինչպես է քարտուղարուհին գրասեղանի վրա<br />

դասավորում Մոսկվայից նոր բերած պայուսակն ու թղթապանակները, մոտեցավ նստեց իր<br />

աթոռին ու ձեռքն առավ այդ թղթապանակներից մեկը:<br />

Նա դեռ Մոսկվայում էր: Հանդիպումների, վեճերի, խորհրդակցությունների տպավորության<br />

տակ, արտասովոր ջղագրգիռ ու շիկացած մթնոլորտում, որին սովորաբար հաջորդում են<br />

ամպրոպն ու կայծակը: Իսկ ո՞ւմ համար պարզ չէ, որ ամպրոպից հետո թարմանում,<br />

մաքրվում է օդը և շնչել է դառնում է դյուրին: Մայրաքաղաքն ալեկոծված էր: Ասես<br />

երկարատև թմբիրից հետո արթնացել, սթափվել էին մարդիկ և ուզում էին շարժվել, գործել,<br />

ինչ-որ բան քանդել, ինչ-որ բան փոխել: Փոխվել էին նաև նրանց կեցվածքը, մտածողությունը,<br />

լեզուն: Նրանք համարձակ ու բարձրաձայն քննարկում էին այնպիսի հարցեր, որոնց մասին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

264<br />

դեռևս մի քանի ամիս առաջ գերադասում էին լռել կամ շշուկով էին խոսում` իրար ականջի,<br />

կասկածամտորեն շուրջը նայելով:<br />

Տիգրան Ալթունյանը սեղմեց հեռախոսային սարքի կոճակներից մեկը.<br />

- Ընկեր Գուլանյան, բարի լույս, մենք կարծեմ պայմանավորվել էինք:<br />

- Ես ձեր կանչին էի սպասում, Տիգրան Արշակովիչ, - առանձնասենյակում հնչեց<br />

արդյունաբերության բաժնի վարիչի ձայնը: - Ամեն ինչ պատրաստ է:<br />

- Եկեք:<br />

Նա բացեց պայուսակը, ինչ-որ թղթեր հանեց, հետո դուրս բերեց մի տուփ սիգարեթ: Բացեց<br />

նաև թղթապանակը, զգուշությամբ առանձնացրեց իրար կցված գրությունները և սկսեց<br />

կարդալ:<br />

- Բարով եք եկել, ընկեր Ալթունյան, - ներս մտավ բաժնի վարիչը:<br />

- Բարով է, բարով, - ժպտաց քարտուղարը: - Մոտ եկեք:<br />

Բաժնի վարիչը այնպիսի երկյուղածությամբ մոտեցավ նրա գրասեղանին, ինչպես<br />

հավատացյալները խորանին են մոտենում: Կանգնեց մի քայլ հեռու և թեքվելով, կռանալով<br />

քարտուղարի առջև դրեց բավականին հաստ մի թղթապանակ:<br />

- Դա ի՞նչ է, - հարցրեց Ալթունյանը:<br />

- “Արգիշտի” ծխախոտի գործարանի դիրեկտոր Արգամ Մանասյանի գործը: Ինչպես որ<br />

կարգադրել էիք:<br />

- Հա, - գլխով արեց քարտուղարը ու ինքն էլ իր հերթին բաժնի վարիչին մեկնեց ծխախոտի<br />

տուփը: - Իսկ սա՞ ինչ է:<br />

Բաժնի վարիչը նրա ձեռքից զգուշությամբ վերցրեց տուփը, շուռ ու մուռ տվեց ու ասաց<br />

շփոթահար.<br />

- Առաջին անգամ եմ տեսնում. Մեզ մո՞տ է արտադրվում, - ակամա հարցրեց նա<br />

կարմրատակելով:<br />

- Ընկեր Գուլանյան, - ասաց քարտուղարը: - Գիտե՞ք թե ով է տվել ինձ այս տուփը: ԽՍՀՄ<br />

սննդարդյունաբերության մինիստրը: Եվ ես էլ ձեզ նման կաս-կարմիր կտրեցի, երբ իմացա, որ<br />

այդ ծխախոտը մեզ մոտ է արտադրվել: Ինչո՞ւ կարգին չեք աշխատում: Գուցե հոգնե՞լ եք:<br />

- Ոչ, ոչ չեմ հոգնել, - շշնջաց բաժնի վարիչը: - Չեմ հոգնել, Տիգրան Արշակովիչ:<br />

- Գիտե՞ք թե ինչպես էլ խանդավառվել մինիստրը: Սա հրաշք է ասում էր: Սա հենց այն է, ինչ<br />

պետք է մեզ: Աննիկոտին ծխախոտ: Արտասահմանում իրար գլուխ կջարդեն մեր պատենտը<br />

ձեռք բերելու համար: Սա ծխախոտ չէ, ոսկի է: Եվ գիտե՞ս ինչ ասաց: Ասաց` ինձ հայտնի է<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

265<br />

դարձել, որ հանրապետությունում չեն ուզում արմատավորել այն: Եվ ընդհանրապես, ավելի<br />

ճիշտ կլինի, եթե մայրաքաղաքում արտադրենք:<br />

- Չեմ հասկանում, - իրեն կորցրած մրմնջաց բաժնի վարիչը: - Չեմ հասկանում, թե ինչպես է<br />

այդ ծխախոտը Մոսկվա հասել:<br />

- Երևի Երևանից Մոսկվա ավելի կարճ ճանապարհ է, քան թե գործարանից մինիստրություն<br />

կամ ձեր առանձնասենյակը, - չդիմացավ, խայթեց Կենտկոմի քարտուղարը: - Իսկ<br />

Բադալյա՞նն ինչ է անում, գոնե նա գիտի այդ ծխախոտի մասին:<br />

- Սամսոն Բադալյանը տեղափոխվել է, Տիգրան Արշակովիչ:<br />

- Ինչպե՞ս թե, ինչո՞ւ:<br />

- Մինիստրների Խորհուրդ է գնացել: Խնդրել, որ ազատեն: Ասել է, թե ծանր է գործը, չի<br />

կարողանում ժամանակի ոգով ինչպես հարկն է աշխատել:<br />

- Տեսա՞ր դու, - անկեղծորեն զարմացավ քարտուղարը: - Ուրեմն դրան էլ հասանք: Սա երևի<br />

