ՄԱՐԱԹՈՆ

1<br />

Արտաշես Քալանթարյան<br />

<strong>ՄԱՐԱԹՈՆ</strong><br />

Մուտք .......................................................................................................................................................... 2<br />

Մի Հին Ցավ Ու Կարոտ ............................................................................................................................ 3<br />

Էհ, Նատաշա, Նատաշա ........................................................................................................................ 10<br />

Ճուտոների Աշխարհը............................................................................................................................. 14<br />

Ուրախ Ծանուցագրեր Չեն Լինում ...................................................................................................... 21<br />

Գնում Եմ Ազատելու ............................................................................................................................... 25<br />

Կարմիր Հեծանիվը .................................................................................................................................. 30<br />

Ինչպե՞ս Կարելի Է Չհավատալ ............................................................................................................. 34<br />

Մազոտ Ձեռքը .......................................................................................................................................... 44<br />

Ի՞Նչ Անեմ Ընկեր Սարյան ..................................................................................................................... 50<br />

Մի Փոքրիկ Ուրախություն .................................................................................................................... 55<br />

Ծանոթացեք, Մերոնք Են ........................................................................................................................ 61<br />

Սև Ջրի Հրաշք Դեղձը .............................................................................................................................. 70<br />

Նեղ Ուղեգորգի Վրայով ......................................................................................................................... 76<br />

Ախ Այդ Ռանջանա Ջատրան ................................................................................................................ 81<br />

Անակնկալ Այցելուն ................................................................................................................................ 90<br />

Ներողություն, Ցտեսություն, Շնորհակալություն .............................................................................. 98<br />

Սկսել Եմ Ճանաչել Մարդկանց .......................................................................................................... 102<br />

Այդ Զարմանալի Ընտանիքը ................................................................................................................ 107<br />

Գուցե Մեզ Միայն Թվում Է .................................................................................................................. 123<br />

Խենթ Գարուն ......................................................................................................................................... 129<br />

Այսօր Մեր Հարսանիքն Է ..................................................................................................................... 138<br />

Բախտավոր Եղեք Շրջմոլիկներ ......................................................................................................... 157<br />

Խորտակված Դրոշը .............................................................................................................................. 164<br />

Պետք Է Արդարանալ ............................................................................................................................ 171<br />

Աշխարհի Ամենամեծ Ամաչողը .......................................................................................................... 180<br />

Տիկնիկների Օրենքով ........................................................................................................................... 185<br />

Հին Քաղաքի Կործանումը ................................................................................................................... 192<br />

Մենք Բեռնակիրներ Ենք ...................................................................................................................... 204<br />

Չեն թողնում, չեն թողնում... ................................................................................................................ 220<br />

Մենք Դեռ Կհանդիպենք ....................................................................................................................... 227<br />

Աշխարհի Ամենադժվար Երթը ........................................................................................................... 236<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

2<br />

Մուտք<br />

Սուտ է: Ժամանակը չի բուժում վերքերը:Գուցե նա իր առօրյա հազար ու մի հոգսերով,<br />

ուրախություններով ու անակնկալներով ետ հրում, հոգուդ մի խուլ անկյունն է տանում<br />

վիրավորանքդ ու վիշտդ և երբեմն մոռացության մատնում... Բայց չի բուժում, չի կարող<br />

բուժել: Բավական է թեթև մի առիթ, մի դեմք, մի անուն, մի նմանություն, անցողիկ մի հայացք,<br />

որ... Իսկ ավելի հաճախ ոչ մի առիթ էլ պետք չէ, ոչինչ պետք չէ, պարզապես անհնար է<br />

մոռանալ, անհնար է փախչել: Հիշողությունները հետապնդում են քեզ, նրանք քեզ հետ են, քո<br />

մեջ: Նոր տպավորությունները գալով քո հոգուց ինչ-որ բան դուրս չեն նետում Արքիմեդի<br />

ավազանի պես: Հոգին ավազան չէ. նա կարող է տանել ամեն ինչ, կարող է բյուրեղացնել այդ<br />

ամենն ու թաքցնել: Եվ դու այլևս նախկինը չես կարող լինել, դու քո բոլոր ունեցածի հետ<br />

արդեն ունես նաև այդ նորը, որից բաժանվել, որից հեռանալ այլևս չես կարող:<br />

Ես էլ շատ եմ փորձել մոռանալ ինչ-որ դեմքեր, ինչ-որ դեպքեր: Երբեմն էլ, երբ շատ ուրախ եմ<br />

եղել, հանկարծ մտածել եմ հրճվանքով, թե արդեն մոռացել եմ, բայց հենց դրանով էլ հիշել եմ<br />

և միշտ մի բութ ցավ եմ զգացել կրծքումս, ինչ-որ տեղ:<br />

Եվ զարմանալի բան. նման պահերին, որտեղից որտեղ, ինձ միշտ թվացել է, թե Նանարը<br />

նորից, ինչպես շատ-շատ առաջ, մատով բարձրացնում է քիթս ու կամացուկ ասում.<br />

- Դե, դե, ժպտա’...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

3<br />

Մի Հին Ցավ Ու Կարոտ<br />

Այս փողոցը ես անգիր գիտեմ: Եվ այդտեղ զարմանալի ոչինչ չկա: Տասնհինգ տարուց ավելի է,<br />

ինչ այս փողոցով եմ անցնում: Այսինքն, ավելի ճիշտ, սկզբում ինձ գրկած են տարել ու բերել,<br />

հետո երբեմն իջեցրել են, որպեսզի տեսնեն, թե կարո՞ղ եմ քայլել: Եվ ես իսկապես հրաշալի<br />

քայլել եմ նախ մորս, ապա՝ քրոջս ձեռքից բռնած: Իսկ հետո երևի արդեն գտել են, որ միայնակ<br />

էլ կարող եմ քայլել, ու այլևս չեն հետևել ինձ: Եվ ես սկսել եմ իմ ճանապարհը տնից աշխարհ<br />

և աշխարհից տուն: Աշխարհն ինձ համար այդ ժամանակ բավականին մեծ էր. նա իր մեջ<br />

դպրոց ուներ և փոքրիկ կանաչ հրապարակ, մանկական խաղալիքների մի զարմանալի<br />

խանութ ուներ և պիոներների պալատ: Իսկ պիոներների պալատում «Դավիթ Կոպպերֆիլդ»<br />

էին բեմադրում և «Ցասում» , որոնցով մեզ սովորեցնում էին լինել խիզախ ու անվեհեր: Ես էլ<br />

շատ էի ուզում խիզախ ու անվեհեր լինել, բայց վատն այն էր, որ ներկայացումներն ուշ էին<br />

ավարտվում: Ու ես, բարձրաձայն արտասանելով և մտքումս սպառնալով աներևույթ<br />

ավազակներին, ֆաշիստներին, Կնունյանցի անունը կրող ամայի ու մութ փողոցով<br />

սարսափահար տուն էի վազում:<br />

Այս փողոցը ես անգիր գիտեմ: Հիմա հաճախ եմ փորձում գիշերները` Նանարից բաժանվելուց<br />

հետո, տրամվայի գծից մինչև ստադիոն փակ աչքերով գնալ: Եվ հավատացե՛ք, ընդամենը<br />

երկու-երեք անգամ եմ աչքերս բացում: Նույնիսկ անսխալ որոշում եմ, թե երբ է մայթի<br />

հատվածը վերջանում և կամ թե ում տան մոտով եմ անցնում: Հատկապես գարնանը: Ահա<br />

ջրի խշշոց է գալիս: Ուրեմն Գետառին եմ մոտենում: Իմ գլխավերևում խուլ ու ահավոր վշշոց<br />

է լսվում. ադրբեջանցի Ռաշիդենց բարդիներն են: Աջ կողմից հարձակվում է ինձ վրա ու գերի<br />

է վերցնում ծաղկող ծիրանենիների բույրը: Այս այգում մի շատ տխուր ու սիրուն աղջիկ է<br />

ապրում. սպիտակ-սպիտակ երես ունի և... աչքերն էլ են սպիտակ: Ասես ծիրանի ծաղիկների<br />

փոշին է նստել նրանց վրա ու մնացել ընդմիշտ: Կույր է: Իսկ սա բժշկի տունն է, միայն նրա<br />

պարտեզում կան այսպիսի վարդեր` մուգ կարմիր ու ձյան պես սպիտակ, հրաշք վարդեր: Դե<br />

այդտեղից էլ մինչև մեր շենքը մի քանի մետր է, մնում է, որ անցնես պոլսեցի Տիգրան աղբարի<br />

փոքրիկ այգին...<br />

Բայց հիմա ես տուն չեմ գնում, այլ տնից եմ դուրս եկել: Ու թեև երեկո է, և մայթերին<br />

հատուկենտ անցորդներ են միայն, բայց իրավունք չունեմ աչքերս փակելու: Հեծանիվով եմ<br />

գնում: Եվ ոչ թե գնում եմ, այլ սլանում: Լրիվ կռացել եմ հեծանիվի վրա, քամին ուռցրել է<br />

բլուզս, որ պարաշյուտի նման բվվում է: Ուշացել եմ: Նանարը հիմա սպասում է<br />

Շրջանայինում` ժամացույցի տակ:<br />

Զարմանալի աղջիկ է Նանարը: Այնքան զարմանալի, որ երբեմն կատակով ես նրան Խոնարհ<br />

եմ անվանում: Ուրիշ աղջիկներ իրենք են դիտմամբ ժամադրությունից ուշանում, իսկ ինքը՝<br />

չէ: Ճիշտ ժամին գալիս է, և եթե հանկարծ ուշանում եմ, միևնույն է, սպասում է և չի էլ<br />

տրտնջում. այնպես է դիմավորում, ասես ոչինչ էլ չի եղել: Դրա համար էլ ես միշտ ամեն կերպ<br />

աշխատում եմ չուշանալ ժամադրությունից. չեմ ուզում, որ նա մենակ մնա Շրջանայինում`<br />

ժամացույցի տակ: Այնինչ, երբ առաջին անգամ ընկերոջս՝ Սարոյենց տանը հանդիպեցի նրան<br />

և իմացա, որ դերասանուհի է, չհամարձակվեցի հետը խոսել: Չգիտեմ ինչու ես միշտ<br />

երկյուղել եմ դերասաններից: Ինձ թվացել է, թե նրանք շատ խելոք, շատ մեծամիտ և շատ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

4<br />

երեսառած են: Ահա թե ինչու, երբ Սարոյի քույրը ճաշի ժամանակ ինձ առաջարկեց նրա մոտ<br />

նստել, ես, իբր զանգ տալու համար, միջանցք դուրս եկա և մոտ տասնհինգ րոպե, հեռախոսի<br />

լսափողը բռնած, անընդհատ պտտեցնում էի սկավառակը: Սրտապնդվեցի միայն այն<br />

ժամանակ, երբ նրա կենացը խմելիս Սարոն ասաց, որ Նանարը թատերական ուսումնարանն<br />

է ավարտել, և արդեն մի քանի ամիս է, ինչ տիկնիկային թատրոնում է աշխատում: Ահա թե<br />

ինչ... տիկնիկային թատրոն: Իսկ ես քիչ էր մնացել փախչեի: Չէ, մտածեցի, հանգիստ կարելի է<br />

խոսել, այսպես թե այնպես ես համալսարանի չորրորդ կուրսի ուսանող եմ:<br />

Սակայն դրանից հետո էլ երկար ժամանակ ոչինչ չէի կարողանում գտնել Նանարի հետ<br />

խոսելու: Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում էր, թե ասելիքս հիմար բան է լինելու: Ուզում էի շատ<br />

ազատ ու անկաշկանդ պահել ինձ և մի անբռնազբոս, սակայն խելոք հարց տալ: Եվ երկար<br />

մտածելուց հետո տվեցի այդ հարցը: Դա հնարավոր բոլոր հարցերից ամենաաննրբանկատն<br />

ու հիմարն էր:<br />

- Իսկ ինչո՞ւ Սունդուկյանի անվան թատրոնում չեք աշխատում:<br />

Մինչ նա կպատասխաներ, ես ամոթից արդեն կախել էի գլուխս: Դեմքս այրվում էր: Անիծում<br />

էի ինձ ու չգիտեմ ում կողմից հորինված այն կեղծ քաղաքավարության օրենքները, որոնք<br />

նման դեպքերում մարդուն պարտադրում են անպայման զրուցել կողքինի հետ:<br />

Եվ հանկարծ Նանարը խոսեց: Նրա ձայնի մեջ ոչ վիրավորվածություն կար և ոչ էլ հեգնանք:<br />

- Հանձնաժողովը գտավ, որ ես բեմական արտաքին չունեմ: -Լռեց մի փոքր: Ապա ավելացրեց<br />

կամացուկ: -Ավելի լավ. ես շատ եմ սիրում տիկնիկներ:<br />

Ես նայեցի նրան և այն ժամանակ չէի կարող չհամաձայնել հանձնաժողովի կարծիքին:<br />

Նանարն իրոք բեմական արտաքին չուներ: Ի՞նչ հերոսուհի կարող էր խաղալ նա իր այդ<br />

վտիտ կազմվածքով ու բարակ, համարյա թափանցիկ ձեռքերով:<br />

Այո՛, այն ժամանակ... Իսկ հիմա գտնում եմ, որ չարաչար սխալվել են և՛ այդ հանձնաժողովը.<br />

և՛ ես: Նանարը հրաշալի բեմական արտաքին ունի և իսկական դերասանուհու տվյալներ: Եվ<br />

ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ բեմում բոլորը հսկա Հայկանուշներ լինեն: Նրա տիկնիկներն<br />

ավելի լավ են խաղում, քան թե մի շարք լայնաթիկունք դերասանուհիներ: Բեմական<br />

արտաքին...<br />

Նանար...<br />

Նանարը զարմացած մեկ հեծանիվիս է նայում , մեկ էլ իմ սպորտային զգեստին:<br />

- Չլինի՞ մրցման ես եկել,-ծիծաղում է նա:<br />

Ես ներողություն եմ խնդրում ու բացատրում: Այդպես չէր ստացվի. եթե մեր շրջկոմի<br />

քարտուղար Մեսրոպը չհիվանդանար: Ինքն էր մասնակցելու բժշկական ինստիտուտի<br />

կոմերիտական կազմակերպության ժողովին, բայց, քանի որ հիվանդ էր, ինձ ուղարկեցին:<br />

Կիրակի օրով: Շատ ուշ վերջացավ. մինչև տուն հասա, արդեն ժամը ութն էր: Որոշեցի<br />

հեծանիվով գալ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

5<br />

Նանարը բռնել է հեծանիվիս ղեկը ու շարունակում է ծիծաղել:<br />

- Եվ դու` այսօր Երևանում դղրդացող ֆելիետոնի հեղինակը, հեծանիվո՞վ ես շրջում<br />

քաղաքում: Այ թե կհիասթափվեն ընթերցողները, եթե իմանան, որ դու ես այդ Ա. Լևոնյանը:<br />

Ես էլ եմ ծիծաղում: Հետո մենք քայլում ենք դեպի Ղուկասյանի այգի.Նանարը` մայթի եզրով,<br />

ես՝ փողոցով:<br />

- Նանա՛ր,-ասում եմ ես,-ճի՛շտն ասա, իսկապե՞ս լավ ֆելիետոն էր: Քեզ դուր եկա՞վ:<br />

- Շատ,-ասում է նա: -Գիտե՞ս` ամեն տեղ այդ մասին էին խոսում: Պարզվում է, որ մեր<br />

քաղաքում բոլորն էլ ճանաչում են այդ Վեզիրյանին: Պատերազմի ժամանակ հագուստի<br />

արտոնագրեր բաժանողներից է եղել: Ահա, ուրեմն, առավոտյան տրամվայով շուկա եմ գնում,<br />

մեկ էլ լսեցի, որ իմ դիմաց նստած երկու մարդ նրա մասին են խոսում: «Ո՞վ կսպասեր,-ասում<br />

է մեկը,-այնքան հարգված, շքանշանակիր մարդ էր, ականջովս եմ լսել` քաղսովետի<br />

նախագահի հետ դու-ով էր խոսում»: «Իսկ ես ավելի շատ բան գիտեմ,-ասում էր մյուսը,-այդ<br />

ֆելիետոնում նույնիսկ կեսի կեսն էլ չի գրված: Միայն զարմանում եմ, թե ոնց են<br />

համարձակվել նրա մասին ֆելիետոն տպագրել, դուք գիտե՞ք, որ նա... (ազգանունը այնպիսի<br />

շշուկով տվեց, որ ես չլսեցի) մոտիկ ընկերն է: Ուրեմն հիմա կամ խռովել են, կամ էլ...Իսկ ո՞վ է<br />

այդ Լևոնյանը, ինչպես երևում է, շատ մոտիկից է ճանաչել Վեզիրյանին: Առաջին անգամ եմ<br />

կարդում այդ ազգանունը: Գուցե ֆելիետոնիստ Սուրենյանն է, բայց նպատակահարմար է<br />

գտել կեղծանունով հանդես գալ: Ես ավելի շատ հակված եմ այս ենթադրությանը»:<br />

Պատկերացնո՞ւմ ես, Արտա՛կ, քիչ մնաց սիրտս պայթեր: Այլևս չդիմացա: «Քեռի՛ ջան,-<br />

ասացի,- զուր տեղը մի՛ հակվեք որևէ ենթադրության: Լևոնյանը երիտասարդ է, դեռ չի էլ<br />

ավարտել համալսարանը»... Լավ էր, որ տրամվայը կանգառում էր, թե չէ ես գուցե թռչեի<br />

ընթացքի ժամանակ: Քո պատճառով բժշկականի մոտից ոտքով եմ գնացել...<br />

Նանարը հեծանիվի ղեկի վրա բռնում է իմ ձեռքը: Նրա մատները տաք են, փոքր-ինչ խոնավ:<br />

Ես թեքվում եմ, իբր անիվն եմ ստուգում, ու թաքուն համբուրում եմ նրա ձեռքը:<br />

- Պատկերացնում եմ, թե որքան շնորհավորողներ են եղել:<br />

- Չէ՛,-ասում եմ,-ի՞նչ շնորհավորող: Ում հանդիպում էի, ասում էի, բայց ոչ ոք չէր հավատում,<br />

թե ես եմ գրել: Երդվում էի, էլի չէին հավատում: Ստիպված մի քանիսի մոտ անգիր<br />

արտասանել եմ:<br />

Նանարը ծիծաղում է: Նրա ձայնը փոքրիկ է ու լիքը: Եվ ծիծաղելիս գլուխը ոչ թե ուրիշների<br />

նման ետ է գցում, այլ կախում է ցած: Կարծես ամաչում է ծիծաղելու համար: Ու զարմանալի<br />

բան, ինձ միշտ թվում է, թե միայն ես եմ լսում նրա ծիծաղը, թե նա միայն ինձ համար է<br />

ծիծաղում: Գուցե նրանից է, որ ես էլ պակաս մեծամիտը չեմ:<br />

Մենք գնում ենք այգի ու մեր ուղեկցի՝ հեծանիվի միալար, ցածրաձայն բզզոցի տակ ուղղվում<br />

ենք դեպի մեր նստարանը: Եվ, ո~վ սարսափ, զբաղված է:Ինչ-որ անհոգի մարդիկ, ավելի<br />

ճիշտ՝ մի տղա ու մի աղջիկ, արդեն գրավել են երկար նստարանը և հենց մեջտեղում այնպես<br />

հանգիստ են բազմել, ասես իրենց սեփականը լինի, ասես տնից են բերել: Կողոպուտ` օրը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

6<br />

ցերեկով: Մեզ տեսան թե չէ, Հեգելից սկսեցին խոսել: Միամիտի տեղ են դնում: Գիտենք, թե դա<br />

ինչ Հեգել է:<br />

- Արի դիտմամբ մոտենանք, ներողություն խնդրենք ու նստենք կողքներին,-չարացած ասում<br />

եմ ես:<br />

Իհարկե, ասում եմ, բայց գնացողը չեմ: Նանարն էլ լավ գիտե, որ հենց այնպես եմ ասում, բայց<br />

բռնում է թևիցս:<br />

- Չէ՛,-ասում է նա,-հիշի՛ր մեզ, երբ ուրիշներն են մոտենում: Արի՛ գնանք մի ուրիշ նստարան<br />

գտնենք:<br />

Ուրիշ նստարան գտնենք... Հեշտ է ասելը,երբ բոլոր նստարանները կամ զբաղված են, կամ<br />

այնքան վառ են լուսավորված, որ կարելի է թերթ սրբագրել: Եվ ո՞վ է հնարել այս<br />

էլեկտրականությունը: Այսինքն՝ ոչ թե էլեկտրականությունը, այլ զբոսայգիներում<br />

լապտերներ կախելը: Անպայման որևէ չարասիրտ և ծեր ամուրի: Գրազ կգամ, որ նա, իրենց<br />

տան հաշվիչը շրջանցելով, էլեկտրականություն է գողանում: Իսկ այստեղ հազար մոմանոց<br />

լապտերներ է կախել...<br />

Մտքումս շարունակելով հայհոյել` ես Նանարին դեպի էստրադային բեմին արժանի<br />

նստարաններից մեկն եմ տանում: Սակայն չեմ համբերում և ճանապարհին ետ դառնալով<br />

նետում եմ մեր նվիրական մութ նստարանը զավթած քաղաքացիներին.<br />

- Ողջույններս Ֆոյերբախից:<br />

Իսկ նրանք կամացուկ հռհռում են մեր ետևից, անիծածները: Դե ի՞նչ, ստիպված ենք այլ<br />

զբաղմունք գտնել:<br />

- Այսօր ի՞նչ ես բերել,-հարցնում եմ Նանարին:<br />

Նա միշտ ինչ-որ գիրք ունի իր հետ փոքրիկ, կողքերը մաշված պայուսակում. երբեմն՝ Տերյան,<br />

երբեմն՝ Իսահակյան, երբեմն` Չարենց, արձակից Գորկի է բերում կամ Զորյան: Նայած<br />