առաջին դեպքն է. չէ՞: Իսկ որտեղ է հիմա, թոշակի՞ անցավ:<br />

- Ոչ: Անտառտնտեսության կոմիտե տեղափոխեցին: Տեղակալ է:<br />

- Տեղակա՞լ: Ինձ թվում է, թե մեր հանրապետությունում այնքան ծառ չկա, ինչքան որ այդ<br />

կոմիտեում նախագահի տեղակալներ գոյություն ունեն:<br />

Բաժնի վարիչը ծիծաղեց ցածրաձայն, ձեռքի ափով բերանը փակելով:<br />

- Շատ, շատ ճիշտ եք ասում, Տիգրան Արշակովիչ, - ասաց նա:<br />

Քարտուղարը բարձրացավ տեղից:<br />

- Հուսով եմ, որ նոր մինիստր դեռ չեք նշանակել, - ասաց նա սեղմելով շրթունքները:<br />

- Ի՜նչ եք ասում , ընկեր Ալթունյան, ձեզ էինք սպասում:<br />

- Լավ է, որ գոնե նշանակելիս հարցնում եք, - ասաց քարտուղարը` վերևից նայելով<br />

խեղճացած, կծկված բաժնի վարիչին: - Բայց չեմ թաքցնի, սա այն դեպքն է, որ ես չեմ<br />

բարկանում: Որովհետև այն համընկնում է իմ ծրագրերին: Ուրեմն այսպես` որոշման<br />

նախագիծ կազմեք…- Նա կարդաց թղթապանակի վրա…- Արգամ Պետրոսի Մանասյանին<br />

սննդարդյունաբերության մինիստր նշանակելու մասին:<br />

Բաժնի վարիչին թվաց, թե սխալ է լսում և մնաց կանգնած` կիսաբաց բերանով, ծնոտը կախ:<br />

- Մի զարմացեք, ընկեր Գուլանյան, - ակամա ժպտաց քարտուղարը: -<br />

Սննդարդյունաբերության բնագավառում արմատական վերակառուցումներ պահանջող նրա<br />

առաջարկությունների մասին խոսք բացվեց վերևներում: Եվ պարզվեց, որ դրանք ճիշտ<br />

ժամանակին են և այսօրվա հրամայական պահանջը: Դե ուրեմն թող ինքն էլ գնա և իրագործի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

266<br />

իր առաջարկությունները: Նրանից լավ ուրիշ ո՞վ կարող է դրանք հասկանալ ու<br />

իրականացնել;<br />

Բաժնի վարիչի վիճակը ողորմելի էր: Նա բացուխուփ էր անում բերանը, բայց ոչինչ չէր<br />

կարողանում ասել:<br />

-Հը, ի՞նչ պատահեց, - զարմացավ քարտուղարը: - թե՞ դուք համաձայն չեք, - ավելացրեց նա<br />

բացահայտ հեգնանքով:<br />

- Դա…դա անհնարին է, - խռպոտած ձայնով ասաց Գուլանյանը:<br />

- Ի՞նչն է անհնարին:<br />

- Նա… Նա վարկաբեկված է, ընկեր Ալթունյան:<br />

- Ինչպես թե վարկաբեկված է… Ո՞վ է վարկաբեկել:<br />

- Նրա վերաբերյալ քրեական գործ է հարուցված, - պոռթկաց, ասաց ու վերջացրեց բաժնի<br />

վարիչը:<br />

Կենտկոմի քարտուղարը նրան նայեց բացահայտ զարմանքով:<br />

- Ինչի՞ հիման վրա է քրեական գործ հարուցվել, Գուլանյան: Ես ոչինչ չեմ հասկանում:<br />

Բաժնի վարիչը բարձրացրեց գլուխը:<br />

- Բա դուք չասացի՞ք, որ նա իր տեղում չէ: Ասացիք, չէ՞, Տիգրան Արշակովիչ, հո չեք մոռացել,<br />

ասացիք դա ի՞նչ նրա տեղն է…Դե մենք էլ Սամսոն Իվանիչի հետ…Հետո մի նամակ կար…<br />

Տիգրան Ալթունյանը լուսամուտից դուրս նայեց, ձեռքերը դողում էին, նա չգիտեր որտեղ<br />

թաքցնել դրանք, շրջվեց և թիկունքին տարավ:<br />

- Լսեք, դուք հո չեք խելագարվել, - ասաց նա ատելությամբ, - ես ասացի, թե նա իր տեղում չէ,<br />

որովհետև արդեն մտածում էի նրա առաջխաղացման մասին: Ես ասացի, թե դա նրա տեղը չէ,<br />

որովհետև ամբողջ բնագավառի վերակառուցման և վերափոխման մասին պետականորեն<br />

մտածող մարդը չպետք է նստեր ու մնար մի գործարանում: Ահա թե ինչի մասին էի ասում ես:<br />

Իսկ դուք…դուք և այդ Սամսոն Բադալյանը, իրարից առաջ ընկնելով շտապել եք հոշոտել<br />

նրան հա՞…ինչի՞ … համար… Միայն նրա համար, որ սխա՞լ եք հասկացել ինձ:<br />

- Տիգրան Արշակովիչ, բայց նա որոշ մեղքեր ունի, - հուսահատությունից ծնված քաջությամբ<br />

այնուամենայնիվ մրմնջաց բաժնի վարիչը:<br />

- Իսկ դուք չունեք, հա՞: Դուք ոչ մի մեղք չունեք: Մեղքե՜ր: Հենց միայն սրա համար հանգիստ<br />

կարելի էր ձեր նկատմամբ քրեական գործ հարուցել: Ձեր: Ձեր այդ ջանասիրությամբ դուք<br />

մարդ կարող եք սպանել, ընկեր Գուլանյան: Բայց ձեր մասին հետո: Ինձ թվում է, թե դուք<br />

անհրաժեշտ հետևություններ կանեք սրանից: Ինչպես որ Սամսոն Բադալյանն է արել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

267<br />

- Ընկեր Ալթունյան…<br />

- Բայց նախքան այդ որոշման նախագիծ կազմեք` Արգամ Մանասյանին մինիստր<br />

նշանակելու մասին:<br />

- Բայց նա վարկա…<br />

- Ինչպես որ վարկաբեկել եք, այնպես էլ արդարացրեք ու սրբագործեք նրան: Հիմա էլ<br />

հակառակն արեք, անմիջապես կարճեք նրա վերաբերյալ քրեական գործը, փառաբանեք, նրա<br />

լուսանկարներով հոդվածներ տպագրեք թերթերում, հարցազրույց անցկացրեք նրա հետ`<br />

վերակառուցման իր ծրագրերի մասին, ռեկլամեք, ժողովրդին ծանոթացրեք նրա ստեղծած<br />

աննիկոտին ծխախոտի հետ: Մի շաբաթ ժամանակ եմ տալիս: Դրանով կպարզվի, թոշակի՞ եք<br />

անցնում, թե նշանակվում եք Անտառտնտեսության կոմիտեի մի նոր տեղակալ:<br />

- Ամեն ինչ կանեմ, Տիգրան Արշակովիչ, - ձեռքերը կրծքին տարավ բաժնի վարիչը:<br />

- Հիմա էլ հո սխալ չե՞ք հասկանում, - չէր հանգստանում քարտուղարը: - Ձեր արածի լրիվ<br />

հակառակը պետք է անեք: Չէ՞ որ դուք ամեն ինչ կարող եք և ընդունակ եք ամեն ինչի:<br />

Ուրեմն` առաջին հերթին նախագիծը...<br />

Երբ բաժնի վարիչը ետ- ետ գնալով դուրս եկավ առանձնասենյակից, Տիգրան Ալթունյանը<br />

ասես խեղճացավ միանգամից, ձգեց, թուլացրեց փողկապը, նայեց թղթապանակներին, խոր<br />

շունչ քաշեց ու ասաց ինքն իրեն.<br />

- Օ՜ֆ, մեզ համար հանգիստ ապրում էինք, էլի…<br />

Հետո մոտեցավ գրասեղանին, նստեց ու ասաց հեռախոսի սարքի մեջ.<br />

- Մի բաժակ թունդ սուրճ բեր, Մարո:<br />

Ընկեր Ալթունյան, ձեզ սուրճ չի կարելի, - առանձնասենյակում հնչեց քարտուղարուհու<br />

անհանգստացած ձայնը… Քո գործը չէ, - բարկացավ քարտուղարը: - Արա, ինչ որ ասում են:<br />

●●●<br />

Ով էլ տեսներ նրան այդ պահին, կկարծեր թե խելագար է:<br />

Արգամ Մանասյանը վազում էր փողոցով, տղայի պես: Հենց տեսնում էր, որ նայող չկա,<br />

ցատկում էր ու վեր պարզած աջ ձեռքով դիպչում մայթեզրի ծառերի ցածրիկ սաղարթներին ու<br />

հետն էլ հևում էր, անհասկանալի մռնչյուններ արձակում ու հայհոյում էր: Վեր-վեր ցատկելու<br />

ժամանակ լայնեզր գլխարկը երկու անգամ ընկավ, թավալվեց հողի մեջ: Երկու անգամ էլ<br />

վազեց ետևից, բռնեց ու առանց թափ տալու գլխին դրեց: Իսկ երբ երրորդ անգամ ընկավ,<br />

մոտեցավ, խփեց քացով ու նետեց կողքի տան ծաղկանոցը:<br />

- Բա ո՞նց եղավ, - հարցրեց նա չգիտես ում: - Նույն մարդը չէի՞: Դե խոսեք էլի, շան որդիներ:<br />

Նույն մարդը չէի՞:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

268<br />

Հոգնեց անասելի: Շունչը կտրվում էր: Նստեց ինչ-որ մի քարի ու գլուխը ձեռքերի մեջ առավ,<br />

սեղմեց ամուր, որ չպայթի: Բայց միևնույն է, պայթում էր գլուխը և դրա իրավունքը լիովին<br />

ուներ:<br />

Վարազդատ Գաբրիելյանի փոխարեն, նրան բավականին երիտասարդ ու բարեկիրթ<br />

շարժուձևերով մի մարդ դիմավորեց:<br />

- Բարև ձեզ, - ասաց նա ժպտալով: - Շրջանի դատախազն եմ: Ինձ հանձնարարված է<br />

ներողություն խնդրել ձեզանից և հայտնել, որ ձեր նկատմամբ հարուցված քրեական գործը<br />

կարճվում է:<br />

- Ինչի՞ համար…- իրեն կորցրեց Մանասյանը` դեռևս ոչինչ չհասկանալով:<br />

- Հանցակազմի բացակայության պատճառով:<br />

Արգամ Մանասյանը նստեց աթոռին, որպեսզի չընկնի: Գուցե շփոթո՞ւմ է այս մարդը: Գուցե<br />

այդ խոսքերը ուրիշի՞ համար է նախատեսված: Այդպես ո՞նց կլինի:<br />

- Բայց ինձ կալանավորելու էին այսօր, - մրմնջաց նա: - Ես Արգամ Մանասյանն եմ…<br />

ծխախոտի …<br />

- Համարեք թյուրիմացություն, - կրկին ժպտաց դատախազը: - Ես ձեզ լավ եմ ճանաչում,<br />

ընկեր Մանասյան:<br />

- Ուրեմն ինձ լա՜վ եք ճանաչում, - հառաչեց, խոր հոգոց հանեց Արգամ Մանասյանը: - Իսկ<br />

որտե՞ղ էիք մինչև հիմա, մարդ աստծո: Ինչո՞ւ էիք իմ գործը հանձնել մեկին, որ ինձ բոլորովին<br />

չէր ճանաչում:<br />

- Ես արձակուրդի մեջ էի, - ասաց դատախազը: - Բայց դա որևէ նշանակություն չունի: Ես<br />

անկեղծ կլինեմ: Վերևից էին կարգադրել, որ ձեր դեմ գործ բացվի և վերևից էլ կարգադրել են,<br />

որ փակենք:<br />

- Ո՞վ, - հարցրեց Արգամ Մանասյանը:<br />

Դատախազն ի պատասխան նորից ժպտաց.<br />

- Ես ուրախ եմ, որ կարող եմ ասել` դուք ազատ եք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

Արգամ Մանասյանը վախեցավ հանկարծ: Ի՞նչ է կանգնել ու ավելորդ հարցեր տալիս: Մեկ էլ<br />

տեսար փոխեց մտադրությունը: Դրանցից ամեն ինչ կարելի է սպասել:<br />

- Շնորհակալություն, - ասաց նա շտապով: - Հիմա ես կարող եմ գնա՞լ:<br />

- Իհարկե, - ասաց դատախազը: - Կրկին ու կրկին ներողություն:<br />

Նա արագորեն դուրս եկավ միջանցքից, հանկարծ մտածելով, թե, ով գիտե, գուցե Նաիրին ու<br />