տրամադրությանը: Ես շատ եմ սիրում, երբ նա կարդում է: Ուրիշ տեսակ է կարդում Նանարը:<br />

Երբ նա կարդում է, ես հանկարծ այնպիսի բաներ եմ գտնում հարյուր անգամ իմ ընթերցած<br />

բանաստեղծության կամ պատմվածքի մեջ, այնպիսի բաներ եմ հիշում...<br />

- Վրթանես Փափազյան,-ասում է Նանարը:<br />

- «Ըմբոստի մահը»-խնդրում եմ ես:<br />

Նանարը կարդում է ցածր ու փափուկ ձայնով, իսկ ես լսում եմ անտառի հառաչը: Ես<br />

կյանքումս մեծ անտառներ չեմ տեսել: Գուցե դրանից է, որ շատ խորն է տպավորվել իմ մեջ<br />

Փափազյանի անտառը: Ես պատկերացնում եմ այնպես, ինչպես նա է գրել, տեսնում եմ այդ<br />

անտառը՝ իր հսկա կաղնիներով ու բազմադարյան թունավոր ճահիճներով, որտեղ<br />

տզրուկները շատ են ու բաղեղներով կաշկանդված է ամեն ինչ, և որտեղ բոլորը գոհ են ու<br />

ոչնչի չեն ձգտում: Ու այդ ճահճից ելնում, լեռներն ի վեր բարձրանում, դեպի արևն է ձգտում<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

7<br />

հպարտ ու մենավոր ծառը: Չգիտեմ ինչու մեծ եղբորս եմ հիշում. գուցե այն պատճառով, որ<br />

նրան ես միշտ բարձրում եմ պատկերացրել ու միշտ մտածել եմ, թե նա վերևից է գալու:<br />

Օդաչու էր եղբայրս. վերջին նամակը քառասունչորս թվին ստացանք, ինչ-որ Կեդայնյայ<br />

քաղաքից: Կարմիր թանաքով էր գրել: Նկարներում նա սև, առատ մազեր ունի, բայց ես չեմ<br />

կարողանում հիշել այդ մազերը: Ես նրան տեսնում եմ խուզած գլխով, ուրիշ խուզած<br />

գլուխներով տղաների էլ եմ տեսնում, որոնց հետ նա նստել էր մեր սենյակի մի անկյունում և<br />

հորս ներկայությամբ առաջին անգամ գինի էր խմում: Մայրս լաց լինելով խոհանոցից<br />

ուտելիքներ էր բերում և տախտակից սարքած մի մեծ ճամպրուկի մեջ տեղավորում էր եղբորս<br />

ու հորս բոլոր տաք շորերն ու գուլպաները: Հայրս մի անկյուն քաշված ծխում էր ու ծանր<br />

տնքում՝ պղտոր աչքերը պատուհանին հառած: Իսկ Մելիքն ու իր ընկերները երգում էին.<br />

Քուչա, քուչա ման եկա,<br />

Վերջը եկա քեզ գտա...<br />

Ես կանգնել էի Մելիքի մոտ ու աշխատում էի հասկանալ, թե ինչ են խոսում նրանք: Նրանց<br />

հետ նստել էր նաև Բաբկենը՝ մյուս եղբայրս. նա մռայլ էր, կարծես նախանձով էր նայում<br />

Մելիքին: Երեք տարի... երեք տարի հետո միայն ինքը կարող է այ այսպես ընկերներով<br />

հավաքվել, ծխել ու խմել հայրիկի ներկայությամբ և ընկերների հետ երգել՝ «Քուչա, քուչա ման<br />

եկա...»:<br />

Իսկ ես, ես աշխարհի ամենաերջանիկ մարդն էի: Ջան, Մելիքը բանակ է գնում, կարմիր աստղ<br />

է կպցնելու ճակատին, փայլուն կոճակներ է ունենալու և թուր, պառկելու է Մաքսիմ գնդացրի<br />

ետևում ու դռռ, դռռ կրակելու է սպիտակների վրա, ինչպես «Տասներեքը» կինոնկարում: Դռռ,<br />

դռռ... Շատ էի զարմանում, թե ինչո՞ւ է մայրս լաց լինում, ինչո՞ւ է տնքում հայրս. միթե՞ նրանք<br />

ուրախ չեն, որ Մելիքը կարմիր բանակ է գնում, որ սպանելու է բոլոր սպիտակներին:<br />

Զարմանալի մարդիկ են:<br />

- Ֆիններն ի՞նչ են, ֆիններին մենք մի ամսում կկոտորենք, ես վախենում եմ, որ մինչև տեղ<br />

հասնենք, ամեն ինչ վերջացած լինի,- ափսոսում էր կարմիր այտերով մի տղա:<br />

- Ասում են՝ նրանք դանակի մեջ են շատ ուժեղ,-պնդում էր մի ուրիշը,-ասում են՝ քսան<br />

մետրից դանակը թափ են տալիս և առը հա՛ ուղիղ աչքին...<br />

- Պա՛հ,-հարբած հռհռում էր կարմիր այտերով տղան,-մի տեսնեմ` նրանք իրենց<br />

դանակներով ինչ են անելու մեր տանկերի դեմ: Տանկ եմ ասում, է...<br />

Բոլորը ծիծաղեցին: Դանակի մասին պատմողն էլ ծիծաղեց: Իսկ ես քրքջում էի... Ճիշտ որ...<br />

տանկ ու դանակ: Մելիքն ինձ նայեց, ժպտաց: Ես անմիջապես բռնեցի նրա ուսը, շշնջացի<br />

ականջին.<br />

- Մելի՛ք ջան, ի՞նչ ես դառնալու, հը՞, լյոտչի՞կ, թե պուլեմյոտչիկ:<br />

Եղբայրս ծիծաղեց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

8<br />

- Օդաչու եմ դառնալու, օդաչու, թռչելու եմ բարձր, ամպերից էլ բարձր, ախպե՛րս, ու քեզ<br />

համար մի իսկական ինքնաթիռ եմ բերելու: Կուզե՞ս... -գրկեց ծնկին դրեց ու խառնեց մազերս:<br />

Նրանից հետո կյանքումս էլ ոչ ոք իմ մազերն այդպես չի խառնել:<br />

Ախ, Մարգո, ջան Մարգո,<br />

ինձ մի՛ անի խելագար...<br />

Կայարանից հայրս ու մայրս մի մեծ աղջկա հետ տուն եկան: Սիրուն աղջիկ էր` խոշոր սև<br />

աչքերով: Ալիսա էր անունը: Մինչև գիշեր մնաց մեր տանը: Մերոնք խոսում ու խոսում էին<br />

անընդհատ: Քունս շատ էր տանում, բայց ես պառկել էի ու չէի քնում: Ուզում էի իմանալ, թե<br />

ով է այդ Ալիսան: Ու լսեցի, որ կայարանում, գնացքը շարժվելուց առաջ, Մելիքը այդ աղջկան<br />

ծանոթացրել էր մերոնց հետ, ասել է, որ ինքը սիրում է նրան ու խնդրել է, որ մայրիկն ու<br />

հայրիկն էլ սիրեն:<br />

Մայրս ու հայրս շատ էին սիրում Ալիսային: Բաբկենն էլ էր սիրում, ուլունքներ էր առնում<br />

նրա համար: Ես էլ էի սիրում Ալիսային: Եվ Ալիսան էլ մեզ էր սիրում: Հաճախ գալիս էր,<br />

նամակներ էր ցույց տալիս մորս: Մայրս շատ էր ուրախանում, բայց նրա գնալուց հետո լաց<br />

էր լինում միշտ:<br />

- Որ նրան շուտ-շուտ գրում է, թող մեզ էլ շուտ-շուտ գրի, էլի,-ասում էր:<br />

Երկու տարի հետո` իր սպասածից մի տարի շուտ, Բաբկենն էլ բանակ գնաց: Գերմանիան<br />

պատերազմ էր սկսել: Եվ Ալիսան էլի շուտ-շուտ էր մեր տուն գալիս, նամակներ էր ցույց<br />

տալիս, ասում էր, որ օդաչու է դարձել Մելիքը: Ու նրա գնալուց հետո դարձյալ լաց էր լինում<br />

մայրս: Հետո Ալիսան սկսեց ուշ-ուշ գալ մեր տուն: Եվ ապա ամբողջ երեք ամիս չերևաց: Հիմա<br />

արդեն Մելիքը հաճախ էր գրում մեզ, ու ամեն անգամ նրա նամակը հեգելով, տառապանքով<br />

կարդալուց հետո մայրս լաց լինելով ասում էր հորս.<br />

- Էն աղջկանից ա հարցնում:<br />

Մի օր էլ` մի նոր նամակից հետո, հայրս դուրս եկավ տնից ու երեկոյան վերադարձավ՝ թևի<br />

տակ մի մեծ փաթեթ: Խեղճացել, փոքրացել էր: Փաթեթը դրեց մորս առաջ ու տնքաց.<br />

- Ա՛ռ:<br />

Մելիքի նամակներն էին, որ Ալիսային էր ուղարկել: Մի քանի ծրար բացված չէին: Վերջինը<br />

ինչ-որ Կեդայնյայ քաղաքից էր եկել: Կարմիր թանաքով էր գրված: Բացեցինք բոլոր չբացված<br />

եռանկյունի նամակներն ու կարդացինք հերթով` ամսաթվերին նայելով: Ու ամեն տեղ<br />

Մելիքը գրում էր, թե քիչ է մնացել, շուտով կհաղթեն գերմանացիներին, ու ինքը ետ կգա: Ու<br />

ամեն տեղ խնդրում էր Ալիսային շուտ-շուտ նամակ գրել, ասում էր, որ ինքը այդ<br />

նամակներով է ապրում, ասում էր, որ այդ նամակներն են բարձր պահում իրեն, ազատում<br />

թշնամու գնդակից, երբ մարտի է տանում իր կործանիչը:<br />

Հետո այլևս նամակ չստացանք: Մի թուղթ եկավ մեր տուն: Այնտեղ գրված էր, որ ռազմական<br />

կարևոր առաջադրանք կատարելու ժամանակ` օդային անհավասար մարտում, հերոսաբար<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

9<br />

ընկել է նա: Չէր կարողացել խուսափել գնդակից, ընկել էր իմ մեծ եղբայր Մելիքը: Ախր<br />

Ալիսան այլևս նամակ չէր գրում նրան...<br />

Ու ես գիշերներ շարունակ անընդհատ վառվող ինքնաթիռ էի տեսնում երազում: Նա ընկնում<br />

էր բարձրից` գիսավոր աստղի նման լուսավոր մի հետք թողնելով երկնքում:<br />

...բարձրության վրա,-մրմնջաց ծառը:<br />

Եվ խոր ու խավար գիշերվա մեջ նրա բոցը փայլում էր հեռվից մի կրակոտ աստղի նման:<br />

Ճարճատում էր նա, ծուխ-մուխ արձակում, իր մահը խնկում, մահ՝ այդքան շքեղ, այդքան<br />

բարձր, և հողը նրա շուրջը կարծես տեղ էր բաց անում` ընդունելու նրան, որ բարձրի ձգտեց և<br />

բարձրության վրա էլ մեռավ...<br />

Ես բացում եմ աչքերս ու Նանարին եմ նայում: Նրա դեմքը հուզմունքից շառագունել է,<br />

փոքրիկ, թափանցիկ ձեռքերն ամուր բռնել են գիրքը, աչքերը լուսավորված են կրակով,<br />

շրթունքները թեթևակի դողում են:<br />

Ու ես համբուրում եմ նրա դողացող շրթունքները, որոնցից զարմանալիորեն բալի թեթև,<br />

հաճելի բույր է գալիս միշտ:<br />

- Գժվել ես,-ասում է նա,-մի տես` ի~նչ լույս է:<br />

Իսկապես, ոնց էի մոռացել այս անիծյալ միլիոն մոմանոց լապտերները: Ես բռնում եմ<br />

Նանարի թևից, բարձրացնում եմ նրան, ու մենք արագ քայլում ենք կարմիր ծառուղիով:Ես<br />

նրան կամացուկ դեպի ստվերն եմ տանում: Նանարը չի զարմանում, չի հարցնում ոչինչ:<br />

- Նանա՛ր,-ասում եմ ես,-հանկարծ այնպես ուզեցի համբուրել քեզ:<br />

Նանարը ժպտում է, ցած է դնում պայուսակը ու երկու ձեռքով գրկում է պարանոցս: Մենք<br />

երկար համբուրվում ենք, այնքան երկար, որ գլուխս պտտվում է: Ա~խ, այդ բալի հոտը:<br />

- Քեզ համբուրելուց հետո, Նանա՛ր,-շունչ առնելով ասում եմ ես,-այնպիսի զգացում եմ<br />

ունենում, ասես բալ եմ գողացել: Միշտ թվում է, թե մայրս ներս կգա հիմա ու կնախատի ինձ...<br />

- Եվ արժանի ես: Ժամը քանիսի՞ն ես տուն գնում,-քմծիծաղում է Նանարը: Մեզանից ոչ մեկը<br />

ժամացույց չունի, բայց առանց ժամացույցի էլ անսխալ կարող եմ որոշել, որ տասներկուսն<br />

անց է:<br />

- Նանա՛ր, արի՛ միասին հեծանիվով գնանք. դու նստիր ա՛յ այստեղ` առջևում, և ես քեզ<br />

անմիջապես ձեր տուն կթռցնեմ:<br />

- Գժվել ես,-ետ է քաշվում նա: Ուրիշ տեսակ է ասում Նանարն այդ «գժվել ես» խոսքը, այնպես<br />

է ասում, որ իսկապես քիչ է մնում գժվես...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

10<br />

Էհ, Նատաշա, Նատաշա<br />

Հիմա մենք երկուսով ենք մնացել՝ ես ու իմ «Խարկովը»` իմ հավատարիմ, իմ հոգնած, իմ ծեր<br />

հեծանիվը: Նա ինձ անաղմուկ տանում է գիշերային փողոցներով` շրջանցելով առվափոսերն<br />

ու վիշապների նման երախները լայն բացած հեղեղատարների հորաբերանները: Ես<br />

համարյա թե չեմ ղեկավարում նրան, բաց եմ թողել ղեկն ու կամացուկ օրորվում եմ: Նա էլ է<br />

օրորվում թեթևակի, ինչ-որ բան է քրթմնջում, դզզում է... Որտեղ ասես չենք եղել իրար հետ:<br />

Թբիլիսի ենք գնացել միասին ու Բաքու: Լեռներ ու ձորեր ենք կտրել և կամուրջներ անցել,<br />

խղճահարվել ենք, երբ ստիպված ենք եղել սլանալ էշերի ու ձիերի կողքով և<br />

արժանապատվությամբ թույլ ենք տվել, որ ավտոմեքենաներն անցնեն մեզնից, ընկել ենք<br />

ճանապարհներին, արյունոտվել ու քերծվել ենք, բայց անմիջապես էլ բարձրացել ու<br />

շարունակել ենք առաջ գնալ: Իսկ երբ ինքն այլևս ուժասպառ է եղել, երբ վիրավոր է եղել ու չի<br />

կարողացել տանել ինձ, ես նրան չեմ հրել ուրիշների նման, չեմ հայհոյել, գրկել, ուսիս եմ դրել<br />

ու ինքս եմ տարել նրան: Մենք շատ ավելի հեռուներն էլ ենք գնացել իրար հետ: Ճամփորդել<br />

ենք գնացքներով, նավերով ու ինքնաթիռներով, հասել ենք Տուլա, Մոսկվա ու Կիև, եղել ենք<br />

իմ հեծանիվի ծննդավայրում, տեսել ենք Ռիգան, Սիմֆերոպոլն ու Օդեսան և շատ մարդկանց<br />

ենք տեսել: Այդ առթիվ մեր կուրսի տղաները նույնիսկ կատակում են.<br />

- Լավ է, որ հեծանվորդ ես, թե չէ խելքով այդքան հեռուները չէիր հասնի:<br />

- Մենք քեզ հետ միասին դեռ շատ բան կտեսնենք, ախպե՛րս,-ասում եմ ես իմ հեծանիվին: Իսկ<br />

նա բզզում է կամացուկ ու քրթմնջում երբեմն: Նրա այդ քրթմնջոցը ինձ դուր չի գալիս: Ուրեմն<br />

ինչ-որ բանի կարիք ունի: Հենց այնպես ոչ ոք չի քրթմնջում: Այնինչ հարկավոր է, որ հիմա<br />

«Խարկովս» լավ զգա իրեն: Մի ամիս հետո Մոսկվա ենք գնալու` մարզիկների<br />

համամիութենական շքերթին մասնակցելու: Ամեն օր պարապում ենք` մի ժամ առավոտյան,<br />

մի ժամ երեկոյան: Լավ է դասավորված: Աշխատանքից ընդամենը տասը րոպե եմ ուշանում,<br />

այսինքն՝ այնքան, որքան հարկավոր է ստադիոնից մինչև շրջկոմի շենքը հասնելու համար:<br />

Ոչինչ, որ քաղցած եմ մնում, ոչինչ, որ հավաքի մեջ գտնվելու համար ինձ տրվող ճաշի<br />

կտրոնները չեմ կարողանում օգտագործել: Նույնիսկ լավ է: Երեք օրը մեկ Նանարին էլ հետս<br />

եմ ռեստորան տանում:<br />

Անցյալ տարի առաջին անգամ պարզապես ուժով ներս տարա: Չէր գալիս, քիչ էր մնում լաց<br />

լինի: Ես համոզում, խնդրում, բարկանում, նույնիսկ սպառնում եմ, իսկ նա իրենն է կրկնում.<br />

- Ամոթ է,-ասում է,-տեսնողն ի՞նչ կմտածի:<br />

Ես նրան բացատրում եմ, որ այստեղ ամոթալի ոչինչ չկա, հիմա շատերն են ռեստորան գնում,<br />

այ, որ ներս մտնենք, ինքն էլ կտեսնի, աղջիկներ շատ կան: Եվ ավելացնում եմ, որ<br />

Ռուսաստանում բոլորն էլ ռեստորան են գնում, տանը ճաշ չեն եփում: Միթե՞ ինքը<br />

կինոնկարներում չի տեսել:<br />

- Կինոնկարներում ուրիշ է,-ասում է Նանարը: -Իբր ինքդ չգիտես, որ մեզ մոտ ռեստորան<br />

գնացող աղջիկներին խեթ-խեթ են նայում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

11<br />

- Ո՞վ է խեթ նայում: Միայն հիմարներն ու չտեսները կարող են ուրիշ բան մտածել,-սրտանց<br />

բարկանում եմ և զգում, որ կարմրում եմ: Ախր ռեստորան եկող աղջիկներին խեթ նայողներից<br />

մեկն էլ ես եմ:<br />

- Չէ՛, Արտա՛կ, ասե՞մ ինչ անենք,-Նանարը բռնում է ձեռքս,-արի՛ գնանք ու մսով կարկանդակ<br />

ուտենք: Դու գիտես, որ ես շատ եմ սիրում, կվերցնենք, պուրակ կմտնենք ու...<br />

- Մսով կարկանդա՞կ,-արհամարհանքով ասում եմ ես,-գոնե թոքո՛վ ասա, դա էլ մեծ պատիվ<br />

կլինի այդ կարկանդակ կոչվածի համար: Գիտե՞ս ինչ, Նանա՛ր, եթե երբևէ<br />

ինքնասպանություն գործեմ, այդ կարկանդակի պատճառով կլինի: Երբ ասում են անցյալի<br />

մնացուկ, ես քո այդ կարկանդակն եմ իսկույն պատկերացնում:<br />

Նանարը ծիծաղում է, և ինձ թվում է, թե հաղթանակի ճանապարհին եմ: Ես շատ եմ ուզում, որ<br />

նա ռեստորան գա ու դրա համար էլ առանց շունչ առնելու համոզում եմ: Ինչեր ասես չեմ<br />

հորինում, բայց տեսնելով, որ նա դեռևս անդրդվելի է, դիմում եմ նենգության, դիմում եմ<br />

մենամարտի ժամանակ արգելված ձևերի. գայթակղեցնում եմ Նանարին, հրապուրում եմ: Ես<br />

երևակայությամբ նրան թևանցուկ տանում եմ կախարդական պալատի սրահների միջով,<br />

զգուշորեն իջեցնում մարմարյա աստիճաններով և ուղեկցում դեպի ճաշասրահ, որտեղ<br />

արմավենիների տակ` բոլոր սեղանների մոտ համարյա միայն աղջիկներ են նստած: Հեռվից`<br />

բարձր տախտակամածից, էստրադային հրաշալի երաժշտության հնչյուններ են գալիս:<br />

Այնտեղ Լեոնիդ Ուտյոսովն է իր ծովային ընկերների հետ հառաչելով հիշում Սև ծովը: Ապա<br />

ես սադիստի սառնասրտությամբ նկարագրում եմ ռեստորանի ճաշատեսակները, որոնք<br />

երկրայինի ու երկնայինի բոլոր բույրերն ունեն և... Եվ այստեղ միայն, հենց «Սևան»<br />

ռեստորանի մուտքի մոտ, աստղերից պոկելով աչքերս, Նանարին եմ նայում: Խիղճս<br />

հանկարծ սաստիկ տանջում է ինձ: Նանարի աչքերը փայլում են, նա հմայված ինձ է լսում:<br />

Երևի շատ քաղցած է իմ Նանարը:<br />

- Ախր տեսնո՞ւմ ես` ոչ մի կին ներս չի մտնում,-թույլ ձայնով առարկելու վերջին փորձն է<br />

անում նա:<br />

Եվ ո~վ հրաշք: Կասկած չկա` ես երջանիկ աստղի տակ եմ ծնվել: Ուղիղ մեր կողքից անցնում<br />