Նորայրը դեռ սպասում են իրեն սայլակով մոտոցիկլետի մեջ: Բայց դրսում ոչ ոք չկար: Եվ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

269<br />

չէին էլ կարող լինել, որովհետև Արգամ Մանասյանն ինքը համառորեն խնդրեց, որ նրանք<br />

հեռանան: Տանը եղեք, ասաց նա, եթե պետք լինի ես զանգ կտամ:<br />

Բայց նա տուն չզանգահարեց, այլ առաջին իսկ ավտոմատ հեռախոսի խցիկից հավաքեց<br />

Վազգեն Միրզոյանի աշխատանքային հեռախոսի համարը: Լսափողն իհարկե<br />

քարտուղարուհին վերցրեց:<br />

- Վազգեն Միհրանովիչը տեղում է, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Ո՞վ է հարցնում, - հետաքրքրվեց քարտուղարուհին:<br />

- Արգամ Մանասյանը:<br />

- Մի վայրկյան, - ասաց քարտուղարուհին, - հիմա միացնում եմ:<br />

Հրաշք չէ, ինչ է: Մի ամիս շարունակ, գրեթե ամեն օր, իսկ սկզբում օրական մի քանի անգամ<br />

Արգամ Մանասյանը դողացող մատներով հավաքում էր այդ հեռախոսի համարը: Եվ չեղավ<br />

գոնե մի անգամ, որ տեղում լիներ կենտկոմի գյուղատնտեսության բաժնի վարիչը: Իսկ հիմա,<br />

խնդրեմ տեղում է:<br />

-Արգամ:<br />

-Ես եմ, Վազգեն Միհրանովիչ:<br />

- Ո՞նց ես, եղբայր:<br />

- Նոկդաունի մեջ: Սա քո՞ ձեռքի գործն է:<br />

- Շատ կուզենայի, բայց չէ: Քարտուղարի մատն է:<br />

- Նա գիտի՞ ամեն ինչի մասին:<br />

- Քո սիգարեթը նրա սեղանին է:<br />

Բակուր, սիրելի Բակուր, ուրեմն ես քեզ եմ պարտական ամեն ինչի համար: Բայց դո՞ւ որտեղ<br />

ես, դու, իմ տանջված, տառապած բարեկամ: Դու, որ քո համր տեղով արեցիր այն, ինչ իմ<br />

բոլոր խոսող ընկերներն ու բարեկամները միասին վերցրած չկարողացան կամ չուզեցին<br />

անել:<br />

- Սիրտդ ո՞նց է, - չգիտես ինչու հարցրեց Վազգեն Միրզոյանը:<br />

- Է՜հ, սիրտ է, էլի…<br />

- Մի բան եմ ասելու…<br />

- Վատ բան չասես, - խնդրեց Արգամը: - Վատ բան չեմ ուզում լսել, Վազգեն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

270<br />

- Լավ բան եմ ասելու, - ծիծաղեց Վազգենը: - Բայց առայժմ ոչ ոքի ոչ մի խոսք, լսո՞ւմ ես: Ոչ<br />

ոքի: Նույնիսկ Հասմիկին: Խիստ գաղտնիք է: Քեզ էլ իրավունք չունեի ասելու, բայց շատ եմ<br />

ուզում, որ ուրախանաս: Հասկացա՞ր: Խոստանո՞ւմ ես գաղտնիքը պահել:<br />

- Ասա, Վազգեն:<br />

- Քեզ նշանակում են մինիստր:<br />

Այնպիսի լռություն տիրեց, որ Վազգեն Միրզոյանին թվաց, թե անջատվեց հեռախոսը:<br />

- Դու ինձ լսո՞ւմ ես, Արգամ, - բղավեց նա:<br />

- Ձեռ ես առնո՞ւմ, - հազիվ արտասանեց Մանասյանը:<br />

Բաժնի վարիչը ծիծաղեց:<br />

- Շնորհավորում եմ, - ասաց նա: - Ուրեմն պայմանը պայման է: Ոչ ոքի ոչ մի խոսք:<br />

Արգամ Մանասյանը գլխով արեց արագ- արագ ու թեև հեռախոսի այն ծայրում ցած դրեցին<br />

լսափողը, բայց շարունակեց կանգնած մնալ, հիմա էլ գլուխը տարուբերելով: Ահա թե ինչու էր<br />

դատախազը հայտնվել ու ներողություն խնդրում…Դե, իհարկե, մինիստրից անպայման<br />

պետք է ներողություն խնդրել: Մինիստրներին բանտ տանել չի կարելի:<br />

Զարմանալի վայրենի մի բնազդով աղաղակելու ցանկություն ունեցավ: Շրխկալով բացեց<br />

դուռը ու դուրս նետվեց: Նա վազում էր փողոցով տղայի պես, հենց տեսնում էր, որ նայող չկա,<br />

ցատկում էր ու վեր պարզած աջ ձեռքով դիպչում մայթեզրի ծառերի ցածրիկ սաղարթներին:<br />

Ու հետն էլ հևում էր, անհասկանալի մռնչյուններ էր արձակում ու հայհոյում էր:<br />

- Բա ո՞նց եղավ: Նույն մարդը չէի՞: Դե խոսեք, է, շան որդիներ… նույն մարդը չէի՞:<br />

●●●<br />

Նա մեքենան կանգնեցրեց կանաչ ներկված փայտե դարպասի մոտ, թթենու տակ, իջավ,<br />

պահատեղից հանեց ստվարաթղթե մի մեծ արկղ և երկու ձեռքով գրկած մոտեցավ<br />

դարպասին: Հրեց, հենց արկղով բացեց դուռը ու բարձրացավ քարե աստիճաններով:<br />

- Արգամ Պետրովի՞չ, - պատշգամբում ձեռքերը զարմանքից իրար զարկեց Սիլվան: - Աշո՜տ, -<br />

կանչեց նա, - Տես ով է մեզ հյուր եկել , Աշո՜տ…<br />

Աշոտը դուրս թռավ սենյակից, մայկայով ու սպորտային տաբատով, իսկ նրա ոտքերի տակից<br />

հայտնվեցին հինգ-վեց տարեկան մի տղա ու մի աղջիկ:<br />

- Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ձեռքիցս վերցրու տուփը, Աշոտ, - ձայն տվեց Արգամ Մանասյանը: - Շունչս կտրվեց:<br />

- Էս ի՞նչ է, - իրեն կորցրեց Աշոտը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

271<br />

- Ձմեռ պապի եմ աշխատում, - ծիծաղեց Մանասյանն ու զարմացած նայեց երեխաներին: -<br />

Այսքան մեծացել ՞են… Լավ էր, որ տարբեր չափերի վերցրեցի:<br />

Իսկ սենյակում պարզվեց, որ ուրախանալու առանձնապես բան չկա: Զգեստները կամ շատ<br />

փոքր էին, կամ շատ մեծ: Լավ էր, որ խաղալիքներ էլ կային, թե չէ պստիկներն արդեն լցրել<br />

էին աչքերը: Փոխարենը մեծերը մի լավ ուրախացան, չափում էին զգեստներն ու քրքջում:<br />

- Չէ՜, ինձնից ձմեռ պապի դուրս չի գա, - գլուխն օրորում է Արգամ Մանասյանը:<br />

- Աշոտ, - ամուսնուն նայեց Սիլվան:<br />

Աշոտը կարմրեց:<br />

- Քաղցած չե՞ք, Արգամ Պետրովիչ:<br />

- Ճիշտը, որ ասեմ, քաղցած եմ, - խոստովանեց Արգամը:<br />

Նա իրոք առավոտվանից ոչինչ չէր կերել: Տանն ընդամենը հինգ րոպե մնաց: Ներս ընկավ,<br />

բացականչեց, որ ամեն ինչ լավ է, հերթով գրկեց Հասմիկին ու Նաիրիին ու ասաց.<br />

- Կներեք ինձ, պարտքեր ունեմ, գնամ տամ ու գամ:<br />

Դուրս եկավ, ավտոտնակից հանեց ավտոմեքենան և ուղիղ “Մանկական աշխարհ” գնաց: Իսկ<br />

այնտեղից էլ Աշոտենց տուն:<br />

Աշոտը վերցրեց կնոջ ծածուկ մեկնած ցանցազամբյուղը.<br />

- Հինգ րոպե, Արգամ Պետրովիչ ջան, հո գիտեք, շուկան ճիշտ մեր կողքին է:<br />

Արգամ Մանասյանը բարձրացավ տեղից:<br />

- Տանը ինչ որ կա:<br />

- Ախր ոչինչ չկա, - ամաչեց Աշոտը, - այսօր չգիտես ինչու որոշել էինք միայն ապխտած ձուկ<br />

ու խաշած կարտոֆիլ ուտել:<br />

Չգիտե՜ս ինչու:<br />

- Եթե թթու էլ լինե՜ր, - երազկոտ ասաց Արգամը:<br />

- Մի ամբողջ տակառ, - երջանկացավ Սիլվան: - Բերե՞մ:<br />

Արգամ Մանասյանը վաղուց այդքան համով հաց չէր կերել: Ուտում էր, ուտում ու չէր<br />

կշտանում:<br />

- Հիմա ի՞նչ ես անում, Աշոտ, - հարցրեց նա:<br />

Աշոտը թափ տվեց ձեռքը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

272<br />

- Երեկվանից ազատ եմ: Արձակուրդս լրացավ թե չէ, դիմում տվեցի դուրս եկա:<br />

- Բա ի՞նչ ես որոշել:<br />

Սիլվան սուրճի բաժակները դասավորեց սեղանին ու երկչոտ հայացքներ նետելով ամուսնու<br />

կողմը, միջամտեց:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, ասեք, էլի, իմ եղբայրը հիմա կոնյակի գործարանում է: Աշոտին<br />

առաջարկում է կոնյակ տեղափոխող մեքենայի վրա աշխատել: Ասում, բացատրում է, որ լավ<br />

աշխատանք է, որ ում կոնյակ ես տանում, հատկապես դրոշմակիր, ֆոնդ ունենա –չունենա,<br />

միևնույն է, պարտավոր է վճարել քեզ…Իսկ Աշոտը չի համաձայնվում…Ճիշտ չի անում, չէ՞…<br />

Աշոտը խեթ-խեթ նայեց կնոջը.<br />

- Ես բանտ չեմ ուզում գնալ: Մի անգամ եղել եմ, շատ շնորհակալ եմ: Ով ուզում է, թող ինքը<br />

գնա, - ասաց նա ու թունդ կարմրեց, հիշելով Արգամ Մանասյանի վիճակը:<br />

- Վա՜յ, էդքան մարդ աշխատում է, դրանցից ով է բանտ գնացել, - սրտնեղեց Սիլվան: - Գիտե՞ս<br />

ոնց են ապրում…<br />

Պահը հասել էր:<br />

- Մինիստրությունում կաշխատե՞ս, - հարցրեց Արգամը:<br />

- Ե՞ս, - զարմացավ Աշոտը: - Իսկ ինչ պիտի անեմ մինիստրությունում:<br />

- Քո սովորական գործը, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Մինիստրի վարորդը պետք է լինես:<br />

Աշոտը թափահարեց գլուխը:<br />

- Չեմ ուզում, - ասաց նա: - Ես հո հենց այնպես չէի ասում, Արգամ Պետրովիչ, ձեզանից հետո<br />

ուրիշ պետի մոտ չեմ աշխատելու: Երդվել եմ և վերջ:<br />

Դե եկ ու պահիր գաղտնիքը: Դա հիմա Արգամ Մանասյանի ուժերից վեր էր:<br />

- Ես խնդրում եմ, որ ինձ հետ աշխատես, Աշոտ:<br />

- Ձեզ հե՞տ, - վեր թռավ տղան: - Արգամ Պետրովիչ, դա հնարավո՞ր բան է, Արգամ<br />

Պետրովիչ…<br />

- Պարզվեց, որ այս աշխարհում ամեն ինչ հնարավոր է, Աշոտ, - հառաչեց Արգամ<br />

Մանասյանը: - Ես քեզ պաշտոնապես եմ խնդրում… Եվ, ով գիտե, գուցե թե վաղը չասեմ,<br />

իմացիր, որ երբ ասացին այդ մասին, առաջին ուրախություննես այն էր, որ մենք նորից իրար<br />

հետ ենք աշխատելու:<br />

- Ես ձեր ցավը տանեմ, - խելագարվեց Աշոտը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