և ռեստորան են մտնում երկու ամենաիսկական աղջիկներ:<br />

- Տե~ս, տե~ս,-բացականչում եմ ես ու համարյա հրելով` Նանարին ներս եմ տանում:<br />

Իհարկե, ռեստորանում ո՛չ արմավենի կա, ո՛չ Ուտյոսով և ոչ էլ այն աղջիկները, որ մեզանից<br />

առաջ ներս մտան: Երևի խոհանոցի աշխատողներ էին: Փոխարենը մի այնպիսի ժխոր է, որ<br />

միայն կենտրոնական փոստատանն է հատուկ: Դպրոցականի պես` Նանարի ձեռքն ամուր<br />

բռնած` ես ազատ տեղ եմ որոնում և առանց շուրջս նայելու ուղղվում եմ դեպի անկյունում`<br />

պատուհանի տակ դրված սեղանը: Մենք նստում ենք իրար դիմաց: Նանարն այնպես է<br />

թեքվել, որ ես նրա դեմքը համարյա չեմ տեսնում: Ես էլ առանձնապես փայլուն չեմ զգում ինձ:<br />

Կյանքումս աղջկա հետ առաջին անգամ եմ ռեստորան մտնում: Նոր եմ միայն նկատում, որ<br />

պիջակիս թևերի ծայրերը մաշված են, որ կոշիկներս բացարձակապես ոչ մի գույն չունեն ու<br />

մեծ համաչափությամբ կարկատած են երկու կողմից, որ ծնկիս թանաքի մի պատկառելի բիծ<br />

կա: Նոր եմ միայն նկատում, թե ինչու է Նանարը իր ձեռքը թաքցրել սեղանի տակ: Ախր նրա<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

12<br />

բրդյա ժակետի արմունկները երկրորդ անգամ են գործված, ու թեև թելը նույնն է՝ կապույտ<br />

գույնի, բայց ժակետն է, որ վաղուց երկնագույն է դարձել:<br />

-Շոգ է այստեղ,-անփութորեն ասում եմ ես,-ե՛կ թեթևանանք, Նանա՛ր:<br />

Նա կարծես հենց իմ խոսքին է սպասում: Շառագունած դեմքով` անմիջապես հանում է<br />

ժակետը: Ես էլ իմ պիջակն եմ հանում, ու մենք կրկին նստում ենք իրար դեմ, նայում ենք<br />

իրար ու ժպտում ենք: Հիմա Նանարի հագին չթե մի հրաշալի ծաղկավոր շոր կա. կարծես<br />

մեկը ձյան վրա կապույտ երիցուկներ է շաղ տվել: Հանկարծ հիշում եմ, որ դեռ ոչինչ չենք<br />

ընտրել, վերցնում եմ սեղանի անկյունում ընկած ճաշացանկը և ամենայն պատշաճությամբ<br />

մեկնում եմ Նանարին: Նա ավելի է շառագունում:<br />

- Դու՛ ընտրիր,-խնդրում է:<br />

- Չի կարելի,-փոքր ինչ փքված ասում եմ ես,-ընդունված ձև է, որ կանայք ընտրեն:<br />

Նանարը շփոթված բացում է ցանկը ու աչքերը սահեցնում խորթ ու օտար անունների վրայով,<br />

որոնցից ես էլ համարյա ոչինչ չեմ հասկանում: Հետո զգում եմ, որ գներին է նայում ու զգում<br />

եմ, որ որոնում է թվերից ամենափոքրը: Չեմ ուզում, որ սիրտս կծկվի: Ձեռքով մոտ եմ կանչում<br />

մատուցողուհուն:<br />

- Նատա՛շա, սիրելի՛ս,-ասում եմ,-մեզ համար խորովա՛ծ պատվիրեք: Իսկ մինչև պատրաստ<br />

լինելը, բերե՛ք սառը թառափ, պանիր, իհարկե Շվեյցարական, երկու շիշ մրգահյութ...-Ես<br />

մտքումս կատաղի արագությամբ հաշվում ու գումարում եմ դրանց գները և համեմատում իմ<br />

չորս օրվա կտրոնների արժեքի հետ: Չէ՛, դեռ ինչ-որ բան մնում է: -Եվ հետո, խնդրում եմ,<br />

չմոռանա՛ք խավիարը, կարմիրը , իհարկե: Գուցե դու սե՞վը կուզեիր, Նանա՛ր:<br />

- Չէ՛, չէ՛,-վախեցած ասում է Նանարը:<br />

- Նատաշան ինձ գիտի, գիտի, որ ես սևը չեմ սիրում,-ասում եմ ես` աշխատելով չնայել<br />

մատուցողուհուն:<br />

Ես գիտեմ, որ հիմա Նատաշան ծիծաղում է մտքում: Ախր նա իսկապես գիտի ինձ: Գիտի, որ<br />

ես ամեն տարի մրցումներից առաջ մեկ ամիս ճաշում եմ «Սևան» ռեստորանում «Դինամո»<br />

սպորտընկերության տված կտրոններով և երբեք կանխիկ գումարով ռեստորան չեմ եկել: Նա<br />

չգիտի, թերևս, որ ես կյանքում ոչ խավիար եմ կերել և ոչ էլ սառը կամ տաք թառափ ձուկ, ոչ էլ<br />

շվեյցարական պանիր: Այսինքն` պարզապես հարկ չի եղել. ինչի՞ են պետք դրանք, երբ ես<br />

հիանալի կշտանում եմ մի բաժին կոտլետով, իսկ կտրոնի արժեքից մնացած դրամը կարող եմ<br />

օգտագործել դրսում, ուզածիս պես:<br />

- Խմելու ի՞նչ կուզեիք:<br />

Ես գունատվում եմ: Սա արդեն թիկունքին հասցված դանակի հարված է: Դառնացած նայում<br />

եմ Նատաշային: Լավ է, որ Նանարը չի տեսնում նրան: Նատաշայի հաղթ մարմինը ցնցվում է<br />

անձայն ծիծաղից, խորշոմած աչքերի մեջ չարաճճի կայծեր կան: Է~հ, Նատաշա, Նատաշա...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

13<br />

- Նանա՛ր, կուզեի՞ր որևէ բան,-հուսահատի հանդգնությամբ հարցնում եմ ես:<br />

- Չէ՛, ի՞նչ ես ասում,-անմիջապես հրաժարվում է նա:<br />

- Նատա՛շա,-ասում եմ,-ցավոք սրտի, մրցումներից առաջ մեզ խմել չի թույլատրվում:<br />

Նրա գնալուց հետո Նանարը նախատինքով ինձ է նայում:<br />

- Ինչո՞ւ ես նրան Նատաշա ասում, Արտա՛կ, ախր նա տարեց կին է: Գոնե մորաքո՛ւյր<br />

անվանիր:<br />

- Փորձել եմ,-ծիծաղում եմ ես,- ամբողջ երկու ժամ ուտելու ոչինչ չտվեց:<br />

Մի քանի րոպե անց Նատաշան, ծանրաբեռնված սկուտեղով, մեզ մոտ է գալիս ու սկսում է<br />

արագորեն հարդարել սեղանը: Եվ ես հանկարծ սարսափով տեսնում եմ, որ նա, պատվիրած<br />

ուտելիքներն ու մրգահյութերը տեղավորելուց հետո, սեղանին է դնում նաև մի շիշ<br />

արծաթապատ շամպայն:<br />

- Նատա՛շա,-սրտնեղում եմ,-բայց ես խնդրեցի, որ խմիչք...<br />

- Գիտեմ, գիտեմ,-ասում է Նատաշան,-բայց ես ի՞նչ կարող եմ անել: Սա ձեզ հյուրասիրել են,<br />

ուղարկեցին ա~յ, այն սեղանից...<br />

Ես նայում եմ նրա ցույց տված ուղղությամբ: Բայց ոչ մի ծանոթ հայացքի չեմ հանդիպում:<br />

Տարակուսանքով կրկին Նատաշային եմ դառնում և հանկարծ նկատում եմ, որ նա, հազիվ<br />

նշմարելի, աչքով է անում ինձ: Ու հետն էլ... Հետն էլ ժպտում է դավադիր: Ես հարբում եմ, դեռ<br />

որևէ կաթիլ չխմած, արդեն հարբել եմ, սիրտս այնպես է լցվել, որ քիչ է մնում լաց լինեմ<br />

ուրախությունից, նրա համար, որ այսքան լավն է աշխարհը, նրա համար, որ մարդիկ առանց<br />

խոսելու էլ կարող են հասկանալ իրար, նրա համար, որ աշխարհում մի Նատաշա մորաքույր<br />

է եղել, որի մասին ես տեղեկություն չեմ ունեցել և որին պատահաբար հայտնագործել եմ<br />

այսօր:<br />

- Ո՞վ է ուղարկել, իմացա՞ր,-հարցնում է Նանարը:<br />

- Իհա՛րկե,-ասում եմ ես,-անմիջապես իմացա: Նատա՛շա,-դիմում եմ բարի, տարեց<br />

մատուցողուհուն: - Նատա՛շա, մենք սա միայն մի պայմանով կխմենք, Ձեզ հետ միասին:<br />

Նատաշան ժպտում է: Նատաշան ինքն էլ երջանիկ է. նույնիսկ շիկնել են կնճիռները:<br />

- Մեզ աշխատանքի ժամանակ չի թույլատրվում,-շշուկով ասում է նա,-բայց միևնույն է, ես<br />

գաղտագողի կխմեմ ձեզ հետ... ջահելության կենացը...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

14<br />

Ճուտոների Աշխարհը<br />

Սանդուղքի մոտ իջնում եմ հեծանիվից, ուսիս եմ դնում իմ «Խարկով»-ը և երեք-չորս ցատկից<br />

հետո հայտնվում եմ երկրորդ հարկում: Ձախ կողմում մեր դուռն է: Դեռ ձեռքս զանգի<br />

կոճակին չդրած` գիտեմ, թե ինչ է լինելու հաջորդ հինգ րոպեում: Նախ զանգը երկու կարճ<br />

ազդանշան է տալու, որը մորզեի ապարատի վրա նշված է որպես երկու կետ, ապա մի երկար<br />

ազդանշան, որը գիծ է: Դա նշանակում է, որ զանգը վերաբերում է ոչ թե հենց մուտքի դռան<br />

կողքի սենյակում բնակվող մեր հարևանուհուն, ոչ թե միջանցքի ծայրի սենյակում ապրող<br />

եղբորս ու նրա կնոջը, այլ երրորդ սենյակում գտնվող իմ ծնողներին: Սակայն ազդանշանը ոչ<br />

մի նշանակություն չունի, որովհետև մինչև մայրս իջնի մահճակալից, մինչև դռանը մոտենա,<br />

մեր հարևանուհին արդեն բացելու է փականքը և առանց իմ շնորհակալությանը սպասելու,<br />

ինչ-որ անորոշ քրթմնջոց արձակելով, ամուր շրխակցնելու է իրենց սենյակի դուռը: Չեմ<br />

կարողանում հասկանալ, թե ինչու է նա այդպես վարվում: Չէ՞ որ կարող է չբացել, լավ գիտի,<br />

որ իր հետ միաժամանակ մայրս էլ է մոտենալու դռանը: Ուրեմն էլ ինչո՞ւ է բացում ու հետն էլ<br />

քրթմնջում: Ի՞նչ իմանաս... Երկար ժամանակ չէ, ինչ մեր հարևանն է նա, երեխաներ ունի,<br />

ամբողջ օրը անընդհատ զանազան գործերով է զբաղված, հոգսերից մեջքը չի կարողանում<br />

շտկել... Ես չգիտեմ` գոնե գիշերները քնո՞ւմ է, թե չէ, որովհետև անընդհատ թխկթխկում է<br />

նրա կարի մեքենան: Ընդհանրապես լռակյաց է, հարևաններից շատերին, և երբեմն մեզ,<br />

առանց որևէ առիթի չի բարևում: Բայց բավական է, որ մեզանից որևէ մեկին մի բան<br />

պատահի, բավական է որևէ տեղ օգնության կարիք զգացվի, մեր հարևանուհին այնտեղ է:<br />

Մոռանում է իր հոգսերը, գործերը, նույնիսկ երեխաներին է մոռանում, շտկում է մեջքը,<br />

դառնում բարեհամբույր ու սիրալիր, դառնում աշխույժ ու կենսուրախ, հասնում է ամեն տեղ:<br />

Հիվանդ ես` դեղեր է գտնում, շտապ օգնություն է կանչում, վիճում է բժիշկների հետ: Աղջկադ<br />

ուզում ես ամուսնացնել՝ կամավոր շեֆ-խոհարարն է և թագավորական դերձակը: Քեզ<br />

հարկավոր է ինչ-որ տեղ գնալ, բայց ծծկեր երեխային նայող չկա, բա էլ ինքը ո՞ր օրվա համար<br />

է: Գրկում է, երգեր ասում, շշով կաթ է տալիս և բղավում է իր աղջիկների վրա, որոնք<br />

խանգարում են երեխայի քունը: Բայց ահա դու առողջացել ես, աղջկանդ ամուսնացրել,<br />

արդեն որևէ տեղ գնալու հարկ չունես: Վերջ: Մեր հարևանուհին կրկին մռայլ է ու հոգսերի<br />

մեջ, կրկին գիշերները անքուն թխկթխկում է նրա կարի մեքենան, ու նա առավոտները<br />

այնպես է անցնում կողքովդ, ասես դու աշխարհում գոյություն չունես: Եվ ուշ գիշերին, երբ<br />

տուն եմ գալիս, բոլորից շուտ ինքն է բացում փականը, անորոշ քրթմնջով ամուր շրխկացնում<br />

իրենց սենյակի դուռը ու չի էլ սպասում, որ ես շնորհակալություն հայտնեմ: Ինչո՞ւ է ինքը<br />

բացում և ինչո՞ւ է քրթմնջում: Ի՞նչ իմանաս: Ասում են նրա ամուսինը հարբեցող է եղել...<br />

Երգեր է երգել փողոցներում և միշտ գիշերներն է վերադարձել տուն:<br />

Հիմա էլ հերթական, առանձնապես ոչ սիրալիր շրխկոցը լսելուց և հարևանուհուս դռանը<br />

անարձագանք շնորհակալություն հայտնելուց հետո ոտքերիս թաթերի վրա դեպի մեր<br />

սենյակն եմ ուղղվում և միջանցքում համբուրում մորս բարակ ու փափուկ այտը:<br />

- Ընթրիքը խոհանոցում է,-շշնջում է նա:<br />

Ես զգուշությամբ պատշգամբ եմ դուրս գալիս, հեծանիվս կախում եմ պատին ամրացված<br />

մեխից ու կրկին խոհանոց մտնելով` բացում եմ բոլոր կաթսաների բերանները: Ծնծղաների<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

15<br />

մեղմ հնչյունների տակ այդ պարտադիր արարողությունը կատարելուց հետո միայն<br />

մոտենում եմ սեղանին ու սկսում ընթրել: Մայրս ներս է գալիս, ջուր է դնում էլեկտրական<br />

սալօջախին, նստում է իմ դիմաց և, հավերժական գուլպան գործելով, հետևում է ինձ:<br />

- Ինչո՞ւ չես քնում, մա՛մ:<br />

- Ասում եմ ափսեները հավաքեմ ու ճաշ եփեմ հորդ համար: Խեղճը առավոտը հինգին է վեր<br />

կենալու:<br />

Հայրս... Հիմա վաղուց կենսաթոշակի պետք է անցած լիներ, բայց շարունակում է աշխատել և<br />

այն էլ այնպիսի բարեխղճությամբ, որն ինձ ապշեցնում է: Պատկերացրե՛ք մարդու, որն իր ողջ<br />

կյանքում` ավելի քան հիսուն տարվա աշխատանքային գործունեության ընթացքում, և ոչ մի<br />

անգամ աշխատանքից ուշացած չլինի: Եթե կարող եք պատկերացնել, ապա դա իմ հայրն է:<br />

Երբեմն նույնիսկ զայրանում եմ.<br />

- Լավ, որ մի հինգ-տաս րոպե ուշանաս, աշխարհը կքանդվի՞. հանգիստ կե՛ր հացդ: Ընկերդ<br />

մի քիչ կսպասի, էլի:<br />

- Գիտե՞ս` ընտանիք ունեցող մարդու համար ինչ է նշանակում աշխատանքի վերջի հինգտաս<br />

րոպեն, տղա՛ ջան: Բարով դու էլ ունենաս՝ կիմանաս: Եվ հետո, եթե կարող եմ չուշանալ,<br />

ինչի՞ ուշանամ: Աշխարհը կքանդվի... Բա ի՞նչ ես կարծում: Որ բոլորն էլ ուշանան, կքանդվի:<br />

Եվ աշխատանքի է գնում մեկ օր գիշերը, մեկ օր՝ առավոտյան, մեկ օր` կեսօրից հետո: Տնից<br />

դուրս է գալիս աշխատանքն սկսվելուց ուղիղ երկու ժամ առաջ, որպեսզի աշխարհը չքանդվի,<br />

որպեսզի հանգիստ ոտքով գնա ու ժամանակին հասնի մեխանիկական գործարան, որտեղ<br />

հնոցապան է աշխատում: Միշտ հնոցապան չի եղել, իհարկե: Ստիպված է դարձել, երբ ուրիշ<br />

ելք չի եղել, երբ հաստոցի տակ աջ ձեռքի բութ մատը կտրվելուց հետո չէր կարող այլևս<br />

փականագործություն անել: Մայրս պատմում է, որ կյանքում առաջին անգամ հայրս հարբել է<br />

այդ օրը: Հիվանդանոցից դուրս է եկել, խմել ինչ-որ տեղ ու միայն ուշ երեկոյան է վերադարձել<br />

տուն: Կտրված մատը գրպանից հանել , դրել է սեղանին` իր առջև, պատից իջեցրել, սեղանին<br />

է դրել նաև իր հին թառը, որը էլ երբեք չէր նվագելու, հայերեն ու թուրքերեն տխուր- տխուր<br />

երգեր է երգել կանաչ հանդերի ու ցուրտ աղբյուրների կարոտը սրտում գյուղից քաղաք<br />

գնացած ջահել տղայի մասին ու լաց է եղել անմխիթար: Իսկ առավոտյան վեր է կացել<br />

սովորականի պես, կտրված մատն ինչ-որ տեղ է նետել ու մորս չլսելով, չնայելով մորս` աջ<br />

ձեռքը գրկած գործարան է գնացել, խնդրել, որ հնոցապան նշանակեն իրեն:<br />

- Քիչ է մնացել, մա՛մ,-ուրախ ասում եմ ես,-մի երկու ամսից կավարտեմ համալսարանը, շատ<br />

կգրեմ ու կստիպեմ, որ հայրիկը աշխատանքից դուրս գա:<br />

Մայրս ժպտում է. մայրս հավատում է ինձ:<br />

- Հա՛, Արտա՛կ ջան,-ասում է նա,-մեղք է, էլ առաջվանը չի, հոգնում է: -Հետո նայում է ինձ մի<br />

վայրկյանում արդեն թախծոտ դարձած աչքերով, ու շրթունքը դողում է: - Ասենք` քո թոշակի<br />

գնալու ժամանակն էլ է: Քանի տարի եղավ, որ աշխատում ես... Այ՛ իմ աշխատող բալա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

16<br />

Նա բարձրացնում է ձեռքն ու երկար նայում է մատանեմատի փոքրիկ դեղնավուն օղակին: Ես<br />

էլ եմ նայում նրա հայացքի ուղղությամբ, ու գուցե քունս է տանում, թե ինչ, բայց աչքերիս<br />

առջև տասնյակ, հարյուրավոր դեղին օղակներ են երևում, և ականջիս մեջ հնչում է ընկեր<br />

Եսթերի ձայնը:<br />

- Ճուտո՛, կարդալու ժամանա՞կ ես գտել, այս ծանուցագրերը հասցրո՛ւ Սարի թաղ:<br />

... Ին~չ հետաքրքիր են մայրերը. ամբողջ կյանքն են նվիրում իրենց զավակներին ու չեն էլ<br />

նկատում դա, բայց երբ մի փոքրիկ, մի չնչին ուշադրության են արժանանում նույն այդ<br />

զավակներից, ուրախությունից կորցնում են իրենց ու եթե հնարավորություն ունեն,<br />

կհայտարարեն աշխարհով մեկ:<br />

- Ճուտո՛, քանի՞ անգամ պետք է ասեմ, թանաքամանները թանա՛ք լցրու:<br />

... Այնինչ զավակները բոլոր դեպքերում ավելի շատ տանում են տնից, քան բերում: Բայց եթե<br />

մայրերի աչքին տարածը կամ բոլորովին չի երևում, կամ էլ երևում է այնպես, ինչպես<br />

հեռադիտակի մեծ խոշորացույցից դիտելիս, ապա բերածի համար նրանք շրջում են<br />

հեռադիտակը և ավելի ու ավելի են պտտեցնում մոտեցնող, խոշորացնող անիվը:<br />

- Ճուտո՛, թռի՛ր Կաուչուկի ժողդատարան ու հանձնի՛ր այս գործերը: Չմոռանա՛ս ստորագրել<br />

տալ մատյանում:<br />

- Հիմա,-ասում եմ ես, որովհետև ճուտոն ես եմ, և քրեական հաստափոր գործերը թևիս տակ<br />

ամուր բռնած՝ քայլում եմ դեպի Կիրովի գործարանի մոտ գտնվող ժողդատարանը:<br />

Ճիշտ է, իմ երեք հարյուր ռուբլի աշխատավարձից բացի, տասնհինգ ռուբլի էլ տրամվայի<br />

վարձ եմ ստանում, բայց ո՞վ է տրամվայի վրա հույս դնողը: Ո՞վ գիտի` կգա, չի գա: Երբեմն էլ<br />

այնքան լիքն է լինում, որ շունչդ կտրվում է, ու կարծես կուրծքդ են խրվում մարդկանց<br />

գոտիների ճարմանդները: Չէ՛, ավելի լավ է ոտքով գնալ: Իհարկե, երբեմն այնքան ես հոգնում,<br />

որ քիչ է մնում պառկես ճանապարհին, գլուխդ դնես խոնավ հողին և քնես, քնես: Բայց,<br />