273<br />

- Իմ առաջին պաշտոնական հանձնարարությունը…- Սկսեց Արգամ Մանասյանը:<br />

- Լսում եմ:<br />

- Հիմա գնում ենք Ուջան:<br />

●●●<br />

Վերադարձի ամբողջ ճանապարհին Արգամ Մանասյանը խաղաղված ննջում էր: Երազում թե<br />

արթմնի մոր հետ էր: Վա՜յ, մայրիկ ջան, մայրիկ, ինչ զարմանալի մարդ ես դու, մտածում էր<br />

նա:<br />

Մտել էր այգի, պճղովի դեղձ էր ուտում` քաղելով ծառից ու ձեռի ափով սրբելով փոշին, երբ<br />

ականջին հասավ Աշոտի ու մոր խոսակցությունը: Աշոտն էլ իր հերթին երևի չէր դիմացել,<br />

որովհետև մորն ասաց.<br />

- Մայրիկ, ոչ ոքի ոչ մի բան չասես, քեզ մեծ գաղտնիք եմ հայտնում:<br />

- Ի՞նչ գաղտնիք, տղա ջան:<br />

- Արգամ Պետրովիչին մինիստր են նշանակում:<br />

Մի պահ լռություն տիրեց: Տեսնես ինչպես կարձագանքի մայրը:<br />

- Իսկ դա իրա համար լավ է՞, - հարցրեց նա:<br />

Վա՜յ, մայրիկ, մայրիկ…Մի անգամ էլ, սրանից երևի մի տասներկու –տասներեք տարի առաջ,<br />

երբ Արգամ Մանասյանը ամբիոնի վարիչ էր գյուղատնտեսական ինստիտուտում,<br />

աշխատողներով, դասախոսներով ու ասպիրանտներով Ուջան եկան: Հավաքվածների մեջ<br />

ամենաբարձր պաշտոնը Արգամն ուներ, բայց նա նկատեց, որ խնջույքի ժամանակ մայրը<br />

զգուշությամբ, հերթով մոտենում է մեկ սրան, մեկ նրան ու խնդրում.<br />

- Արգամիս լավ նայի, ցավդ տանեմ, ձեռքդ գլխին պահի, ասածները սրտիդ մոտ մի ընդունի:<br />

Գիժ գիժ խոսացող է, բայց սիրտը մաքուր է, սրտումը բան չկա:<br />

Նա աչքերը բացեց այն ժամանակ, երբ արգելակվեց մեքենան և լսվեց Աշոտի անհանգիստ<br />

ձայնը:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, ոնց որ Նաիրուհին է, հա՞…Մոտենա՞մ:<br />

Նաիրուհի՞ն: Նաիրուհին ինչ է անում այստեղ, մտածեց Արգամն ու միանգամից արթնացավ:<br />

Մուտքի լապտերի աղոտ լույսի տակ նա տեսավ, որ աղջիկը վիճում է ինչ-որ բարձրահասակ,<br />

նիհար տղայի հետ: Հաջորդ վայրկյանին Աշոտը մի կողմից, Արգամը մյուս կողմից գրեթե<br />

միաժամանակ ցած իջան ավտոմեքենայից: Տղան զարմանալի ճարպկությամբ ձուլվեց<br />

մթությանը, անհետացավ:<br />

- Նաիրուհի՞, - ձայնեց Արգամը հուզված:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

274<br />

Աղջիկը լաց էր լինում:<br />

- Ի՞նչ է պատահել, նա վիրավորե՞ց քեզ…<br />

- Չէ, ընդհակառակը, - հեծկլտաց աղջիկը:<br />

- Ո՞վ էր: Նա՞ էր:<br />

- Հա, - ասաց աղջիկը: - Ոչինչ չեմ հասկանում, հայրիկ: Ես նրա հետ չէի խոսում` այսինքն<br />

ինքն էլ չէր խոսում ինձ հետ: Իսկ այսօր, իսկ այսօր…Բռնել էր, չեր թողնում տուն գնամ,<br />

ներողություն էր խնդրում, քիչ էր մնում ոտքերս ընկնի: Սխալ եմ, ասում էր…Ու այնպիսի<br />

խոսքեր էր ասում…Իսկ ես ասում եմ` մի՞թե հիմա դու ես, մի՞թե մոռացել ես քո խոսքերը…Ես<br />

քեզ արհամարհում ու ատում եմ, ասում եմ… Ես չեմ ուզում տեսնել քեզ…Իսկ նա…իսկ նա<br />

ասում է` ես առանց քեզ ապրել չեմ կարող: Մոռանանք անցյալը, խնդրում եմ: Իսկ ես ասում<br />

եմ` ի՞նչ պատահեց, այս մի քանի օրվա մեջ իմ ի՞նչը փոխվեց, որ դու, որ դու…<br />

Արգամ Մանասյանը գրկեց աղջկա գլուխը, կրծքին սեղմեց.<br />

- Հանգստացիր, - ասաց նա: - Իրոք ինչ-որ բան փոխվել է, աղջիկս: Ինձ արդարացրել ու<br />

վերականգնել են, և նա երևի արդեն գիտի այդ մասին: Նրանք անմիջապես իմանում են ամեն<br />

ինչ:<br />

Նաիրուհին ետ գցեց գլուխը, հորը նայեց դեռևս արցունքոտ աչքերով.<br />

- Ճի՞շտ ես ասում, հայրիկ:<br />

- Ճիշտ եմ ասում, - ասաց Արգամը…- Այնպես որ դու շատ խելացի ես վարվել` վանելով ու<br />

մերժելով նրան: Բաներ կան, որ մոռանալ ու ներել չի կարելի, աղջիկս… Հաստատ…<br />

Նաիրուհին հառաչեց:<br />

- Ինչո՞ւ ես հառաչում, - հարցրեց հայրը:<br />

- Մի բան ասեմ, չնեղանաս, հայրիկ, հա՞: Ախր մենք հաստատ չենք կարող ասել… նա իրո՞ք<br />

գիտի այդ մասին, թե գուցե անկեղծորեն զղջացել ու հասկացել է: Ճիշտ չե՞մ ասում: Եվ<br />

հետո…և հետո հեշտ է ասելը` մի մոռանա, մի ների…Հեշտ է ասելը…Շատ կուզենայի քեզ<br />

հետ վերև բարձրանալ ու տեսնել, թե դու, օրինակ, կարողանալու ես չմոռանալ ու չներել…<br />