ընդհանրապես, մի դժվար բան չէ: Ոտքով քայլելը նախ կոփում է մարդուն, ինչպես մեր<br />

ֆիզկուլտի դասատուն է նշում, և հետո երեք հարյուրին ավելացնում ես ևս տասնհինգ<br />

ռուբլի... Տասնհինգ պաղպաղակ, ինչպես ասում է իմ պաշտոնակիցը՝ քաղաքի հյուսիսային և<br />

արևմտյան շրջանները սպասարկող ցրիչ Փանոսը:<br />

Ինձ պաղպաղակ պետք չէ: Ինձ փող է պետք: Ահա թե ինչու, երբ մեր հարևանի տղան՝ Կոլյան,<br />

մի օր ինձ ասաց, որ դատախազությունում ցրիչի տեղ կա, ես, առանց մերոնց որևէ բան<br />

ասելու, դասերից հետո թաքուն դատախազություն գնացի ու դռներին կարդալով` գտա<br />

ընդհանուր բաժինը` մի ընդարձակ սենյակ, որտեղ չորս մորաքույրներ կային, չորս մեծ<br />

սեղաններ և բազմաթիվ հաստ ու բարակ մատյաններ այդ սեղաններին:<br />

- Ձեզ մոտ ցրիչի տեղ կա՞:<br />

Չորս մորաքույրներն էլ ինձ են նայում, չափում են ոտից գլուխ, դիտում են խնամքով<br />

կարկատած և մաքուր իմ շորերը, ուսիցս կախված զինվորական կանաչ, դաշտային<br />

պայուսակը, որը բանակից եղբայրս՝ Բաբկենն է նվեր ուղարկել ինձ և որի մեջ դասագրքերս<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

17<br />

ու տետրերս եմ պահում: Սիրտս տրոփում է տագնապով: Տեսնես կընդունե՞ն, թե չէ: Ախ,<br />

երանի ընդունեն, երանի դուր գամ: Չէ՛, չեն ընդունի, ուրիշ տեսակ են նայում: Ես դառնում եմ<br />

դեպի նա, որ նիհար, ձգված դեմք ունի ու շատ խիստ հայացք:<br />

- Շատ եմ խնդրում, մե՛ծ մորաքույր, ընդունե՛ք:<br />

- Քանի՞ տարեկան ես,-հարցնում է նա ու կարծես ջանում է մեղմել դեմքի խստությունը:<br />

- Տասնհինգ,-արագ պատասխանում եմ ես և հավանորեն կարմրում, որովհետև նրա ձայնի<br />

մեջ հեգնանք է հնչում:<br />

- Թե՞ տասներեք:<br />

Կախում եմ գլուխս ու ավելի եմ կարմրում: Հիմա՛ր, հիմա կասեն սուտասան է ու բոլորովին<br />

չեն ընդունի:<br />

- Ո՞ր դասարանում ես սովորում:<br />

- Վեցերորդ:<br />

- Քանի՞ վատ ունես: -Սա արդեն լուսամուտի տակի սեղանից են հարցնում:<br />

Արժանապատվությունս սաստիկ վիրավորվում է:<br />

- Նույնիսկ միջակ էլ չունեմ,-հպարտ-հպարտ պատասխանում եմ:<br />

- Դե ասա՛` Ա քառակուսի պլյուս Բ քառակուսի ինչի՞ է հավասար:<br />

- Հավասար է Ա քառակուսի պլյուս Բ քառակուսի,-ծիծաղում եմ ես:<br />

- Կերա՞ր,-ցնծալով ծափ է տալիս դռան աջ կողմը նստած խարտիշահեր, սիրուն աղջիկը:<br />

- Լռեցե՛ք,-ասում է նրանց շատ խիստ հայացք ունեցողը ու հարցնում ինձ,- հայր ունե՞ս:<br />

- Այո՛:<br />

- Բանակո՞ւմ է:<br />

- Չէ՛, եղբայրներս են բանակում:<br />

- Իսկ մա՞յր:<br />

- Մայր էլ ունեմ: Տանն է,-պատասխանում եմ ես ու զարմանում, թե ինչե՞ր է հարցնում այս<br />

մորաքույրը: Ինչպե՞ս թե հայր ունես, մայր ունես: Ինչո՞ւ չպետք է ունենամ: Բա ո՞նց կլինի<br />

առանց հոր, առանց մոր...<br />

- Դե ուրեմն էլ ինչո՞ւ են քեզ այստեղ ուղարկել,-հանկարծ բարկանում է նա,-ինչո՞ւ ես<br />

դպրոցից դուրս գալիս, հը՞, քեզ եմ հարցնում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

18<br />

- Ես... ես...<br />

- Մի՛ պատասխանիր, երբ քեզ բան են ասում: Սրանց մի տեսեք, չեն ուզում սովորել: Էն օրն էլ<br />

տղաս է քիթը ցցել՝ գործարան եմ ուզում գնալ, ասում է, ականներ են պատրաստում: Ու<br />

լեզվին, լեզվի՛ն նայեք: Ես ուզում եմ, ասում է, որ իմ պատրաստած ականն էլ պայթի թշնամու<br />

դիրքում: Ինքն էլ սրա նման թիզ ու կես է: Մի էջում հինգ տառասխալ է անում: Ձեր նմանների<br />

ականջները մի լավ ոլորել է պետք...- նա մոտենում է ինձ, կանգնում, անթարթ նայում է<br />

այնպես, որ ես փախչել եմ ուզում ու հանկարծ հարցնում է փոխված, թույլ ձայնով,-ինչո՞ւ չես<br />

ուզում սովորել, հը՞, չէ՞ որ դու հայր ունես... չէ՞ որ դու հայր ունես,-անընդհատ կրկնում է նա,-<br />

չէ՞ որ դու հայր ունես...<br />

Ես հասկանում եմ, որ նա շատ տխուր է, և այնպես մեղավոր եմ զգում ինձ, որ սկզբից<br />

չասացի, զուր տեղը վշտացրի նրան: Կարծում է՝ ուզում եմ հեռանալ դպրոցից: Չէ՛, չէ՛,<br />

մորաքո՛ւյր, դուք ինձ ճիշտ չհասկացաք... Կակազելով բացատրում եմ նրան. մեր դասերն<br />

ավարտվում են ժամը մեկին, և ես կարող եմ մինչև ժամը հինգը հասցնել ամբողջ գործը: Թող<br />

հավատա մորաքույրը, այնպես կաշխատեմ, որ բոլորը գոհ լինեն, վազելով կանեմ ամեն ինչ:<br />

Հո դասերս չե՞մ թողնելու: Չէ՛, պարզապես աշխատել եմ ուզում:<br />

Մինչև այստեղ աշխատանքի անցնելը չգիտեի, թե ինչ բան է ցրիչը, չգիտեի, որ աշխարհում<br />

ցրիչներ կան: Այնինչ երկու-երեք շաբաթ աշխատելուց հետո համոզվեցի, որ ոչ միայն կան,<br />

այլև շատ են, ամենուրեք են: Ես նրանց հանդիպում էի մեզ մոտ, փողոցներում, այն<br />

հիմնարկներում, ուր գրություններ ու գործեր էի տանում, և նրանց մեծ մասը ոտքով էր<br />

անցնում քաղաքի մի ծայրից մյուսը կամ երթևեկում էր տրամվայի աստիճաններին<br />

կանգնած` հեռու տոմսավաճառների ահեղ հայացքից ու էլ ավելի ահեղ դատաստանից: Մենք<br />

արդեն ճանաչում էինք իրար, ողջունում էինք` հեռվից թափահարելով մեր ցրիչմատյանները,<br />

տեղեկանում էինք միմյանց առողջության և աշխատանքի մասին, տրտնջում<br />

էինք մեր պետերից և զարմանալի համերաշխությամբ հարգում մեր ենթակարգումը: Բոլորս<br />

էլ, օրինակ, ակնածանքով և նախանձով էինք վերաբերվում Մինիստրների սովետի ցրիչին,<br />

որը սովորաբար ավտոմեքենայով էր շրջագայում, իսկ մնացած դեպքերում քայլում էր գլուխը<br />

բարձր բռնած, սեփական անձի արժանապատվության մեծ զգացումով: Նրանից հետո գալիս<br />

էին Քաղսովետի գործկոմի, մինիստրությունների, վարչությունների, շրջսովետների<br />

գործկոմների ցրիչները: Ես ևս հպարտանալու քիչ բան չունեի, քանի որ Փանոսի հետ միասին<br />

մեր գերատեսչության գծով ղեկավար դիրքերից մեկն էլ ես էի գրավում՝ հանդիսանալով<br />

հանրապետության դատախազության ցրիչը և պաշտոնական սանդուղքի վրա ինձնից ետ<br />

ունենալով քաղաքի դատախազության , շրջանային դատախազությունների, դատարանների<br />

և այլ հիմնարկների մանր-մունր ցրիչներին:<br />

Սակայն, չնայած այս ենթակարգումներին, մի հիմնական հարցում մեր միջև ոչ մի<br />

տարբերություն չկար: Դա այն էր, որ մեզանից և ոչ մեկը անուն չուներ: Մենք բոլորս էլ<br />

ճուտոներ էինք՝ միասին վերցրած, և առանձին-առանձին կոչվում էինք ճուտո: Մեզ ճուտո էին<br />

անվանում բոլորը, ինչպես ասում են, անկախ նրանց ազգությունից, գույնից, սեռից,<br />

դավանանքից ու գրաված դիրքից, մեզ ճուտո էր անվանում նույնիսկ ինքը՝ ընկեր Վահանը`<br />

թերևս աշխարհի ամենահին ճուտոն, որը ցրիչ էր եղել դեռևս ցարական փոխարաքայի<br />

ժամանակ, ցրիչ էր եղել դաշնակների տիրապետության օրոք և Հայաստանում սովետական<br />

իշխանության հաղթանակից հետո էլ շարունակել էր աշխատել որպես ցրիչ: Գնահատելով<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

19<br />

նրա ծառայությունները և բարեխիղճ աշխատանքը ցրիչության բնագավառում, հատկապես<br />

սովետական իշխանության տարիներին` մի շարք փորձեր էին արվել աշխատանքում նրան<br />

առաջ քաշելու համար, բայց նա հավատարիմ էր մնացել իր կոչմանը: Ուղարկել էին<br />

լիկկայան, յոթնամյակի ավարտական էին տվել, սակայն ընկեր Վահանը դարձյալ ցած չէր<br />

դրել իր ցրիչ-մատյանը և իրեն այլ աշխատանքի տեղափոխելու վերաբերյալ ամենավերջին<br />

փորձին պատասխանել էր տասներկու էջանոց մի դիմումով՝ ուղղված հանրապետության<br />

դատախազին: Այդ դիմումի մեջ նա մասնավորապես գրել էր, որ եթե այլևս իրեն չեն<br />

վստահում, կարող են բացեիբաց ասել: Ինքը դիմում կտա ու կազատվի, շատ տեղերից են<br />

իրեն խնդրում: Ի՞նչ կարիք կա ուրիշ միջոցների դիմելու: Դրանից հետո նրան<br />

վերջնականապես հանգիստ էին թողել:<br />

Անցել էին տարիներ, դատախազությանը նորանոր իրավունքներ և պարտականություններ<br />

էին տվել, և դրանով իսկ ավելի էր մեծացել գրագրությունների քանակը: Իսկ ընկեր Վահանը<br />

ծերացել էր:Նա այլևս չէր կարող հասցնել ամեն ինչ, այդ պատճառով էլ դատախազության<br />

աշխատողները ստիպված մի նոր ցրիչ էլ էին ընդունել` տասնչորս տարեկան մի տղայի, որը,<br />

հասկանալիորեն, իր պարտականությունները ավելի արագ էր կատարում, քան ընկեր<br />

Վահանը: Դա մինչև հոգու խորքը վիրավորել էր վաստակավոր ցրիչին. նա հիվանդացել ու<br />

անկողին էր ընկել: Դատախազությունում բոլորն էլ շատ էին սիրում ու գնահատում նրան՝<br />

այդ բարի ու փնթփնթան ծերուկին, դրա համար էլ նրա հիվանդության օրերին մի<br />

արտակարգ քայլի դիմեցին. հատուկ գրությամբ ՍՍՀՄ դատախազությունից խնդրեցին թույլ<br />

տալ, որպեսզի Հայաստանի դատախազությունը ավագ ցրիչի հաստիք ունենա: Այնտեղ<br />

գիտեին ընկեր Վահանին: Չմերժեցին:<br />

Եվ հիմա ընկեր Վահանը, որին հանձնարարված էր միայն փոստային առաքումներ կատարել<br />

ու հսկել մեզ՝ շարքային ցրիչներիս, ինձ ու Փանոսին էր նայում իր արցունքոտ աչքերով ու<br />

տեսնելով, թե ինչ դատապարտելի անհոգությամբ ենք օգտագործում սոսինձը գրությունները<br />

ծրարելիս, զայրացած փնթփնթում էր.<br />

- Ա՛յ ճուտոներ, էս-էս-էս-էս ի՞նչ եք անում: Ընկե՛ր Եսթեր, ընկե՛ր Եսթեր, սրանք էս-էս-էս-էս<br />

ի՞նչ են անում: Ախր դրան փող ենք տալիս, է՞: Մի կաթիլ կաթեցրե՛ք էս-է-տեղ, հերիք է...<br />

Ու համոզված, մարգարեաբար կանխագուշակում էր, որ մեզանից երբեք կարգին ցրիչ դուրս<br />

չի գա, որովհետև մենք չենք գնահատում, չենք ապրում մեր աշխատանքով, զարմանում էր<br />

ղեկավարության վրա, որ մեզ այդպիսի կարևոր, պատասխանատու գործ է վստահել և<br />

նույնիսկ տարակուսանքով հարց էր տալիս, թե էս-էս-էս պետությունը ո՞նց է կարողանում<br />

դիմանալ` մեզ նման ցրիչներ ունենալով:<br />

Այնինչ մենք սրտանց, ամբողջ հոգով էինք աշխատում: Դպրոցից դուրս գալուց հետո վազելով<br />

դատախազություն էի գալիս, վերցնում գործերն ու գրությունները և ձմռան բքին ու ամռան<br />

տապին, փոշիներից խեղդվելով ու մինչև ծնկներս խրվելով Շենգավիթի դեղին, կպչուն ցեխի<br />

մեջ, քաղցից գալարվելով, հասցեատերերին էի որոնում: Հերթով արտասանում էի իմ իմացած<br />

բոլոր բանաստեղծությունները, որպեսզի շուտ հասնեմ, դպրոցում սովորած ուրախ երգեր էի<br />

երգում մտքումս ու լաց էի լինում հոգնածությունից: Եվ շտապում էի դարձյալ, որպեսզի մինչև<br />

աշխատանքի ավարտը դատախազություն հասնեմ ծանուցագրերն ստանալու և երեկոյան<br />

բաժանելու համար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

20<br />

- Վերցրո՛ւ, ճուտո՛ ջան, այսօր շատ են ծանուցագրերը, ո՞նց պիտի հասցնես,-կարեկցանքով<br />

ասում էր ընկեր Ասյան` աջ կողմի սեղանի մոտ նստած խարտիշահեր սիրուն աղջիկը:<br />

- Ոչինչ, ընկե՛ր Ասյա,-առույգ պատասխանում էի ես,- դատարկ բան է, վազելով կհասցնեմ:<br />

- Իսկ դասե՞րը:<br />

- Դասերս էլ կհասցնեմ, ընկե՛ր Ասյա:<br />

- Չէ՛, հապա տո՛ւր ծանուցագրերը...- ընկեր Ասյան վերցնում էր թղթերը, կարդում հասցեներն<br />

ու մի քանիսը մի կողմ դնում. -սրանք մեր տան մոտ են, ես կտանեմ:<br />

- Ընկե՛ր Ասյա...<br />

-Բայց փոխարենը...- նա վազում էր դռան մոտ, գցում փականը ու ձեռքը բարձրացնելով`<br />

զրնգուն ձայնով հայտարարում,-աշխատանքն ավարտվելու և ընկեր Եսթերի բացակայության<br />

կապակցությամբ ելույթ կունենա հանրապետության դատախազության ընդհանուր բաժնի<br />

գեղարվեստական ինքնագործ խումբը: Մենակատարներ, մեծ ճուտո՝ ասք, Հեղինե՝<br />

պարոդիաներ, Ասյա՝ երգ, Գեղուհի՝ պար, փոքր ճուտո՝ դհոլ:<br />

Ու սկսվում էր մի ուրախություն, որը միայն տխրությունից կարող էր ծնվել: Ողջ օրը<br />

գրասեղաններին կքած, ընկեր Եսթերի խստությունից և աշխատանքի լրջությունից հոգնած<br />

ջահել քարտուղարուհիները ազատություն էին տալիս իրենց: Երգում ու կատակներ էին<br />

անում ու ծիծաղում էին, ծիծաղում էին անընդհատ, ուժասպառ լինելու աստիճան,<br />

հիստերիկորեն: Ծիծաղում էին հենց այնպես, ասես պարզապես պահանջ ունեին ծիծաղելու,<br />

ասես դրանով վրեժ էին լուծում ինչ-որ մեկից: Ծիծաղում էին ի հեճուկս ուշացած գարնան,<br />

ձգձգվող պատերազմի, վարագուրված պատուհանների, անլույս փողոցների, անցնող<br />

ջահելության... Ու անորոշ, անբացատրելի մի մեծ թախիծ, մի մեծ տխրություն կար նրանց<br />

ծիծաղի մեջ:<br />

- Ծանուցագրերը չմոռանա՛ս, ճուտո՛ ջան:<br />

Մոռանալը չէի մոռանում, իհարկե, սակայն սկզբնական շրջանում չէի հասկանում, թե ինչու<br />

նրանք, ում ծանուցագիր էի տանում, միշտ մռայլ էին ընդունում ինձ ու հաճախ նույնիսկ<br />

թշնամաբար: Ինչո՞ւ... Եվ դրա պատասխանը ստացա մի օր երեկոյան Ձորագյուղի փողոցում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

21<br />

Ուրախ Ծանուցագրեր Չեն Լինում<br />

Արդեն մութն ընկնում է, իսկ ես դեռևս չեմ կարողանում գտնել ծանուցագրի մեջ գրված<br />

հասցեն՝ «Ձորագյուղի փողոց- երկրորդ նրբանցք, տուն թիվ քսաներկու, Վարդան<br />

Ասլանյանին»: Ձորագյուղ կոչվող վայրում ոչ մի փողոց էլ չկա, ինչ-որ ծուռումուռ<br />

արահետներ են իջնում դեպի Զանգուն ու մեկ էլ կտրվում, կախվում ժայռի վրա կամ էլ<br />

մտնում այս կամ այն բակը: Տները փոքրիկ են, հողածածկ ու թառած իրար վրա, ոչ մի տեղ<br />

օջախ չի վառվում, ոչ մի տեղ կրակ չկա, ոչ մի պատուհան լուսավորված չէ: Մարդիկ էլ<br />

համարյա չկան: Կա միայն ծանր, ճնշող լռություն այդ Ձորագյուղ կոչված վայրում, և Զանգվի<br />

մռայլ վշշոցն ավելի է ընդգծում այդ լռությունը: Ինչպե՞ս գտնեմ համար քսաներկու տունը:<br />

Սիրտս ակամա լցվել է ահով, փշաքաղվել են մազերս: Այնպիսի բաներ են պատմում այս<br />

թաղամասի մասին...<br />

Բախում եմ հենց առաջին տան դուռը: Երկար ժամանակ ոչ ոք չի պատասխանում: Ես ավելի<br />

եմ վախենում և ավելի ամուր եմ բախում: Որոշ ժամանակ անց բարկացած քրթմնջոց է լսվում<br />

և խուլ հայհոյանք:<br />

- Ո՞վ ես,-լսվում է փակ դռան ետևից:<br />

- Քեռի ջան,-ասում եմ աղաչանքով,-ինձ համար քսաներկու տունն է պետք:<br />

- Համար քսաներկո՞ւսը,-վերահարցնում է մարդը,-համար քսաներկու տունը ո՞րն է, աղջի,-<br />

դիմում է նա ինչ-որ մեկին, ապա նորից դառնում է ինձ,-իսկ դու ո՞ւմ ես ուզում:<br />

- Վարդան Ասլանյանին:<br />

- Վարդա՞ն: Ինչի՞ համար ես ուզում:<br />

- Ծանուցագիր եմ բերել դատախազությունից:<br />

- Դատախազությունի՞ց,-կրկին վերահարցնում է նա ու լռում: Ներսից ինչ-որ խեղդված<br />

շշուկներ են գալիս, հետո ձայնն ասում է.<br />

- Այստեղ այդպիսի մարդ չկա:<br />

- Իսկ համար քսաներկու տունը որտե՞ղ է, քեռի՛ ջան:<br />

- Ես ի՞նչ իմանամ, թե որտեղ է: Ի՞նչ է, հասցեների սեղա՞ն եմ քեզ համար: Կորի՛, թե չէ դուրս<br />

կգամ...<br />

Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ախր, ի՞նչ եմ արել ես, ինձ ասել են` ծանուցագի՛ր տար Ձորագյուղի երկրորդ<br />

նրբանցքի համար քսաներկու տուն և հանձնի՛ր Վարդան Ասլանյանին: Ես էլ բերել եմ: Ի՞նչ<br />

վատ բան ասացի, ինչո՞ւ վիրավորվեց նա, գուցե ինձ սխալ հասկացավ: Դե, իհարկե, սխալ<br />

հասկացած կլինի, այլապես ինչո՞ւ պետք է հայհոյեր ինձ: Զարմացած ու վշտացած` մի քանի<br />

տուն էլ եմ անցնում ու նույնը հարցնում բակում կանգնած մի կնոջ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