- Ո՞ւմ, - զարմացավ Արգամ Մանասյանը:<br />

- Քո բարեկամներին: Նրանք բոլորը առաջվա նման հիմա մեր տանն են:<br />

Արգամը զգաց, որ ծանր է շնչում:<br />

- Իսկ դու չ՞ես բարձրանում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

275<br />

- Այս տեսքով չեմ ուզում, - ասաց Նաիրուհին պոկվելով հոր գրկից: - Մի քիչ հետո կգամ,<br />

հայրիկ:<br />

Առաջին միտքը փախչելն էր: Հարկավոր է փախչել` ուր պատահի: Միայն թե չտեսնի նրանց,<br />

չտեսնի այդ դեմքերը: Տարօրինակն այն էր, որ Արգամ Մանասյանը առաջին հերթին նրանց<br />

մասին էր մտածում, մտածում էր, թե ինչպես պիտի ամաչեն նրանք` տեսնելով իրեն: Երևի դա<br />

շատ ծանր պահ կլինի: Հետո մտածեց, որ եթե ամաչեին, չէին գա: Ո՞վ էր նրանց ստիպողը:<br />

Բայց ինչո՞ւ են եկել: Ինչպե՞ս են եկել: Որևէ բան գիտե՞ն, թե բնազդորեն են հավաքվել:<br />

Ինչպե՞ս կարող էին իմանալ, երբ Վազգեն Միրզոյանը նույնիսկ իրենից` Արգամ<br />

Մանասյանից ուզում էր գաղտնի պահել կատարվածը: Իհարկե, ներս մտնի թե չէ, կկռահի<br />

անմիջապես` գիտեն թե չգիտեն: Չէ՜, արժե ներս մտնել: Իհարկե: Արժե նայել նրանց աչքերի<br />

մեջ: Անպայման ու տեսնել, թե նրանք ինչպես են նայում իրար…<br />

- Գնանք, - ասաց նա Աշոտին:<br />

- Ես տուն գնամ, Արգամ Պետրովիչ, - խնդրեց վարորդը:<br />

- Չէ, դու պետք է իմ կողքին լինես, - ասաց Արգամ Մանասյանը:<br />

Վերելակի մեջ նա սովորականի պես արագորեն հանեց պիջակը, թևին գցեց ու թուլացրեց<br />

փողկապը:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, - նոր միայն նկատեց Աշոտը, - բա ձեր գլխա՞րկն ուր է:<br />

- Քամին տարավ, - ծիծաղեց Արգամը:<br />

- Ո՞նց թե, - զարմացավ վարորդը:<br />

- Այդպես եղավ, - ասաց Արգամ Մանասյանը: - Կամ պիտի գլուխս կորցնեի կամ գլխարկս:<br />

Լավ էր, որ գլխարկս կորցրեցի:<br />

Երբ Հասմիկը բացեց մուտքի դուռը, ներսում աղմուկ էր և այդ աղմուկի միջից հնչում էր Վռամ<br />

Մաշուրյանի ձայնը: Նա ինչ-որ անեկդոտ էր պատմում երևի, որովհետև բոլորը ծիծաղեցին:<br />

- Արգամ, Արգամ ջան, - շշնջաց Հասմիկը: - Ես քեզ շատ եմ խնդրում: Հանկարծ չկոպտես որևէ<br />

մեկին, հա՞ : Մարդիկ վաղուց չեն եղել մեր տանը, հիմա եկել են…<br />

- Վաղո՜ւց չեն եղել, - կրկնեց Արգամը: - Իսկ ինչո՞ւ վաղուց չեն եղել… Ինչո՞ւ են եկել հիմա…<br />

- Որովհետև ինձնից բացի բոլորն էլ գիտեն, որ քեզ մինիստր են նշանակելու:<br />

Արգամը քիչ մնաց քրքջար:<br />

- Եթե երեկոյան էլ Բի-Բի- Սին հայտնի այդ մասին, - ասաց նա, - ուրեմն գաղտնապահության<br />

հարցը մեզ մոտ շատ ամուր հիմքերի վրա է դրված:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

276<br />

- Ինչ Բի-Բի- Սի, - հարցրեց Հասմիկը: - Հա: Արգամ ջան, Բակուր Եգանյանի կինն էր<br />

զանգահարել մի քանի անգամ: Կարևոր բան ունի ասելու:<br />

Ինչ լավ է, որ զանգ է տվել, ինչ լավ է, որ բան ունի ասելու, մտածեց Արգամ Մանասյանը,<br />

ուրախացած, որ հնարավորություն է ստանում մի քանի րոպե ևս խուսափել ծանր<br />

հանդիպումից: Նա կողքի դռնով ննջարան գնաց, պիջակի գրպանից հանեց փոքրիկ<br />

ծոցատետրը և հավաքեց Բակուրի տան հեռախոսի համարը:<br />

- Նազիկ, դո՞ւք եք: Արգամն է, Մանասյանը:<br />

- Արգամ Պետրովիչ, - ասաց Նազիկը: - Բակուրը հիվանդ պառկած է Մոսկվայում, ընկերոջ<br />

տանը: Ես գիշերային ռեյսով թռչում եմ:<br />

- Ի՞նչ է պատահել, - վախեցավ Արգամը:<br />

- Մրսել է: Ընկերն ասաց` անձրևի տակ է ընկել ու մրսել:<br />

Արգամ Մանասյանը ցավ զգաց հոգում և ամաչեց:<br />

- Ես ի՞նչ կարող եմ անել ձեզ համար, - հարցրեց նա մեղավոր ձայնով: - Ասացեք, խնդրում եմ,<br />

գուցե դրա՞մ է պետք: Գիտեք, չէ, որ մենք եղբայրներ ենք:<br />

- Ոչինչ պետք չէ, - անմիջապես հրաժարվեց Նազիկը: - Զանգեցի միայն, որպեսզի հարցնեմ,<br />

թե ինչ ասեմ Բակուրին:<br />

- Բակուրի՞ն, - Արգամ Մանասյանը ժպտաց: - Բակուրին ասեք, որ նրա ծխախոտը տեղ է<br />

հասել: Ասեք, որ շնորհակալ եմ նրան և մինչև կյանքիս վերջը չեմ մոռանա այն, ինչ նա արեց<br />

ինձ համար, մեզ համար: Ասեք, որ սպասում եմ անհամբեր: Թող շուտ գա, որպեսզի սկսենք<br />