22<br />

- Մորաքո՛ւյր, երկրորդ նրբանցքը ա՞յս է:<br />

- Սա է:<br />

- Համար քսաներկու տունը ո՞րն է,-ուրախացած հարցնում եմ ես:<br />

- Իսկ դու ո՞ւմ ես ուզում:<br />

- Վարդան Ասլանյանին:<br />

- Ի՞նչ կա որ,-հարցնում է կինը: Նրա ձայնի մեջ անհանգստություն է հնչում:<br />

- Դատախազությունից ծանուցագիր եմ բերել:<br />

- Չկա, չկա, չկա,-հանկարծ չարանում է նա,-Ասլանյան- Մասլանյան չկա այստեղ:<br />

- Գոնե թաղային լիազորի տունը ցո՛ւյց տուր ինձ, մորաքո՛ւյր, երկու ժամ է ման եմ գալիս,-<br />

խնդրում եմ ես,-թող ծանուցագրի ետևում գրի, որ այդպիսի մարդ չկա: Կթողնեմ կգնամ:<br />

- Տո՛ւր ինձ թուղթը,-հանկարծ ասում է նա ու ձեռքիցս համարյա խլում է ծանուցագիրը: Նրա<br />

ձեռքերը սև են ու ճաքճքված, բլուզի ձախ թևը դաստակից մինչև արմունկը պատռված է,<br />

ոտքերին փայտե մաշիկներ կան, ինչպես բաղնիքներում են լինում: -Դե դու գնա՛,-հրամայում<br />

է նա:<br />

- Կտրոնի ետևում գրե՛ք ու ի՛նձ տվեք:<br />

- Դե գնա՛, գնա՛,- ձայնը բարձրացնում է նա,-գնա՛ ու մեկ էլ չերևա՛ս այստեղ:<br />

- Մորաքո՛ւյր,-ասում եմ ես,-մորաքո՛ւյր, տվե՛ք ինձ կտրոնը, եթե չտաք, կբարկանան, կասեն`<br />

տեղ չես հասցրել:<br />

- Վախենում ես հեռացնեն պաշտոնիցդ, հա՞,-հեգնում է նա,-քեզ շատ է դուր գալիս, հա՞, որ<br />

շրջում ես բուի նման: Գնա գո՛րծ գտի քեզ համար, գո՛րծ, անեծքի տակ մի՛ ընկնի, ա՛յ տղա:<br />

Վախենում է հեռացնեն... Սրան ի՞նչ, որ մարդկանց բանտ է կանչում:<br />

Դա իհարկե թյուրիմացություն է:<br />

- Ես դատախազությունից եմ, մորաքո՛ւյր ջան, ի՞նչ բանտ, ո՞վ ասաց բանտ, կարդացե՛ք, ախր<br />

գրված է ծանուցագրի վրա:<br />

- Գիտեմ ինչ է գրված: Իսկ տա՞կը, իսկ տա՞կը ինչ եք գրել. «Չներկայանալու դեպքում...»: Ի՞նչ<br />

պետք է անեք, դե ասա՛, ի՞նչ պետք է անեք, միլիցիայով կտանեք, չէ՞, դե եկե՛ք, ինչո՞ւ եք<br />

ուշանում, դե եկե՛ք, եկե՛ք տարեք, ինձ էլ տարե՛ք, իմ հինգ երեխաներին էլ տարե՛ք, բոլորիս էլ<br />

տարե՛ք: Միևնույն է, նա իր ոտքով գալ չի կարող...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

23<br />

Ու հանկարծ նա հեծկլտում է՝ սև ու ճաքճքված ձեռքերով երեխայի նման դեմքը ծածկած,<br />

հեկեկում է երկար ու կարծես ինչ-որ երգ է ասում հետը ու երգի հետ համաչափ ահավոր<br />

վշտի ծանության տակ օրորում է գլուխը:<br />

Չգիտեմ` ինչ է կատարվում ինձ հետ, գլուխս անտանելի ցավում է, տնքում, ամբողջ մարմինս<br />

էլ է տնքում, բայց տնքում է այնպես, ոնց որ գլուխ լինի, մի մեծ, ծավալված, ցավոտ գլուխ: Մի<br />

տեսակ թմրության մեջ եմ ընկնում և չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ է հանկարծ այդ կինը գրկում<br />

ինձ, ինչո՞ւ է ուզում բարձրացնել, հո չե՞մ ընկել գետնին, այս ի՞նչ կաթիլներ են ընկնում<br />

դեմքիս, ե՞րբ սկսեց անձրև գալ, սպասի՛ր, սպասի՛ր, սպասի՛ր, ո՞ւր է տանում ինձ սև,<br />

ճաքճքված մատներով, երեխայի պես լացող այս կինը:<br />

- Մամա~, մամա~,-կանչում եմ ես,-մամա~...<br />

Ու հեռվից ինչ-որ ձայներ եմ լսում: Սկզբում մի թավ, բարկացկոտ ձայն, հետո մեկ ուրիշը՝<br />

բարակ, կերկերուն:<br />

- Ախր սա բոլորովին երեխա է, կուրանան իմ աչքերը, ախր ես լավ չեմ տեսնում, Վարդա՛ն:<br />

Ջո՛ւր տուր, աղջի՛, ի՞նչ ես քարացել կանգնել... Դե, խմի՛ր, խմի՛ր, բալա՛, խմի՛ր, մատա՛ղ...<br />

Ես խմում եմ ագահաբար, ու պարզվում է գլուխս, բացում եմ աչքերս և ինձ գտնում եմ մի<br />

խավար սենյակում` աթոռին նստած: Ուղիղ իմ դիմաց` երկաթյա մահճակալին, պառկած է մի<br />

մեծ մարդ` գունատ, մազակալած դեմքով ու խոշոր, բարի աչքերով: Երկար սեղանին<br />

նավթավառ է դրված, ու նրա լույսի տակ` չորս կողմը, փոքրիկ երեխաներ կան, մեկ, երկու,<br />

երեք... չորրորդն իր առաջ թանաք գրիչ ունի ու գրքեր:<br />

- Հիմա ո՞նց ես, երիտասա՛րդ,-հարցնում է թավ ձայնով մարդը,-լա՞վ ես, տեսնում եմ, տեսնում<br />

եմ, որ լավ ես: Դու նրան ուշադրություն մի՛ դարձրու,- ասում է նա ինձ` ցույց տալով իր<br />

կողքին ձեռքերը կրծքին խաչած վշտահար կնոջը,-կանայք այդպես են: Նրանց միշտ թվում է,<br />

թե երբ ծանուցագիր են ուղարկում որևէ տեղից, ուրեմն տանում են բանտարկելու: Այնինչ<br />

այդպես չէ, չէ՞, ճիշտ չե՞մ ասում: Հասկանում ես, գիշերային հերթափոխից տուն էի գալիս ու<br />

հենց վերը` եկեղեցու մոտ, հանկարծ ոտքս շրջվեց: Սաստիկ ուռել է, տե՛ս, քայլել չեմ<br />

կարողանում,-նա վերմակի տակից ցույց է տալիս ինչ-որ փալասներով փաթաթված իր ոտքը,<br />

- երեք օր է աշխատանքի չեմ գնացել, դե, այնտեղ էլ երևի կարծել են, թե հենց այնպես չեմ<br />

գնում, խուսափում եմ, հասկանո՞ւմ ես: Դրա համար էլ գրել են դատախազությանը: Բժիշկ<br />

ենք կանչել, բայց մինչև հիմա չի եկել, երևի տեղը չի գտնում: Ախր ո՛չ հասցե ունենք կարգին,<br />

ո՛չ համար...<br />

- Իսկ դատախազությունից իսկույն գտնում են,- կամացուկ ասում է կինը:<br />

- Անպայման դրա համար կանչած կլինեն, ճիշտ չէ՞: Ուրիշ ի՞նչ կարող է լինել: Հիմա<br />

աշխատանքի չգնալը ամենածանր հանցանքն է: Բայց ես չեմ կարողանում, հասկանո՞ւմ ես,<br />

չեմ կարողանում: Ցավում է ոտքս: Տո՛ւր ծանուցագիրը,-հրամայում է նա կնոջը,-բե՛ր թանաքն<br />

ու գրիչը: Ես հիմա այստեղ կգրեմ, թե ինչու չեմ կարող գալ: Ճիշտ չէ՞: Քեզ վրա էլ չեն խոսի,<br />

չէ՞... դո՞ւ ինչ մեղավոր ես...- հազը չի թողնում, որ նա ավարտի իր խոսքը, թաշկինակը<br />

բերանին է տանում ու հազում է անձայն` ցնցվելով ողջ մարմնով, աչքերն ամուր փակած ու<br />

հազի արանքից խեղդվելով` ասում է,- սը-սրա համար ինձ բանակ չտարան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

24<br />

Ես չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ բանակ չեն տարել, բայց զգում եմ, որ նա դրանից այնպես գոհ<br />

չէ, ինչպես մեր դատախազներից ոմանք: Ու չգիտեմ ինչու, բայց այնպիսի խոսքեր եմ ուզում<br />

ասել նրան, որ նա չտխրի, որ նա հավատա իր խոսքերին, որ նրա ենթադրությունը ճիշտ լինի:<br />

Չէ՞ որ եթե մեկն այդքան կրկնում է` «ճիշտ չէ՞», «այդպես չէ՞», «ճիշտ չե՞մ ասում», ուրեմն<br />

կասկածում է, ուրեմն չի հավատում, ինչպես ասում է իմ հայրը:<br />

- Իհարկե,-ասում եմ ես,- ու զգում եմ, որ զզվելիորեն մեծավարի եմ խոսում հանկարծ, - ես<br />

ի՞նչ մեղավոր եմ: Ասել են` տա՛ր ծանուցագիրը, ես էլ բերել եմ: Ես չբերեի, Փանոսը պետք է<br />

բերեր կամ... կամ ընկեր Վահանը: Մեր մյուս ցիչներն են,-բացատրում եմ ես, - իսկ դրա<br />

համար ի՞նչ պետք է ասեն, ընկել եք, կասեմ, որ ես էլ տեսա: Մեր պահեստապետն էլ է ընկել,<br />

աշխատանքի չի գալիս, ո՞վ է բան ասում:<br />

- Տեսնո՞ւմ ես,- Վարդան Ասլանյանը հաղթականորեն կնոջն է նայում,-ասում էի, չէ՞, հո<br />

բոլորն էլ կարող են տեսնել ոտքս: Վերցրո՛ւ կտրոնը, գնա՛, տղա՛ս: Այսինքն՝ դեռ չէ, սպասի՛ր:<br />

Ես կանգնում եմ դռների մոտ, իսկ նա մոտ է կանչում կնոջը, ինչ-որ բան է շշնջում ականջին:<br />

Կինը նայում է նրան, իսկ նա ասում է մի քիչ բարձրաձայն. «Ոչինչ, ոչինչ»: Կինը անկամ<br />

շարժումով կռանում, մահճակալի տակից ինչ-որ բան է վերցնում ու մոտենալով` տալիս է<br />

ինձ: Նրա ձեռքին մի փոքրիկ, մի իսկական գետնախնձոր կա:<br />

Ես նայում եմ այդ գետնախնձորին ու զգում եմ, որ աչքերս լցվում են:<br />

- Չէ՛, չէ՛, չեմ ուզում: Ի՞նչ եմ անում: Շատ շնորհակալություն: Չէ՛, չէ՛, մեր տանը շատ կա,-<br />

ասում եմ ես ու դուրս եմ փախչում արագ, որ նորից չտեսնեմ գետնախնձորը: Նեղ արահետով<br />

դեպի վեր եմ վազում, դիպչում եմ քարերին, ընկնում եմ ջրափոսերի մեջ, տնքում եմ ու<br />

շարունակում եմ վազել` շնչելով լայն բացած բերանով: Քամին սուլում է իմ բերանում,<br />

տարօրինակ, ծիծաղելի ձայներ է հանում, դուրս է գալիս ու սլանում ինչ- որ տեղ: Հետո երևի<br />

ետ է դառնում, որովհետև հիմա էլ երեխայի նման հրում, հա հրում է իմ մեջքին, առաջ է<br />

նետում, մի պահ կանգ է առնում ու նորից է հրում դեպի մեր փողոցը` դեպի իմ ամրոցը`<br />

դեպի մեր տունը` Տիգրան աղբարենց փոքրիկ այգու մոտ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

25<br />

Գնում Եմ Ազատելու<br />

- Ճուտո՛ ջան, ինձ որևէ բա՞ն ես ուզում ասել,-հարցնում է ընկեր Ասյան:<br />

Նա դիտմամբ դանդաղ է գրանցում նյութերը, որ ես մի քիչ հանգստանամ: Բայց դա այնքան<br />

ճարպկորեն է անում, որ ոչ ոք չի նկատում: Ես մոտենում եմ նրան ու կամացուկ հարցնում եմ.<br />

- Ընկե՛ր Ասյա, այդ ծանուցագրերը ում տանում եմ, բոլորին էլ բանտարկո՞ւմ են:<br />

- Չէ՛, ինչե~ր ես ասում,-բռունցքի մեջ ծիծաղում է նա-,այդպես ո՞ւր կհասնի: Չէ՛, քչերին,<br />

քչերին: Ում որոշում են բանտարկել, սովորաբար ծանուցագիր չեն ուղարկում:<br />

- Ուրեմն Վարդան Ասլանյանին չե՞ն բանտարկի:<br />

- Ո՞վ է Վարդան Ասլանյանը,-զարմանում է ընկեր Ասյան:<br />

- Ծանուցագիրը երեկ դուք գրեցիք, չե՞ք հիշում:<br />

- Որի՞ն հիշեմ, օրական երեսուն-քառասուն ծանուցագիր եմ գրում,-ծիծաղում է նա:<br />

- Նրան հիշե՛ք, էլի,-խնդրում եմ ես,-նա ի՞նչ մեղավոր է, ոտքը շրջվել է, աշխատանքի չի<br />

կարողանում գնալ, նա հինգ երեխա ունի, բժիշկը նրանց տունը չի գտնում, նրա կինը լաց է<br />

լինում ամբողջ օրը:<br />

Ընկեր Ասյան ուշադիր ինձ է նայում, և նրա միշտ ժպտուն աչքերում այս անգամ ես<br />

տխրություն եմ տեսնում:<br />

- Լավ,-ասում է նա,-ես հիմա կնայեմ այդ գործը: Բայց սա վերջին անգամը պետք է լինի: Մի՛<br />

եղիր այդպես, մի՛ հետաքրքրվիր, ճուտի՛կ ջան, դու դեռ շատ փոքր ես, հոգիդ մի՛ լցրու դառը<br />

բաներով: Լա՞վ: Միևնույն է, ոչինչ անել չես կարող: Դա էլ բավական է, որ աշխատում ես:<br />

Բաժանի՛ր քո գործերը, բաժանի՛ր քո ծանուցագրերը, որովհետև դա քո աշխատանքն է և<br />

ուրիշ ոչինչ: Եվ ուրիշ ոչինչ,-նա քնքշությամբ ու թախիծով ինձ է նայում, որովհետև գիտի`<br />

անհնար է ապրել այնպես, ինչպես ինքն է ասում, որովհետև ինքն էլ այդպիսին չէ և որովհետև<br />

ուրիշ կերպ լինել չի կարող: Ու դժվար է որոշել` ավելի շատ ի՞նձ է ասում, թե՞` իրեն: Հետո<br />

արագ-արագ թերթում է ձեռքին բռնած բարակ գործը, չի կարդում, յուրաքանչյուր թղթին մի<br />

հայացք է գցում միայն, -չէ՛, ուրիշ ոչինչ չկա,-ասում է նա չթաքցրած ուրախությամբ, - ուրիշ<br />

ոչինչ չկա: Եթե նա կարողանա ապացուցել, որ իսկապես հիվանդ է, ոչինչ չեն անի: Դե,<br />

ուրախացի՛ր,-ժպտում է ընկեր Ասյան,- հիմա ես քեզ կճանապարհեմ ու կզանգահարեմ<br />

նրանց պոլիկլինիկա, կստիպեմ, որ բժիշկ ուղարկեն: Դու էլի՞ ինչ-որ բան ես ուզում ասել:<br />

Չգիտեմ, թե նա որտեղից է կռահում, որ ես մտադիր եմ էլի հարց տալ: Գուցե երբ մտածում եմ,<br />

անձայն շարժվում են շրթունքներս:<br />

- Ընկե՛ր Ասյա,- հարցնում եմ ես,- ընկե՛ր Ասյա, իմ բոլոր ծանուցագրերն էլ այդպես... այդպես<br />

տխո՞ւր ծանուցագրեր են լինելու:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

26<br />

Ընկեր Ասյան գլխով է անում միայն:<br />

- Ուրեմն ընկեր Վահանն ամբողջ կյանքում միայն տխուր ծանուցագրե՞ր է բաժանել,-քիչ է<br />

մնում ավելացնեմ, «բուի նման», բայց ժամանակին կծում եմ լեզուս:<br />

- Նայած թե ում համար, ա՛յ ճուտո,-ասում է նա,- մեկի համար տխուր է լինում, իսկ մյուսների<br />

համար՝ ոչ, որովհետև հաճախ այդ մեկը չի թողնում, որ մյուսները խաղաղ ու հանգիստ<br />

ապրեն, հասկանո՞ւմ ես: Դրա համար էլ այդ մեկին բանտ են տանում: Ես չգիտեմ` ինչպես<br />

ասեմ, որ դու ամեն ինչ լավ պատկերացնես: Բացատրելով, միևնույն է, դու այնպես չես<br />

հասկանա, ինչպես պետք է: Սպասի՛ր, մեծացի՛ր, ամեն ինչ կիմանաս, ամեն ինչ, առանց որևէ<br />

մեկի օգնության: Դա բոլորն էլ հասկանում են ինչ-որ մի ժամանակ:<br />

- Իսկ չկա՞ այնպիսի մի հիմնարկ, այնպիսի մի տեղ, որտեղ ցրիչները ուրախ ծանուցագրեր<br />

բաժանեն, միայն ուրախ, լավ ծանուցագրեր:<br />

Ընկեր Ասյան մտածում է մի պահ:<br />

- Չէ՛,- ասում է նա,- այդպիսի տեղ չկա: Լավի համար մարդիկ իրենք են գնում, առանց<br />

ծանուցագրի: Դու էլի՞ հարց ունես:<br />

- Չէ՛,- ասում եմ ես,- շնորհակալություն, ընկե՛ր Ասյա:<br />

Այնինչ ուզում էի հարցնել, թե արդյոք կլինի՞ այնպիսի մի ժամանակ, որ մարդիկ ուրախ<br />

ծանուցագրեր ստանան, կամ ավելի ճիշտ` ոչ մի ծանուցագիր չստանան, որ աշխարհում<br />

ծանուցագրեր չլինեն ու ցրիչներ էլ չլինեն: Հետո անմիջապես մտածեցի, թե այդ դեպքում ի՞նչ<br />

կանի ընկեր Վահանը, ու որովհետև պատասխան չգտա, լռեցի:<br />

- Ճուտո՛, ե՛կ այստեղ,-կանչում է ընկեր Եսթերը: Նա խիստ է, երբեք չի ժպտում, դրա համար<br />

էլ ես շատ եմ վախենում նրանից ու աշխատում եմ աչքին չերևալ: Հիմա էլ նա մռայլ է ու<br />

դժգոհ, գուցե այն պատճառով, որ ես այդքան երկար փսփսում էի ընկեր Ասյայի հետ: -<br />

Ճուտո՛, բոլոր գործերը թո՛ղ ու այս գրությունը բա՛նտ տար: Ծրարը անձամբ բանտի պետին<br />

կհանձնես: Վերցրո՛ւ գրանցի՛, Ա՛սյա:<br />

Ընկեր Ասյան նրա ձեռքից վերցնում է գրությունը, ծրարում ու կնքում է բոլոր անկյուններում<br />

և կենտրոնում էլ զմուռսով է կնքում: Ուրեմն շատ կարևոր ծրար է, խիստ գաղտնի:<br />

- Հիմա գիտե՞ս` քեզ ինչ անհամբերությամբ են սպասում,- արագ շշնջում է ընկեր Ասյան,- սա<br />

ազատական է: Հենց որ հանձնես, բանտից ազատելու են մի կալանավորի:<br />

- Իսկ այդ կալանավորը գիտե՞, որ իրեն ազատելու են:<br />

- Հավանաբար: Դե շտապի՛ր:<br />

Ես դուրս եմ գալիս մեր ընդհանուր բաժնից և առաջին անգամ սրտանց վազելու պահանջ եմ<br />

զգում: Եվ միաժամանակ ինչեր ասես մտքովս չեն անցնում: Մեկ պատկերացնում եմ, որ ինչոր<br />

վատ մարդիկ հարձակվում են ինձ վրա ու փորձում են խլել ծրարը: Ես ճարպկորեն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

27<br />

խուսափում եմ նրանցից ու սլանում, համարյա թռչում եմ փողոցով՝ զիգզագաձև, որպեսզի<br />

նրանց արձակած գնդակները չդիպչեն ինձ: Մեկ էլ տագնապով մտածում եմ, թե հանկարծ ինձ<br />

իսկապես մի բան չպատահի՞ փողոցում: Կրկին գլխապտույտ ունենամ, ինչպես երեկ, կամ<br />

տրամվայի տակ ընկնեմ, իսկ կալանավորը սպասի, անհանգստանա, անընդհատ հարցնի, թե<br />

դեռ չի եկել արդյոք դատախազության ցրիչը:<br />

Միջանցքի ծայրում մի քանի հոգի են կանգնած: Ինձ տեսնելուն պես մոտենում են: Մի ծեր կին<br />

է՝ շալի ծայրով ծնոտը ծածկած, երկար բեղերով մի մարդ ու մի ջահել աղջիկ:<br />

- Եղբա՛յր ջան, եղբա՛յր ջան, մեր Սարգսի թո՞ւղթն ես տանում,-հարցնում է ջահել աղջիկը:<br />

- Ի՞նչ թուղթ,- զարմանք եմ ձևացնում ես,- ոչ մի թուղթ էլ չեմ տանում:<br />

- Արևիդ մատաղ, ընկե՛ր ջան,- ձեռքս բռնում է ծեր կինը,- թե Սարգսիս թուղթն ես տանում,<br />

ասա՛, ես մերն եմ:<br />

Ես, իհարկե, շոյված եմ զգում, որ ինձ կյանքումս առաջին անգամ «ընկեր» անվանեցին ու<br />

գուցե դա էլ հենց պատճառ է դառնում, որ չթաքցնեմ ոչինչ:<br />

- Ես չգիտեմ ինչ թուղթ եք հարցնում,- ասում եմ,- բայց ես, մայրի՛կ, բանտ եմ գնում, մի<br />

կալանավորի ազատելու, - ու այդ խոսքերը ես՝ մեծամիտս, այնպիսի տոնով եմ ասում, ասես<br />

թե հենց ինքս եմ ազատողը, ասես, եթե ուզենամ, կարող եմ փոխել մտադրությունս ու ետ<br />

դառնալ:<br />

- Մեր Սարգսի~նն է, Սարգսի~նն է,-հրճվագին աղաղակում են նրանք, ու ամեն մեկն<br />

աշխատում է բռնել ձեռքս,- գնանք, եղբա՛յր ջան, ընկե՛ր ջան, մե՛ծ ախպեր:<br />

Նույնիսկ «մեծ ախպեր»:<br />

- Գնանք,- ասում եմ ես:<br />

Իջնում եմ աստիճաններից ու քայլում փողոցով՝ հպարտ ու երջանիկ: Իսկ նրանք շրջապատել<br />

են ինձ ու քայլում են հետս: Երկար բեղերով մարդը՝ ամենայն հավանականությամբ,<br />

կալանավորի հայրը, ծուռ ձեռնափայտը ասֆալտին թխկթխկացնելով, մանրիկ քայլերով<br />

վազում է իմ առջևից, իսկ մայրն ու կինը իմ կողքից են քայլում~ անընդհատ օրհնելով.<br />

- Գնանք, արևդ ապրի, երկարի կյանքդ, ուր գնաս ծաղիկ փռվի ոտքերիդ տակ, վատ օր<br />

չտեսնես կյանքումդ: Աստծու ձեռքը գլխիցդ անպակաս լինի:<br />

Չեմ կարծում, թե որևէ մեկը ինձ նման հպարտ և ուրախ երբևէ անցած լինի Երևանով՝<br />

ունենալով այդքան նվիրված ու հոգատար շքախումբ:<br />

Բանտի մոտ ես նրանց առաջարկում եմ սպասել ներքևում, իսկ ինքս գրասենյակի շենքի<br />

երկրորդ հարկն եմ բարձրանում ու ծրարը հանձնում բանտի պետին, որն իմ պատկերացման<br />

մեջ կարմիր-կարմիր շորեր հագած, մռայլադեմ մարդ էր լինելու, այնինչ միլիցիայի<br />

կապիտանի հագուստով աշխույժ ու ծիծաղկոտ մի երիտասարդ է: Նա անմիջապես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

28<br />

կարգադրություն է անում, ստորագրում է իմ ցրիչ-մատյանում, և ես իջնում եմ ներքև: Իմ<br />

ուղեկիցները անհամբերությամբ դարձյալ շրջապատում են ինձ:<br />

- Ի՞նչ ասաց, եղբա՛յր ջան:<br />

- Ի՞նչ պետք է ասեր,- բանտապետի հասցեին ուղղված թեթև արհամարհական ժպիտով<br />

ասում եմ ես,-մի քիչ հետո բաց կթողնեն: Գնանք, սպասենք դարպասի մոտ:<br />

Ես հիմա ազատ եմ, պետք է գնամ, բայց մի տեսակ չեմ կարողանում հեռանալ: Շատ եմ ուզում<br />

տեսնել այն մարդուն, որը կալանավոր է եղել ու հիմա ազատվելու է, շատ եմ ուզում<br />

ուրախություն տեսնել: Մենք բոլորս էլ կանգնել ու անթարթ երկաթե դարպասին ենք նայում,<br />

որի փոքրիկ դռնակից դուրս է գալու նա: Չգիտեմ` որքան ժամանակ է անցնում, կանայք<br />

հոգնել են, նստում են պատի տակ` քարերին, իսկ երկար բեղավոր ծերունին ձեռքի ծուռ<br />

փայտով հողի վրա ինչ-որ գծեր է քաշում` աչքերը չհեռացնելով երկաթե դարպասից ու<br />

պատմում է ինձ իրենց սարերի մասին, որոնց նմանն աշխարհում չկա, պատմում է իր որդի<br />

Սարգսի մասին, որը մահակով կռվում էր գայլերի դեմ:<br />

- Էղավ-չեղավ , էսպես էղավ, որ մըր գեղից մե բեմուրվաթ աչքով էր էրել քվորդ:<br />

- Ի՞նչ քույր,-զարմացած հարցնում եմ ես` մտածելով, թե սրանք որտեղից պետք է ճանաչեն իմ<br />

քրոջը:<br />

- Քվորդ կասեմ, մըր խարսիկին,- նա ծուռ ձեռնափայտը մեկնում է դեպի պատի տակ` քարին<br />

նստած ջահել կինը,- էս խաբար որ առավ մեր Սարգիս, բռնեց անիծեց էնոր խոր խեր: Մե<br />

տարի տվին: Հբը իմա՞լ, սասունցին կմեռնի, ամա իրա նամուս գետին չի զարկի:<br />

Հետո նա հայտնում է, որ ինձ մի գառ է նվիրելու. ճերմակ, ճակատին սև խալ ունեցող մի գառ,<br />

որ այդ գառը հիմա էլ կարող է բերել, սակայն շատ նիհար է ու փոքր, թող մնա` աշնանը<br />

կբերի: Ես հրաժարվում եմ, իսկ նա... Իսկ նա ու նրա հետ նաև պատի տակ` քարերին, նստած<br />

կանայք հրճվագին աղաղակներով նետվում են դեպի միջահասակ, նիհար, գլուխը խուզած<br />

երիտասարդը, որը դարպասից դուրս է եկել ու արեգակի լույսից կկոցած աչքերով, ծուռ<br />

ժպիտով նայում է շուրջը: Նրան գրկում են, համբուրում, խլում են իրար ձեռքից, ետ են<br />

քաշվում, նայում են արցունքից մշուշված աչքերով ու նորից են գրկում՝ հևալով ու<br />

խանգարելով իրար: Տղան ծիծաղում է, բարկանում է, փորձում է ազատվել նրանց գրկից, բայց<br />

նրան բաց չեն թողնում: Ու այդպես էլ գրկած իրար, միաժամանակ ծիծաղելով ու լաց լինելով,<br />

նրանք համարյա գլորվելով գալիս, անցնում են իմ մոտով, անցնում են առանց ինձ տեսնելու,<br />

մոռացած ինձ էլ, իրենց վիշտն էլ բանտի պատերի տակ: Նրանք գրկած տանում են իրենց<br />

ուրախությունը: Ես մի պահ կանգնում, հայացքով հետևում եմ նրանց, ապա միանգամից<br />

պոկվում եմ տեղից ու վազում դեպի ընթացող տրամվայը, ցատկում եմ, կախվում դռան<br />

բռնակից ու վերևից նայում եմ նրանց այնքան ժամանակ, մինչև որ տրամվայը թեքվում է<br />

կրկեսի մոտ, գնում դեպի շուկա, և նրանք վերջնականապես ծածկվում են իմ աչքից:<br />

Ու չգիտես ինչու ակամա հայտնագործում եմ, որ ուրախությունը, ուրեմն, ավելի ընդգծված,<br />

ավելի վառ, ավելի մեծ է լինում, թերևս, տխրությունից հետո, ինչպես որ մութից հետո ավելի<br />

պայծառ է լինում լույսը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

29<br />

Ու մտածում եմ, թե ինչ ուրախություն է լինելու, երբ ավարտվի այս անիծյալ պատերազմը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

30<br />

Կարմիր Հեծանիվը<br />

Արագ-արագ բարձրանում եմ Աբովյանով` աջ ձեռքս գրպանումս, ու թվում է, թե մի ամբողջ<br />

նվագախումբ ուղեկցում է ինձ: Զիլ ու հանդիսավոր հնչում են շեփորները, ծնծղաները<br />

աղաղակում են հրճվագին, թմբուկը արագ ու համաչափ զարկում է սրտիս նման,ծառերից<br />

ճնճղուկների երամներ են օդ լինում, հռռ...<br />

Արագ-արագ բարձրանում եմ Աբովյանով` աջ ձեռքս գրպանումս, և ոչ մեկը չի կարող ինձ<br />

ստիպել, որպեսզի հանեմ ձեռքս: Ոչ ոք: Նույնիսկ ընկեր Անդրեասյանը՝ մեր հայոց լեզվի<br />

դասատուն, որն ասում է, թե չի կարելի քայլել փողոցում՝ ձեռքերը գրպաններում դրած: Այսօր<br />

ներեցե՛ք ինձ, ընկե՛ր Անդրեասյան, չեմ կարող: Եթե ձեզ հանդիպեմ, ինչպես միշտ չեմ ճգնի,<br />

որ դուք անպայման տեսնեք ինձ, մյուս մայթով ձեզնից առաջ չեմ վազի, որպեսզի հետո ետ<br />

դառնամ ձեր մայթով ու գլխարկս հանելով` երջանիկ շշնջամ` «բարև ձեզ, ընկե՛ր<br />

Անդրեասյան»: Չէ՛, այսօր չեմ կարող:<br />

Գրպանիս մեջ իմ առաջին աշխատավարձն է:<br />

Քանի անգամ եմ պատկերացրել այս օրը, քանի անգամ եմ մտովի, երևակայությամբ<br />

բարձրացել Աբովյանով, աշխատավարձս ձեռքիս բռնած, անկյունում կանգնած ծերունուց<br />

գնել նրա բոլոր կարմիր աքաղաղներն ու թնդանոթները, մի ռուբլի դրել մայթին, պատի տակ<br />

նստած կույր տղայի գլխարկի մեջ, գրախանութից ինքնահոս առել, որից թանաքն անընդհատ<br />

գալիս է, և ոսկե մատանի` մայրիկիս համար, որովհետև հայրս ասում էր, թե նա սովի<br />

տարիներին իր միակ մատանին երկու փութ ցորենի է տվել և պահել է մեզ... Բայց ես այսօր<br />

արագ-արագ եմ քայլում` աջ ձեռքս գրպանումս ու աշխատում եմ չնայել շուրջս, չնայել<br />

խանութներին:<br />

Միայն մի պահ չեմ կարողանում ինձ զսպել ու կանգ եմ առնում անկյունում, մի խանութի<br />

մոտ, որտեղ առաջ, շատ առաջ, երբ պատերազմ չկար, մանկական խաղալիքներ էին<br />

վաճառում: Հիմա ոչինչ չկա այնտեղ: Մեծ փականք է դրված դռանը, ցուցափեղկերին<br />

տախտակներ են խփված: Իսկ այն ժամանակ զարմանալի խանութ էր, այնպիսի խաղալիքներ<br />

կային, որ դպրոցից մինչև տուն երկու ժամում էի հասնում: Կանգնում էի ցուցափեղկի առաջ<br />

ու մոռանում ամեն ինչ: Կանաչ գլուխներով կեռքիթ թութակներ կային, գույնզգույն գնդակներ,<br />

փոքրիկ գնացք, որի մի ծայրը կորչում էր մամռապատ թունելի խորքում, ավտոմեքենաներ,<br />

որոնց կողքերին ամրացված բանալիները խենթացնում էին ինձ, ու մի փոքրիկ, կարմիր<br />

հեծանիվ: Ես ամենից շատ այդ հեծանիվին էի նայում... Ու միշտ տեսնում էի երազում: Երբ<br />

հորս հետ անցնում էինք այդ խանութի մոտով, ես ակամա դանդաղեցնում էի քայլերս ու<br />

ձգում հորս թևը:<br />

- Մի՛ կախվիր,-կամացուկ ասում էր հայրս` հայացքը թեքելով ցուցափեղկից:<br />

Ես չէի համարձակվում նրան ասել, որ ինձ համար գնի այդ կարմիր հեծանիվը, ես գիտեի, որ<br />

նա փող չունի: Եթե ունենար, ինքը կառներ: Եթե ունենար, յուրաքանչյուր աշխատավարձին<br />

միայն տասնհինգ կոպեկ չէր տա, որպեսզի ես փողոցի անկյունում քաղցրավենիք վաճառող<br />

Ալիից մի հատ «կով» կոնֆետ ուզեի: Շատ կտար, չէ՞ որ նա գիտեր, թե ես ինչքան եմ սիրում<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

31<br />

«կով» կոնֆետը: Բայց միաժամանակ, չգիտեմ թե ինչու, ուզում էի, որ հայրս իմանար, թե ես<br />

ինչպես եմ երազում ունենալ այդ փոքրիկ, կարմիր հեծանիվը: Ես նորից ձգում էի հորս թևը և<br />

խնդրում.<br />

- Թող մի քիչ նայեմ, էլի...<br />

Ու նայում էի: Ու անընդհատ սպասում էի, որ հայրս հարցնի, թե ինչի՞ն եմ նայում այդքան<br />

երկար: Բայց հայրս չէր հարցնում ոչինչ ու միայն ավելի կամացուկ էր ասում.<br />

- Գնանք, բալա՛...<br />

Մենք գնում էինք՝ իրար ձեռք բռնած ու էլ ոչ մի բան չէինք խոսում ճանապարհին: Չգիտեմ<br />

ինչու այնպես խղճում էի հայրիկիս ու լաց էի լինում մտքումս և՛ հայրիկիս համար, և՛ ինձ<br />

համար: Իսկ հաջորդ օրը` դպրոցից տուն գալու ժամանակ , կրկին կանգնում էի խանութի<br />

ցուցափեղկի մոտ ու փոքրիկ, կարմիր հեծանիվին էի նայում: Եվ ինչեր ասես չէի մտածում:<br />

Արդեն կարդացել էի մի քանի գիրք և մի գիրք էլ էի կարդացել, որի վրա գրված էր «Կոզետա»:<br />

Կոզետան խեղճ ու փոքրիկ մի աղջիկ էր, որին անընդհատ ծեծում էր իր տիրուհին և պահում<br />

էր սեղանի տակ: Տիրուհու աղջիկներն ամեն ինչ ունեին, ամեն տեսակ խաղալիքներ,<br />

սիրունիկ տիկնիկներ, բայց չէին թողնում, որ խեղճ Կոզետան էլ խաղա դրանցով: Եվ մի<br />

անգամ մի մարդ, որի անունը Ժան Վալժան էր, տեսնելով որ Կոզետան տիկնիկ չունի,<br />

խանութ է գնում ու նրա համար բերում է ամենալավ տիկնիկը, այն տիկնիկը, որը<br />

ցուցափեղկում էր դրված և որին փողոցով անցնելիս անընդհատ նայել էր Կոզետան:<br />

Ես էլ փոքրիկ, կարմիր հեծանիվին էի նայում ու անդադար, անդադար սպասում էի, թե հիմա<br />

ուր որ է մեկը կմոտենա ինձ, կտեսնի, որ ես հեծանիվին եմ նայում ու կհարցնի.<br />

- Ուզո՞ւմ ես այդ հեծանիվը:<br />

- Հա, կասեի ես:<br />

- Սպասի՛ր այստեղ, չհեռանաս, ես հիմա կգամ:<br />

Ու ներս կմտնի, կգնի փոքրիկ, կարմիր հեծանիվը, կբերի ու կտա ինձ...<br />

Եվ ես երկար, երկար նայում էի ցուցափեղկին: Բայց ոչ ոք չէր մոտենում ինձ: Ոչ մի Ժան<br />

Վալժան չէր անցնում մեր փողոցով, և ոչ մի Ժան Վալժան էլ չկար: Ամեն ինչ սուտ էր<br />

«Կոզետա» անունով գրքում...<br />

Հիմա նայում եմ խանութի` տախտակներով ծածկված ցուցափեղկին ու տխրում եմ: Ճիշտ է,<br />

եթե հեծանիվը լիներ, ես միևնույն է, չէի գնի, բայց ավելի լավ կլիներ, եթե լիներ: Գոնե<br />

կմտածեի, որ եթե ուզենամ, հենց հիմա, իմ աշխատավարձով կգնեմ: Իսկ հիմա չկա: Երբ ես<br />

փող չունեի, հեծանիվը կար... Հիմա չկա...<br />

Վազելով բարձրանում եմ սանդուղքով: Բոլորն էլ տանն են: Հայրս իր սարքած պտտվող<br />

դանակով ծխախոտի տերևներ է կտրատում, մայրս կարմիր բանակի համար «մատնաքաշ»<br />

բաճկոններ է կարում անկյունում, քույրս օգնում է նրան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

32<br />

- Սոված մեռնում եմ,- բարձրաձայն ասում եմ ես:<br />

Կարի մեքենան էլ չի թխկխկում: Մայրս խոհանոց է գնում ու քիչ հետո բերում, իմ առջև է<br />

դնում մի ափսե անյուղ ու անկարտոֆիլ փիփերթ, այսինքն եփած կանաչի, որը Տիգրան<br />

աղբարի հատուկ թույլտվությամբ ու բարյացակամությամբ մայրս շաբաթը մեկ անգամ<br />

քաղում է նրանց պարտեզի պատերի տակից:<br />

- Իսկ հա՞ցն ուր է,- հարցնում եմ զայրացած:<br />

- Մի կտոր պահել եմ, իրիկունը կուտես, Արտա՛կ ջան,- իմ խոսելու ձևից զարմացած` խեղճխեղճ<br />

ասում է մայրս:<br />

- Այնպե՛ս արեք, որ ցերեկն էլ լինի, երեկոյան էլ,- նետում եմ ես:<br />

- Որտեղի՞ց, ա՛յ բալամ,- ավելի է խեղճանում մայրս,- կտրոնով այդքան են տալիս:<br />

- Իսկ դուք շուկայից գնեցե՛ք մի քանի կիլոգրամ:<br />

Երևի երկրաշարժը այդքան չզարմացներ հորս:<br />

- Իսկ փո՞ղ, փո՞ղ որտեղից գտնենք:<br />

- Ախ... փո՞ղ... - հրճվում եմ ես,- ուրեմն փող է պետք, հա, իսկ ինչո՞ւ ինձ չէիք ասում:<br />

Հետաքրքիր մարդիկ եք, ա՛յ մամա ու պապա:<br />

Այս խոսքերի հետ ես ձեռքս ծուլորեն գրպանս եմ տանում, հանում եմ երեք հարյուր<br />

տասնհինգ ռուբլի աշխատավարձս ու անփութորեն նետում սեղանին:<br />

- Ահա, սա էլ ձեզ փող:<br />

Հիմա հայրս ու մայրս ուրախ-ուրախ կվերցնեն թղթադրամներն ու...<br />

Բայց ոչ ոք չի ժպտում, ու այնպիսի մի լռություն է տիրում մեր տանը, որ մեզ շրջապատող<br />

բոլոր հարևանների ձայներն էլ լսվում են: Հետո հայրս մռայլված մոտենում է ինձ.<br />

- Որտեղի՞ց ես բերել,- հարցնում է նա` ոչ մի լավ բան չխոստացող ձայնով:<br />

Մի քիչ վախեցած եմ, սակայն ժպտալով փորձում եմ շարունակել խաղը:<br />

- Փող է, էլի, հայրի՛կ ջան...<br />

- Որտեղի՞ց ես բերել,- ցասումով կրկին հարցնում է նա:<br />

Չէ, հիմա գուցե նույնիսկ խփի: Ես տեղիցս վեր եմ թռչում, վազում եմ մորս մոտ,<br />

պատսպարվում նրա թիկունքում ու այնտեղից հայտարարում եմ հաղթական.<br />

- Իմն է, իմ աշխատավարձն է, հայրի՛կ ջան, քո արև, մամայի արև, ցրիչ եմ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

33<br />

Ու արագ-արագ պատմում եմ նրանց, թե ինչպես եմ աշխատանքի ընդունվել, թե որքան հեշտ<br />

աշխատանք է, թե որքան լավ մարդիկ են ընկեր Եսթերը, ընկեր Ասյան, ընկեր Հեղինեն, ընկեր<br />

Գեղուհին, ընկեր Վահանը... Բայց ինչո՞ւ մերոնք չեն ուրախանում ինձ հետ, ինչո՞ւ է ավելի<br />

մռայլվում հայրս, ինչո՞ւ է լաց լինում մայրս, միթե՞ նրանք կարծում են, թե ես ճիշտ չեմ<br />

ասում... Եվ ես էլի ու էլի եմ պատմում, առանց շունչ առնելու, անընդհատ...<br />

... Դեռ չեն քնել, դեռ երկար ժամանակ շշուկով խոսում են ու հառաչում են պատուհանի տակ<br />

դրված մեծ երկաթյա մահճակալին: Հետո մայրս անշշուկ իջնում է, մոտենում իմ անկողնուն,<br />

թեքվում է վրաս ու լուռ նայում ինձ: Ես փակել եմ աչքերս, բայց զգում եմ, որ մայրս էլի լաց է<br />

լինում: Ախր ինչո՞ւ, ինչո՞ւ: Ճիշտ է, ես գիտեմ: Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ...<br />

- Քնած չե՞ս, Արտա՛կ ջան,-շշուկով հարցնում է մայրս:<br />

- Չէ,- ասում եմ ես:<br />

- Ինչքան ես հոգնում,-հառաչում է նա,- ախր մի հալ էլ չկա վրադ, ա՛յ բալա: Դո՛ւրս արի<br />

աշխատանքից, մի կերպ ապրում ենք, էլի:<br />

Նորից լռում ու ձեռքով մեղմիկ շոյում է ճակատս, այտերս ու ականջներիս ետևը, ինչպես<br />