մեր գործը: Եվ համբուրեք նրան իմ կողմից:<br />

- Սիրով, - ծիծաղեց Նազիկը<br />

Այլևս նահանջի ոչ մի ճանապարհ չկար, և Արգամ Մանասյանը բացեց հյուրասենյակի դուռը:<br />

Ու թեև գիտեր, թե ինչ է տեսնելու, բայց այնուամենայնիվ զարմացած մնաց: Իրոք որ ներկա<br />

էին բոլորը և ամենակարևորը ու ամենաարտառոցն այն էր, որ ամեն մեկը նստած էր իր<br />

տեղում, ինչպես մեկ ամիս առաջ: Ասես թե այդ մեկ ամսում չէր փոխվել ոչինչ:<br />

Լարված ու ծանր լռություն տիրեց միանգամից:<br />

- Ուղղակի շատ հետաքրքիր է, թե որտե՞ղ էիք մինչև հիմա, Արգամ Պետրովիչ, - իր չքնաղ,<br />

խաժ աչքերը Արգամ Մանասյանին հառեց Մարիամը և հետն էլ ժպտաց սեթևեթանքով ու<br />

աննկատելի աչքով արեց նրան:<br />

- Գնացել էի Ուջան, մորս տեսնելու, տիկին Մարիամ, - հայացքը չփախցրեց Մանասյանը:<br />

- Տեսա՞ք, -տեղից վեր թռավ Վռամը: - Ես ձեզ չէի՞ ասում, որ այսօր Արգամ Պետրովիչն<br />

անպայման գնացած կլինի տեսնելու իր սիրելի մայրիկին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

277<br />

- Ասած կլինես, - քմծիծաղ տվեց Մհեր Սամսոնյանը: - Կարող է նույնիսկ գրած էլ լինես:<br />

- Դրանով ի՞նչ ես ուզում ասել, - նրա վրա հարձակվեց Վռամը:<br />

Մարիամը ձեռքը դրեց ամուսնու արմունկին:<br />

- Գործ չունես, սիրելիս, չես տեսնում, որ նա արդեն հարբած է…<br />

- Շատ եմ խնդրում, որ ինձ ներես, հարևան, - ասաց Մուքայելը, դողացող բեղերով: - Թող նրա<br />

վիզը կոտրվի, որ կռիվ գցեց մեր մեջ: Ներողության: Ու որպեսզի իմանաս, որ իմ սրտի մեջ այ<br />

էսքան չարություն չկա, ըհը, տես, էս մի բաժակը իմ կողմից եմ խմում, էս մեկն էլ մեր կնկա<br />

կողմից: Մի քիչ հիվանդ էր, չկարողացավ ներկա լինել: Ներողություն:<br />

- Հետո էլ ասում են, թե ալկոհոլից շուտ են մեռնում, - ռուսերեն ասաց Սուսաննան, ակնհայտ<br />

նողկանքով նայելով Մուքայելի դողացող, թրջված բեղերին:<br />

Արգամ Մանասյանը կանգնել ու հերթով նայում էր նրանց, իսկապես չիմանալով ինչ անել ու<br />

ինչ ասել, իրեն մխիթարելով միայն նրանով, որ Նաիրուհին կողքին չէ:<br />

- Նորի՜կ, - ձայնեց նա, ձայնի մեջ տեղավորելով ամբողջ սրտնեղությունը: - Սիրա՜ն…<br />

- Լսում եմ, - արձագանքեց Նորայրը:<br />

- Ինչո՞ւ եք էլի անկյունում նստել:<br />

- Կողքիդ տեղ չկա, ախպեր, և կարծում եմ, թե երկար ժամանակ չի լինի:<br />

Բոլորը ծիծաղեցին ուրախ, բայց նայելով Արգամին, լռեցին միանգամից:<br />

- Ի՞նչ ասեմ, - ասաց Արգամ Մանասյանը և նկարչին նայեց: - Ի՞նչ ասեմ, Մհեր…<br />

Նկարիչը բարձրացրեց օղու բաժակը և Արգամը նկատեց, որ նա իրոք հարբած է:<br />

- Ասա` բարև ձեզ, ավտոբուսի ժողովուրդ, - հանկարծ ծիծաղեց Մհեր Սամսոնյանը:<br />

Ներկաները զարմացած և դատապարտող հայացքներով նայեցին նրան:<br />

- Ճարդ ինչ, պիտի տանես մեզ, էլի, Արգամ Պետրովիչ: Ասենք թե մեզ իջեցրիր ավտոբուսից,<br />

ուրիշ մարդիկ չե՞ն նստելու: Ի՞նչ գիտես, նրանք լա՞վն են լինելու մեզանից: Կամ ենթադրենք<br />

թե իջանք, ի՞նչ պիտի անենք, մի ուրիշ ավտոբուս չե՞նք նստելու: Բա էլ ի՞նչ տարբերություն:<br />

Բոլորս էլ օրենքով նույն տեղը պիտի գնանք, չէ՞: Կայանը նույնը չէ՞: Հո մեզ չե՞ս թողնելու<br />

ճանապարհին, իսկ դու մենակ գնաս: Հետո, հո միշտ չէ, որ ուղևորն է լինում մեղավոր` իր<br />

վիճակի համար: Ճիշտ չե՞մ: Չէ՜, ասա, ճիշտ չե՞մ, ցավդ տանեմ:<br />

Արգամ Մանասյանը միանգամից հիշեց, որ երբ Մհեր Սամսոնյանի հետ խմում էին “Օջախ”<br />

ռեստորանում, նկարիչը դարձյալ այդ ավտոբուսի մասին ասաց: Ասաց` խռովես-չխռովես,<br />

միևնույն է, նույն ավտոբուսի ուղևորներն ենք ու միասին ենք գնալու: Այդ ժամանակ ինքն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

278<br />

ասաց. եթե ավտոբուսում քեզ նման մարդիկ լինեն, Մհեր, ես առանց վայրկյան իսկ<br />

տատանվելու կշրջեմ, կխորտակեմ ավտոբուսը: Եվ ինքս էլ կկործանվեմ, հերն անիծած:<br />

Բայց հիմա նայեց խեղճացած, ժպտացող Մհերին, նայեց լարված, տագնապած, սպասող<br />

դեմքերով մարդկանց, նայեց իր ընկերներին, մտածեց- մտածեց ու գրեթե հառաչելով ասաց.<br />

- Բարև ձեզ, ավտոբուսի ժողովուրդ:<br />

1987թ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org