փոքր ժամանակ: Ես համբուրում եմ նրա ձեռքը, փոքրիկ, փափուկ ձեռքը, որից միշտ կտորի<br />

հոտ է գալիս և որի մատանեմատին ոսկե մատանի է եղել ինչ-որ մի ժամանակ: Չէ,<br />

աշխատանքից դուրս չեմ գա, մայրի՛կ, հենց թեկուզ միայն քեզ համար չեմ դուրս գա: Կարծում<br />

ես մի դժվար բա՞ն է իմ աշխատանքը , ցրիչ եմ, էլի վազվզում եմ քաղաքում: Էլի կվազվզեմ,<br />

ամեն ինչ կանեմ, շատ փող կստանամ ու քեզ համար կառնեմ ամեն ինչ. փայլուն, լաքե<br />

կոշիկներ կառնեմ քեզ համար ու լավ ծաղկավոր շորեր, ոսկե մատանի կառնեմ քեզ համար ու<br />

շատ- շատ մատանիներ բոլոր մատներիդ համար, որովհետև դու աշխարհում ամենալավն<br />

ես, ամենաբարին ես, ամենասիրունն ես, մայրի՛կ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

34<br />

Ինչպե՞ս Կարելի Է Չհավատալ<br />

- Դե, գնա քնի՛ր, Արտա՛կ ջան, ննջում ես:<br />

Դեղին օղակները դադարեցնում են իրենց խաղը, արագորեն ձուլվում են իրար, ու ես նայում<br />

եմ մորս մատանեմատի առայժմ միակ, դեղին, փոքրիկ օղակին:<br />

- Դե բարի գիշեր, մա՛մ:<br />

Խոհանոցից դուրս եմ գալիս և զգուշությամբ, որպեսզի չարթնացնեմ հորս, բացում եմ մեր<br />

սենյակի դուռը: Հայրս հազում է անկյունում: Ծխախոտի կրակը մի պահ թույլ լուսավորում է<br />

նրա սպիտակ, կնճռապատ դեմքն ու կարճ, լայն բեղերը:<br />

- Դո՞ւ ես, Արտա՛կ,- հարցնում է նա, թեև վստահ եմ, որ հենց ինձ էր սպասում:<br />

- Հա, բարի երեկո, կամ ավելի ճիշտ՝ բարի լույս, հայրի՛կ:<br />

- Եթե ուզում ես գրել, լույսը վառի՛, խոհանոց մի՛ գնա,- ասում է նա:<br />

Այ քեզ նորություն, հավատա՞մ ականջներիս, թե չէ:<br />

- Բայց դու ախր լույսի տակ...<br />

- Ոչինչ, ոչինչ, աշխատի՛ր:<br />

Այլևս ոչ մի կասկած, հայրս կարդացել է իմ ֆելիետոնը: Առաջին անգամն է, որ ոչ միայն չի<br />

զգուշացնում, որ չվառեմ լույսը, այլև նույնիսկ ինքն է առաջարկում վառել ու աշխատել<br />

սենյակի միակ լապտերի լույսի տակ: Չէ, ուրեմն անպայման կարդացել է ֆելիետոնս: Հիմա<br />

գործարանում բոլորին ցույց տված կլինի:<br />

- Չէ, հայրի՛կ, քունս տանում է,-հուզվում եմ ես:<br />

Երևի իսկապես նիրհել էի խոհանոցում, քունս փախել է, և ճիշտն ասած` չեմ էլ ուզում քնել:<br />

Այս վերջին մի քանի օրում այնքան ուրախ, այնքան նշանակալի դեպքեր են կատարվել ինձ<br />

հետ, որ չեմ ուզում քնել, ուզում եմ պառկել ու վայելել իմ երջանկությունը, ուզում եմ պառկել<br />

ու երազել:<br />

- Ա՛յ տղա, էդ ի՞նչ օրն էիր գցել էդ Վեզիրյանին,-ծիծաղում է հայրս, ու ես զգում եմ, որ նա<br />

տրամադիր է խոսելու: - Էդ ինչ որ գրել էիր, ճի՞շտ էր:<br />

- Դե, իհարկե, ճիշտ էր:<br />

- Թե՞ հինգ տոկոսն էր ճիշտ: Վարպետ Մուխայելն ասում էր, որ եթե հինգ տոկոսն էլ ճիշտ<br />

լինի, ուրեմն կարելի է տպել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

35<br />

- Չէ, հայրի՛կ, դա առաջ էր: Հիմա հարյուր տոկոսով ճիշտ պետք է լինի:<br />

- Պահ, պահ, պահ,- մթան մեջ զգում եմ, որ հայրս օրորում է գլուխը,- դրա տունը չքանդվի:<br />

Լավ, բա էդ մարդն ի՞նչ էր անում էդքան փողը: Էդքանն ուտել կլինի՞:<br />

Էխ, հայրի՛կ ջան... Որովհետև իր աշխատավարձն առանց որևէ կողմ թեքելու մենք<br />

անմիջապես ուտում ենք, նա էլ կարծում է, թե փողը միայն ուտելու համար է: Ես<br />

պատկերացնում եմ, թե հորս երևակայության համապատասխան ինչպես է Վեզիրյանն<br />

ուտում իր գռփած տասնյակ հազարներն ու ծիծաղս գալիս է: Հայրս կարծես հասկանում է<br />

ինձ, շարունակում է զարմանք ու տարակույս արտահայտող իր ձայնով.<br />

- Լավ, ասենք թե տուն-տեղ դրեց, ասենք թե կնկան ու երեխեքին լավ- լավ կավերկոտ<br />

հագցրեց: Ասենք թե ամեն օր տոլմա կերան ու կինո գնացին... Հետո՞: Բա մնացա՞ծը: Այսինքն,<br />

ճիշտն ասած, իսկի չեմ էլ հավատում, թե ագահ, աչքածակ մարդը լավ ապրի,- եզրակացնում<br />

է նա,- անպայման ժլատ կլինի ու կդողա իր փողերի վրա, վերջն էլ կսատկի, էդ փողերը<br />

կմնան, մի ուրիշը կգա կուտի ու հետն էլ կծիծաղի նրա վրա. ոնց որ մեր գյուղացի Հանեսն էր<br />

պատմում: Դու մեր Հանեսի պատմածը լսե՞լ ես: Ուրեմն մեր Հանեսը մի տարի Բաքվում...<br />

Ես Հանեսի պատմածը չեմ լսել, բայց դեռ օրորոցում լսել եմ հորս պատմածը Հանեսի<br />

պատմության վերաբերյալ: Եվ այնուհետև այդ պատմությունը լսել եմ անընդհատ, տարիներ<br />

շարունակ: Անգիր գիտեմ այդ պատմությունը ժլատ մարդու մասին, բայց հորս չեմ կարող<br />

ասել, չեմ ուզում,որ նա հուսախաբվի: Ախր նա այնպիսի ոգևորությամբ է պատմում:<br />

- Վայ, ա՛յ մարդ, դեռ քնած չե՞ք,- մայրս ներս է մտնում ու նախատում է հորս: - Ախր երեխան<br />

հոգնած է, դու էլ երեք ժամից հետո աշխատանքի ես գնալու, ի՞նչ ես նստել ու պատմում<br />

հազար անգամ պատմած էդ հեքիաթը:<br />

Հայրս մի պահ վիրավորված լռում է, ապա դառնում է ինձ.<br />

- Արտա՛կ, բա սա ես քեզ պատմե՞լ եմ:<br />

- Չէ, հայրի՛կ ջան, հետո՞, հետո՞,- հարցնում եմ ես:<br />

- Է~,- նեղանում է մայրս:<br />

- Տեսա՞ր,- հաղթականորեն հազում է հայրս,- դու լսել ես, մի՛ լսի,- ասում է նա մորս,-<br />

պառկի՛ր:<br />

Մայրս ծանրորեն տեղավորվում է մահճակալին ու անմիջապես էլ քնում, իսկ հայրս դեռ<br />

երկար պատմում է դավադիր շշուկով, ձայնը ցածրացրած, որպեսզի չխանգարի մորս:<br />

- Լավ պատմություն էր, չէ՞, Արտա՛կ:<br />

- Շատ խելոք պատմություն էր, հայրի՛կ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

36<br />

Հայրս գոհ հազում է ու շրջվում կողքի վրա: Եվ ահա ես մենակ եմ իմ առաջին ֆելիետոնի<br />

հետ: «Ա. Լևոնյան»: Գեղեցիկ էլ ազգանուն է, նույնիսկ կեղծանվան տեղ են դրել: «Ա. Լևոնյան»:<br />

Հնչում է, ինչպես ասաց մեր դասախոսը` նույն ինքը՝ թերթի խմբագիր Հովիկ Սարյանը:<br />

Մեկ ամիս առաջ արտադրական ուսումնա շրջան էի անցկացնում խմբագրությունում:<br />

Զանազան մանր-մունր գործեր էին հանձնարարում, այդ պատճառով էլ, երբ հայտնեցին ինձ,<br />

թե խմբագիրը կանչում է ինձ, ես թեթևացած շունչ քաշեցի: Ուրեմն ուզում է մի լուրջ<br />

հանձնարարություն տալ: Երբ հուզված ու տագնապով ներս մտա նրա ընդարձակ<br />

առանձնասենյակը, խմբագիրը խոսում էր կառավարական հեռախոսով, ինչ-որ բան էր<br />

բացատրում, որովհետև լարի այն ծայրում նրան չէին հասկանում, բարկությունից կասկարմիր<br />

կտրած տրորվում էր լայն բազկաթոռի մեջ, վշտացած տարուբերում գլուխը: Մի<br />

երկու անգամ հեռանալու փորձ արեցի, բայց նա ձեռքի շարժումով արգելեց ինձ, համարյա<br />

հառաչելով` լսափողը սրտանց լծակին նետեց:<br />

- Բաա՞, կարծում ես հե՞շտ բան է խմբագրի աշխատանքը, դժվար է, է՜, դժվար է, է՜,-<br />

սովորականի պես վերջին «է»-երը ձգելով ասաց նա` աջ ձեռքը սահեցնելով լայն ճաղատի<br />

վրայով ու կարծես աշխատելով ցրել մռայլ տրամադրությունը: Հետո սեղանի վրայից մի<br />

նամակ վերցրեց ու մեկնեց ինձ: - Գնա ստուգի՛ր, և եթե պետք լինի, եթե զգաս, որ ուզում ես<br />

գրել՝ գրի՛ր: Հինգ օր հետո կզեկուցես: Խոսքը շինարարական վարչության պետ Վեզիրյանի<br />

մասին է: Եվ հետո, և հետո հնարավոր է, որ նամակի հեղինակին չգտնես: Ուշադրություն մի՛<br />

դարձրու դրան, ուրեմն վախենում են, ուրիշ ազգանուն են դնում տակը: Դե գնա՛:<br />

Ես հետո երկար մտածում էի, թե նա որտեղից գիտեր, որ նամակի տակ դրված<br />

ստորագրությունը կեղծ է: Երկար ժամանակ փնտրում էի այն բանվորին, որը լուրջ<br />

մեղադրանքներ էր ներկայացրել վարչության պետի դեմ, բայց պարզվեց, որ այդպիսի անունազգանունով<br />

մարդ ոչ մի տեղամասում չի աշխատում: Մնում էր ստուգել նամակում բերված<br />

փաստերը, բայց նրանք, ում հարցնում էի այդ մասին, անվստահորեն իրար նայելով, աչքերը<br />

հեռացնելով, խուսափողական պատասխաններ էին տալիս իմ հարցերին և հեռանում էին<br />

արագորեն: Իսկ երբ ես մի երիտասարդ որմնադիրի խնդրեցի մի քանի րոպեով լսել ինձ, նա<br />

ցուցադրական կոպտությամբ հրաժարվեց և անհամեմատ բարձրաձայն, քան կարելի էր<br />

խոսել մեկ մետր հեռու կանգնած մարդու հետ, նետեց ատամների արանքից:<br />

- Ի՞նչ եք ուզում, է՜: Չե՞ք տեսնում, որ աշխատում եմ: Ինչի՞ եք ուզում գործից կտրել, առանց<br />

այդ էլ կտրողները քիչ չեն: Բան ունեք հարցնելու, Վեզիրյանի՛ն հարցրեք: Էստեղ խազեինը<br />

նա է:<br />

Ուրիշ ժամանակ կթողնեի կհեռանայի, բայց հիմա չէի կարող: Շատ էի զայրացած:<br />

Երիտասարդ տղա է, Դավթի մարմինն ու ուժն ունի և հավանաբար նախկին կոմերիտական է,<br />

բայց կուչ է գալիս, խոսելիս չորս կողմն է նայում, «խազեին» է անվանում իր հիմնարկի<br />

պետին:<br />

- Դե, գիտեք ինչ, դուք պարզապես վախկոտի մեկն եք,- ինձ կորցրած բղավեցի ես,- դուք միայն<br />

անանուն նամակներ կարող եք գրել: Ճիշտ որ, ինչո՞ւ եմ զարմանում, եթե պետին «խազեին»<br />

եք կոչում, ուրեմն դուք էլ ծառա եք, էլի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

37<br />

Ասացի ու զղջացի անմիջապես: Այս ի՞նչ եմ անում: Հիմա նա անպայման կբարկանա, ու<br />

անախորժությունն անխուսափելի կլինի: Այ թե պատմության մեջ ընկանք: Բայց զարմանալի<br />

բան, որմնադիրը ոչ միայն չզայրացավ, այլև ծիծաղեց սրտանց, որոտաձայն:<br />

- Քանի՞ տարեկան եք,- հարցրեց նա` ծիծաղից խեղդվելով:<br />

Տանել չեմ կարողանում, երբ տարիք են հարցնում: Այդ հարցի մեջ միշտ էլ ինչ-որ<br />

վիրավորական բան կա, անկախ նրանից, թե ով է հարցնում: Իսկ եթե մանավանդ այսպիսի<br />

մեկն է ուզում իմանալ տարիքդ...<br />

- Դա գործի հետ ոչ մի կապ չունի,- չորությամբ պատասխանեցի ես:<br />

- Ունի,- հանկարծ միանգամից լրջացավ նա,- էն էլ ոնց ունի,- պպզեց, նստեց հենց այն տաշած<br />

քարին, որ քիչ առաջ ուզում էր բարձրացնել ու ներքևից վերև նայելով, միանգամից «դու»-ի<br />

անցնելով` չթաքցրած դառնությամբ ասաց.- ունի: Քո տարիքին ես էլ էի այդպես խոսում:<br />

Հետո կնստես, կխելոքանաս: Եթե Վեզիրյանի նման պետ ունենաս, ձայնդ էլ կբարականա,<br />

մեջքդ էլ իրեն-իրեն կծռվի, դու էլ կսկսես խոսելու ժամանակ չորս կողմդ նայել: Չէ՛ մի ասա:<br />

Թե չէ ինձ նման յոթը տարի տասնապետ աշխատելուց հետո կդառնաս պատշար:<br />

Հիմա արդեն ինձ համար ամեն ինչ պարզ էր: Սա նրանցից է, ովքեր աշխատանքում մի<br />

անգամ անհաջողության մատնվելուց հետո մաղձով են լցվում, սկսում են չարախոսել,<br />

թունավորում են իրենց էլ, շրջապատն էլ, աշխարհն էլ: Նա կարծես թե հասկացավ ինձ: Եվ ես<br />

չզարմացա: Համարյա բոլորն էլ կարողանում են կռահել իմ մտքերը: Տարօրինակ բան է, թե<br />

ինչպես է դա իրենց հաջողվում: Ինչո՞ւ ես չեմ կարողանում, իսկ նրանք կարողանում են: Մի<br />

անգամ նույնիսկ հարցրի մորս: Նա տխուր ժպտաց ու ասաց. «Ջահելությունից է, Արտա՛կ<br />

ջան, որ մեծանաս, էլ չեն հասկանա»: «Իսկ դա լա՞վ է, թե վատ, մա՛մ» ,- հարցրի ես: «Նայած թե<br />

ինչ մարդ է կարդում քո մտքերը,- ասաց մայրս: - Իսկ ընդհանրապես այնքան էլ լավ չէ, դժվար<br />

կլինի քեզ համար ապրելը»: Եվ որովհետև ես տխրեցի, ավելացրեց. «Բայց դու մի՛ մտածիր,<br />

դա կանցնի անկախ քեզանից, դա, միևնույն է, անցնում է»:<br />

- Հիմա դու մտածում ես, թե ինչ փոքր հոգի ունեմ, չէ՞,- քմծիծաղ տվեց որմնադիրը,- չէ՞: Լավ է,<br />

որ հաստատում ես, ուրեմն դեռ խաբել չես սովորել: Դրա համար էի տարիքդ հարցնում: Դե,<br />

նստի՛ր կողքիս ասեմ, նստի՛ր, նստի՛ր, մի՛ վախեցիր, էդ տետրդ դի՛ր տակդ ու նստի՛ր, ես քեզ<br />

գրելու համար չեմ ասելու: Հա, ախպե՛ր ջան, դեմ չեմ, հոգիս փոքրացել է, չեմ ասում, է, որ<br />

փոքր է, ասում եմ՝ փոքրացել է, փոքրացրել են... Եվ գիտես` ո՞վ: Մտքովդ էլ չի անցնի, եթե ես<br />

չասեմ: Երեխաներս, մանրապճեղներս, քաղցր ցեցերս, ոնց որ իրենց մերն է ասում:<br />

Զարմացար, այնինչ զարմանալու բան չկա:<br />

Լռեց, երկար ժամանակ ծռմռված կոշիկի ծայրով փորում էր հողը:<br />

- Առաջ, երբ անարդարություն էի տեսնում, չէի համբերում, ասում էի բացեիբաց, չէին լսում՝<br />

ժողովում էի հայտարարում, կոկորդ էի պատռում, հասնում էի իմ ուզածին:<br />

Ինձ ի՞նչ պետք է անեին, շատ-շատ պետք է հանեին աշխատանքից: Չէ՞, է, հետո ի՞նչ: Թող<br />

հանեն, մտածում էի, չաքուճը հո ձեռքիցս չէին առնելու, մի ամիս էլ լինի, երկու ամիս էլ լինի,<br />

չեմ աշխատի, կգնամ ամեն տեղ, կապացուցեմ, որ նրանք սխալ են: Իսկ այ, հիմա չեմ կարող:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

38<br />

Երկու ամիս, երեք երեխա ունեմ, հասկանո՞ւմ ես, ախպե՛ր ջան, չեմ կարող, նրանք էլ ինձ<br />

նման սկզբունքային չեն. հաց են ուզում...<br />

- Եվ դուք այդ հացի համար վաճառո՞ւմ եք ձեր սկզբունքները, հա՞:<br />

- Հա՛,- հանկարծ միանգամից կրկին չարացավ նա,- հա՛, ծախում եմ, առնո՞ւմ ես: Էժան կտամ:<br />

Զահլես գնացել է,- բղավեց նա հանկարծ,- հոգնել եմ: Ի՞նչ ես ուզում ինձանից: Հիմա շատ են<br />

թանկացել այդ բաները, ամեն մարդ չի ունենա: Սկզբունք... Իբրև թե դուք շատ ունեք: Ձեզ էլ<br />

եմ ճանաչում, գալիս, գնում են, տեսնում ենք: Տասը հատ հոդված ու ակնարկ ցույց կտամ,<br />

բոլորն իմ մասին է, բայց ոչ մի տեղ ես չկամ: Լա՛վ լսիր, է, ոչ մեկը ես չեմ, կարդում եմ, ու<br />

նայած տրամադրությանս՝ մեկ լացս է գալիս, մեկ՝ ծիծաղս: Էն օրն էլ մեկն էր եկել: Ժպտում է,<br />

ուսիս է խփում: «Ո՞նց են գործերը» ,- հարցնում է: Լավ չեն, ասում եմ, շինանյութը<br />

ժամանակին չեն բերում, պարապ ենք մնում: «Իսկ պլանները, պլանները կատարո՞ւմ եք»:<br />

Ո՞նց կատարենք, ասում եմ, երբ շինանյութ չկա: «Սակայն, այնուամենայնիվ, կատարում եք,<br />

այնպես չէ՞»- էլի հարցնում է նա ու առանց ինձ նայելու, շտապ-շտապ ինչ-որ բաներ է գրում<br />

տետրի մեջ: Ու էլ չսպասեց, որ որևէ բան ասեմ, թռավ մի ուրիշ տեղամաս: Երկու օր հետո<br />

թերթում կարդացի, որ գործով արձագանքելով մեր շրջանի առաջավոր շինարարների կոչին`<br />

ես լայնորեն ծավալել եմ նախամայիսյան մրցություն և հասել աշխատանքային վիթխարի<br />

հաջողությունների: Բաս: Իսկ շինանյութի մասին ոչ մի խոսք: Է, հիմա ես ի՞նչ իմանամ, դու էլ<br />

նրա նման չե՞ս անի: Չէ, ախպե՛ր ջան, ես ասելու բան չունեմ: Այսինքն՝ ասելու բան էլ չկա,<br />

շատ ես ուզում, որևէ տեղամասի աշխատավարձի ցուցակը վերցրո՛ւ ու գնա՛ այդ<br />

աշխատավարձ ստացող բանվորներին գտիր: Որ գտնես, կբերես ես էլ տեսնեմ... Դե հիմա<br />

հենց այնպես մի երկու հա՛րց տուր պլանների մասին,- հանկարծ մի անգամից շփոթվելով ու<br />

կեղծ ժպտալով` արագ- արագ ասաց նա,- մեր աշխղեկը գալիս է: Ետ մի՛ նայիր:<br />

Ես ինքս էլ շփոթվեցի հանցանքի վայրում բռնված մեկի նման ու թեև արդեն թիկունքումս<br />

լսում էի անտեսանելի աշխղեկի ոտնաձայնը, բայց ոչ մի հարց միտքս չէր գալիս: Դրությունը<br />

դարձյալ երիտասարդ որմնադիրը փրկեց:<br />

- Ահա, ընկեր Սոլախյանը,- ասաց նա՝ ձեռքը մեկնելով դեպի բարձրահասակ մարդը, որ<br />

սատինե կապույտ պիջակ ուներ հագին և մատիտ՝ ականջի վրա: - Ես ձեր հարցերին ի՞նչ<br />

պատասխանեմ, բոլոր տվյալները ընկեր Սոլախյանի մոտ են:<br />

Շրջվեցի դեպի ընկեր Սոլախյան կոչվածը և արդեն վերջնականապես շփոթահար ուզում էի<br />

որևէ հարց տալ նախամայիսյան մրցության մասին, բայց, բարեբախտաբար, աշխղեկը<br />

կանխեց ինձ:<br />

- Դուք խմբագրությունից եք, չէ՞,- հարցրեց նա,- ընկեր Վեզիրյանը խնդրում է Ձեզ...<br />

- Իսկ նա որտեղի՞ց գիտի, որ այստեղ եմ,- տհաճությամբ զարմացա ես:<br />

- Չգիտեմ,- պատասխանեց աշխեղկն ու որմնադրի վրա մի ակնթարթ կասկածոտ հայացք<br />

նետելուց հետո առաջ ընկավ` հասկացնելով, որ հետևեմ իրեն:<br />

- Չնայած շինարարական վիթխարի հրապարակում տիրող խառնաշփոթությանն ու աղբին,<br />

վարչության պետի առանձնասենյակը բավականին մաքուր էր ու ճաշակով կահավորված:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

39<br />

Ինքը՝ Վեզիրյանը, նստած էր չգիտես որտեղից այս շինարարական անկյունում հայտնված<br />

ազնվական մի հին, գործված թիկնաթոռի և թղթեր էր ստորագրում: Նրա դեմքը ինձ շատ<br />

ծանոթ թվաց: Կասկած լինել չի կարող. ես ինչ-որ տեղ տեսել եմ այս լայն, քառակուսի ծնոտն<br />

ու բարի, պայծառ աչքերը, որոնք դիմացինին կարծես ասում են. «Ես քեզ հիանալի<br />

հասկանում եմ, ես ինքս էլ մի քիչ այդպիսին եմ ու ներում եմ քեզ»: Հենց այդ բարի աչքերով էլ<br />

նա ժպտաց ինձ ու արագորեն բարձրանալով աթոռից` քայլեց դեպի իմ կողմը:<br />

- Հարգանքներս, ընկե՛ր թղթակից: Ծանոթանանք: Լևոնյա՞ն: Շատ, շատ ուրախ եմ, սիրում եմ<br />

ձեր գործը: Ինքս էլ երբեմն խզբզում եմ, բայց ի՞նչ կարող ես անել, բան չի ստացվում, դե<br />

իհարկե, դրա համար տաղանդ է պետք, մուսաներ... Սակայն ես ձեզ կարծեմ ուրիշ տեղից էլ<br />

եմ ճանաչում: Այո, այո, իմ հիշողությունը ինձ դեռ երբեք չի դավաճանել: Բադամյանի մոտ:<br />

Չէ՞, հիշեցի՞ք, կոմերիտմիության քաղկոմում, Ձեզ շրջկոմի բաժնի վարիչ էին նշանակում:<br />

Հիմա խմբագրություն էք տեղափոխվել, հա՞...<br />

Ախր ասում էի, որ մի տեղ տեսել եմ նրան: Հիմա վերջնականապես հիշեցի:<br />

... Քաղկոմի քարտուղար Բադամյանի սպասասրահում իմ հերթին էի սպասում` ներս գնալու<br />

և ինձ շրջկոմի բաժնի վարիչ նշանակելու վերաբերյալ քաղկոմի բյուրոյի որոշման քաղվածքն<br />

ստանալու: Լայն ծնոտով ու բարի աչքերով այս մարդը ներս մտավ ու առանց հերթին նայելու<br />

անմիջապես բացեց Բադամյանի առանձնասենյակի դուռը: Ներսից մի ուրախ<br />

բացականչություն լսվեց, որից հետո մոտ կես ժամ քարտուղարը ոչ-ոքի չէր ընդունում:<br />

Այնուհետև սկսեց ներս կանչել սպասողներին, բայց այդ մարդը դուրս չեկավ, և երբ ես<br />

առանձնասենյակ մտա, տնավարի նստած էր պատուհանի տակ` բազմոցին, ու ինչ-որ<br />

ամսագիր էր թերթում:<br />

- Դե, ընկե՛ր Լևոնյան, գնացե՛ք ու աշխատե՛ք, հիշե՛ք, որ ընկեր Սարյանի միջնորդությամբ,<br />

բացառության կարգով ենք Ձեզ աշխատանքի նշանակել: Ընդհանրապես ուսանողն իրավունք<br />

չունի աշխատելու, իսկ դուք դեռևս ուսանող եք : -Մնացել են պետական քննություննե՞րը:<br />

- Եվ դիպլոմը,- ասացի ես:<br />

- Հա, իմիջիայլոց Սարյանը ձեզ որտեղի՞ց է ճանաչում:<br />

- Մեր դասախոսն է,- ասացի ես:<br />

- Դե տեսե՛ք, լա՛վ աշխատեք, շրջկոմում աշխատելը մեծ պատիվ է,- ասաց քաղկոմի<br />

քարտուղարը ու նրա նիհարավուն, երկար դեմքը ավելի հանդիսավոր արտահայտություն<br />

ստացավ,- ջանացե՛ք արդարացնել կոմերիտմիության վստահությունը:<br />

- Կարդարացնի, կարդարացնի, Կարո՛, լավ տղա է երևում:<br />

Բազմոցին նստած մարդն էր: Նա ինձ էր նայում համակրությամբ, խրախույսով, լայն ժպիտով:<br />

Ես երախտագիտությամբ լի մի հայացք գցեցի նրան ու շնորհակալական ինչ-որ խոսքեր<br />

քրթմնջալով` կարմրատակած դուրս եկա քարտուղարի առանձնասենյակից: Հետո, դրսում<br />

միայն տարօրինակ գտա, թե ինչո՞ւ Կարո Բադամյանն այդ մարդուն չասաց, որ մենք<br />

համարյա թե բարեկամներ ենք, որ մեր ծնողները համագյուղացիներ են: Եվ ինչո՞ւ էր ինձ հետ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

40<br />

այդքան պաշտոնական: Գուցե չի՞ հիշում ինձ: Այնինչ ես շատ լավ հիշում եմ նրան: Երբ փոքր<br />

ժամանակ Երևանից գյուղ՝ ամառանոց էինք գնում, միշտ տեսնում էի նրան: Ինձնից մի քանի<br />

տարով մեծ, բարակ ու երկար տղա էր, տրեխներ հագած, ճիպոտը ձեռքին` քայլում էր եզների<br />

ետևից, ամուր խփում էր մեկ սրան, մեկ նրան ու բարակ ձայնով «հո, հո» էր կանչում: Լացս<br />

գալիս էր, երբ նա ողջ ուժով խփում էր եզներին, ու բարկանում էի, թե ինչու են եզներն այդքան<br />

անմռունչ, այդքան խոնարհ շարունակում ճանապարհը: Ինչո՞ւ չեն շրջվում ու հարու տալիս,<br />

գցում ոտքերի տակ: Թե՞ ճիպոտից են վախենում:<br />

Ու միանգամից տրամադրությունս ընկավ: Տանը պատմեցի հորս: Մռայլվեց:<br />

- Բադալի տղե՞ն: Արդեն էդ տեղ է հասե՞լ: Է, թե նա իր հոր տղեն է, դեռ շատ առաջ կգնա: Քեզ<br />

երևի չի ճանաչել, թե չէ չէր ընդունի:<br />

- Թերթի խմբագիրը` մեր դասախոսն էր զանգ տվել:<br />

- Հա, էդ ուրիշ: Հիմա հասկանում եմ:<br />

- Հայրի՛կ,- ասացի,- ինչո՞ւ ես այդպես խոսում: Ես նրան ճանաչում եմ, շատ եմ լսել նրա<br />

ելույթները, գիտե՞ս ինչքան խելոք է խոսում: Համալսարանի ժողովում մի անգամ պատմում<br />

էր Ամերիկայում ապրող նեգրերի երեխաների մասին, ամբողջ դահլիճը լաց էր լինում:<br />

- Հոր տղեն է,- քիչ լռելուց հետո կրկնեց հայրս:<br />

- Ո՞վ,- հարցրեց մայրս, որ նոր էր սենյակ մտել:<br />

- Մեր գյուղացի Բադալի տղեն: Արտակի պետն է,- հեգնոտ ժպիտով բացատրեց հայրս:<br />

Մայրս էլ մռայլվեց:<br />

- Կտրվի դրանց ցեղը,- շշնջաց նա,- դրա հերը քանի-քանի մարդու գլուխ ա կերել:<br />

- Ինչո՞ւ,-հարցրի ես զարմացած:<br />

- Ի՞նչ իմանամ, ա՛յ բալա, բոլորին հակա էր ասում:<br />

Ծնողներս սրբություն են ինձ համար, բայց, անկեղծ ասած, նրանց վերաբերմունքը շատ<br />

տհաճ էր ինձ: Գյուղ է, էլի, երևի ինչ- որ վեճեր, պատմություններ են եղել, բայց գուցե<br />

իսկապես այդ Բադալ Բադամյանը անազնիվ մարդ է: Հետո՞ ինչ: Ի՞նչ կապ ունի դրա հետ<br />

Կարո Բադամյանը, որ համալսարանը փայլուն ավարտելուց հետո արժանացել է մեծ<br />

վստահության և քաղկոմի քարտուղար է ընտրվել: Ես նորից հիշեցի նրա անկեղծ, կրակոտ<br />

ելույթները, նրա նիհար, քիչ դեղնավուն դեմքն ու բոցկլտող աչքերը, երբ խոսում էր<br />

ամերիկյան իմպերիալիստների մասին, ու զղջացի, որ հորս մոտ խոսք եմ բացել: Մեծ բան է,<br />

պաշտոնական է հետս: Իսկ ի՞նչ է, պետք է գրկեր ու համբուրե՞ր: Չէ՞ որ նա առաջին հերթին<br />

քաղկոմի քարտուղար է, ու ես էլ նրա տանը չեմ, այլ առանձնասենյակում:<br />

- ... Ես էլ Ձեզ լավ պաշտպանեցի, չէ՞,- ծիծաղեց Վեզիրյանը՝ ինձ իրականությանը<br />

վերադարձնելով,-հիմա հիշեցի՞ք:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

41<br />

Ես ներողություն խնդրեցի, որ առաջին պահ չեմ ճանաչել, կրկին շնորհակալություն<br />

հայտնեցի և ի պատասխան նրա հարցի` ասացի, որ դարձյալ շրջկոմում եմ աշխատում,<br />

սակայն հիմա խմբագրության հանձնարարությամբ եմ եկել: Չգիտեմ ինչու, մի տեսակ<br />

մեղավոր էի զգում ինձ Վեզիրյանի առջև: Ճանապարհին, ըստ նամակի տվյալների և այն<br />

բանվորի հետ ունեցած զրույցից հետո, ես այնպիսի չարությամբ էի լցված շինարարական<br />

վարչության պետի դեմ, որ թվում էր` մռայլ ու ժանտ մեկի հետ եմ հանդիպելու: Այնինչ<br />

պարզվում է, որ Վեզիրյանը այս բարեհամբույր, ժպտադեմ մարդն է, մեկը, որ կարող է<br />

օգնության ձեռք մեկնել նույնիսկ անծանոթին:<br />

- Իսկ հիմա անցնենք գործի,- լրջացավ Վեզիրյանը, թեև նրա աչքերը շարունակում էին ջերմ<br />

շողեր արձակել: - Հարգելի՛ ընկեր Լևոնյան, իմ երիտասա՛րդ բարեկամ, թո՛ւյլ տվեք հարցնել,<br />

թե Ձեզ ո՞վ է իրավունք վերապահել առանց հիմնարկի պետի, տվյալ դեպքում՝ իմ<br />

թույլտվության, շրջագայել շինարարական հրապարակներում, զրուցել բանվորների հետ և<br />

մանավանդ այնպիսի հարցեր տալ, որ շոշափում են իմ հեղինակությունը:<br />

«Ո՞նց են անմիջապես հասցրել»- ապշեցի ես:<br />

- Զարմացաք, չէ՞,-բարեհոգաբար ծիծաղեց Վեզիրյանն ու տեղից բարձրանալով՝ աջ ձեռքը<br />

դրեց ուսիս,- այո՛, ես ամեն ինչ իմանում եմ, ես կարող եմ ողջ օրն այս սենյակում նստել, բայց<br />

մանրամասն իմանալ, թե ինչ է կատարվում յուրաքանչյուր անկյունում: Ես կարող եմ ասել,<br />

թե ում հետ ինչ եք խոսել Դուք: Այլապես անհնար էր տարիներ շարունակ անբասիր<br />

ղեկավարել այս վիթխարի հիմնարկությունը: Եվ եթե ես սրտանց չհարգեի Ձեզ, Ձեր<br />

ջահելությունը և եթե ես էլ որոշ մաս չունենայի Ձեր, այսպես ասած, կարիերայի հարցում,<br />

ապա կարող էի հանգիստ սրտով մի փոքրիկ նամակ գրել կենտկոմ` պատճենն ուղարկելով<br />

Ձեր խմբագրին: Դուք անպայման կկռահեք, թե ինչ բովանդակություն կունենար այդ նամակը:<br />

Ճիշտ չէ՞: Ես կխնդրեի խստորեն պատժել այն թղթակցին, որը խախտել է ժուռնալիստի<br />

վարվեցողության նորմաները, բանվորներին կտրել է աշխատանքից, փորձել է նրանց գրգռել<br />

ղեկավարության դեմ, ստիպել սուտ վկայություններ տալ և դժգոհել աշխատավարձի<br />

բաշխման ներկա չափից, որը կառավարությունն է հաստատել: Հը՞, ընկե՛ր Լևոնյան, ի՞նչ<br />

կանեին այդ թղթակցին...<br />

Ես զարմացել էի և ամոթից կորցրել ինձ: Ախր ճիշտ որ, եթե ազնիվ ու բարի մարդ չլիներ, ինչ<br />

էլ ուզենար, կաներ իմ նկատմամբ: Փաստորեն, ես հենց նրա նկարագրածի պես էի վարվել,<br />

առանց հասկանալու, իհարկե, առանց մտածելու, որ իմ գործողությունները կարող են<br />

այդպես էլ մեկնաբանվել: Այս ի՞նչ կրակի մեջ ընկա: Ի՞նչ անեմ հիմա, էլ ինչպե՞ս խոսեմ<br />

խմբագրության հանձնարարության, այս անիծյալ նամակի մասին, որը կշռաքարի պես<br />

կախվել է ծոցագրպանիցս... Իսկ եթե չասեմ, ի՞նչ պատասխան տամ այնտեղ`<br />

խմբագրությունում: Չէ, անպայման պետք է ցույց տալ նամակը. հաստատ գիտեմ, որ ամեն<br />

ինչ սուտ է լինելու այնտեղ, այսպիսի մարդը չի կարող անազնիվ լինել, չի կարող ստոր լինել:<br />

Նամակը կարդալու ժամանակ նրա դեմքը և ոչ մի վայրկյան չփոխվեց, բարի ու փոքր-ինչ<br />

թախծոտ ժպիտով նա աչքերը սահեցնում էր ծուռումուռ տառերի վրայով` մերթ ընդ մերթ<br />

միայն տխրությամբ օրորելով գլուխը: Եվ դրանից ավելի էր կծկվում սիրտս, հայհոյում էի ինձ<br />

էլ, այս հանձնարարությունն էլ, որով ակամա վիշտ եմ պատճառում մարդկանց: Երբ<br />

վերջացրեց, տխուր ժպտաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

42<br />

- Ահա թե ինչպիսի մարդիկ կան աշխարհում,-ասաց նա` նամակն ինձ մեկնելով: - Գործի<br />

համար զոհում ես քեզ, մոռանում ես քեզ էլ, քո ընտանիքն էլ, օր ու գիշեր շրջում ես փոշու ու<br />

կեղտի մեջ, տներ ես կառուցում մարդկանց համար: Եվ ահա՛ խնդրեմ, ստացի՛ր վարձդ: Ինչ -<br />

որ մի չար հոգի, մի ծույլ ու անբան արարած, որին հավանաբար ժամանակին վռնդել ես<br />

աշխատանքից, փորձում է արատավորել պատիվդ, ստվեր գցել անվանդ վրա, կրակել պատի<br />

ետևից ու մնալ մթության մեջ: Ձեզ եմ հարցնում, ընկե՛ր Լևոնյան, ազնիվ մարդը, պետության<br />

շահերի համար ցավող մարդը ինչո՞ւ պետք է վախենար և ուրիշի ստորագրություն դներ<br />

նամակի տակ: Եվ այն էլ մեր պայմաններում, երբ քննադատությունը և<br />

ինքնաքննադատությունը հզորագույն, առաջմղիչ ուժ են: Ես սրտանց ցավում եմ, որ ձեր<br />

խմբագրությունում հաշվի են առնում նման զրպարտագրերը, ու կխոսեմ ում հետ որ հարկն է:<br />

Ի պատասխան ես վերջնականապես կոտրված հայտարարեցի, որ միանգամայն համաձայն<br />

եմ նրա հետ, որ ես մեղավոր չեմ. ինձ պարզապես հանձնարարել են ստուգել և ես ստիպված...<br />

- Մի՛ արդարացեք, բարեկա՛մս, ես Ձեզ մազաչափ իսկ չեմ մեղադրում,- ասաց Վեզիրյանը,-<br />

Դուք Ձեր գործն եք կատարում: Ի՞նչ կարող եք անել: Ձեզ նկարագրել են, որ ես հավելագրող<br />

եմ, որ նույն աշխատանքը կատարող մարդկանց տարբեր չափով եմ վարձատրում, որ ինձ<br />

մոտ մեռած հոգիներ կան, այսինքն կեղծ ազգանուններ, որոնց աշխատավարձ եմ դուրս գրում<br />

և յուրացնում... Դե, Դուք էլ եկել եք տեսնելու այդ բոլոր չարագործությունները կատարողին`<br />

հանցագործին: - Նա դառը ծիծաղեց, ապա թեքվեց ու սեղանի մահուդի տակ սեղմեց զանգի<br />

կոճակը: - Խնդրեմ, հիմա ես կպահանջեմ աշխատավարձի ցուցակները: Ստուգեցե՛ք...<br />

- Ոչ մի դեպքում,- ասացի սրտանց վիրավորված,- ես ինքս էլ համոզված եմ, որ ամեն բան<br />

սուտ է գրված այստեղ: Եվ ինձ թույլ չեմ տա...<br />

- Զալիբե՛կ,-դիմեց նա առանձնասենյակ մտած հաշվապահին, որ աշխարհի բոլոր գլխավոր<br />

հաշվապահների պես ակնոց ուներ ու դրանց վրայից էր նայում,- բե՛ր անցյալ ամսվա<br />

աշխատավարձի ցուցակները:<br />

Գլխավոր հաշվապահը մի վայրկյան վարանեց, գլուխը թեքած հարցականորեն նայեց իր<br />

պետին, ապա առանց որևէ բառ արտասանելու ետ դարձավ, համարյա անմիջապես բերեց,<br />

Վեզիրյանի առջև դրեց ցուցակների մի կույտ և նրա ձեռքի շարժումի հետ դուրս եկավ:<br />

Ինչ-որ մեկը դրսում մեխ էր խփում չոր տախտակին, և մուրճի համաչափ հարվածները<br />

կարծես իմ գլխին էին իջնում: Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում ես Վեզիրյանին խնդրում էի<br />

հրաժարվել իր մտադրությունից, ասում էի, որ չեմ նայի այդ ցուցակները, ասում էի, որ ինձ<br />

համար ամեն ինչ էլ պարզ է և հենց այդպես էլ կզեկուցեմ խմբագրին: Սակայն նա,<br />

շարունակելով տխուր ու վիրավորված ժպտալ, առանց ուշադրություն դարձնելու իմ<br />

խոսքերին, մոտեցավ ինձ, ետ տարավ բաճկոնիս փեշը և բոլոր այդ ցուցակները գալարաձև<br />

ոլորելով` գրպանս դրեց:<br />

- Տարե՛ք, տարե՛ք, հանգիստ ստուգեցե՛ք դրսում,- ասաց նա,- ես Ձեզ վստահում եմ,<br />

բարեկա՛մս, տարե՛ք, մերկացրե՛ք ինձ՝ հանցագործիս:<br />

Դրսում շարունակում էին մեխ խփել չոր տախտակին, և ես այլևս չկարողացա ինձ զսպել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

43<br />

- Ինչո՞ւ եք ուզում վիրավորել ինձ,- համարյա բղավեցի ես և գրպանիցս թղթերի փաթեթը<br />

հանելով` նետեցի Վեզիրյանի սեղանին:<br />

Միջանցքում նա հասավ ինձ, հուզված, ամուր գրկեց մեջքս, ապա թևանցուկ արած ուղեկցեց<br />

բակի միջով` շշնջալով ականջիս:<br />

- Շնորհակալություն, շնորհակալություն, որ հավատում եք: Ես այս բոլորը կպատմեմ<br />

Կարոյին, պատկերացնում եմ, թե որքան գոհ կլինի:<br />

Դարպասի մոտ մի քանի բանվոր` մինչև գոտկատեղերը մերկ, լվացվում էին` օձի պես գլուխը<br />

բարձր բռնած երկաթյա խողովակից առատորեն թափվող սառը ջրի տակ ու փնչում<br />

հաճույքից: Երբ անցնում էի նրանց կողքով, լվացվողներից մեկն ուղղեց մեջքն ու համառ,<br />

արհամարհական հայացքով ինձ նայեց: Դժգոհ ու վախկոտ որմնադիրն էր, որին հանել էին<br />

տասնապետությունից: Ես չխուսափեցի նրա հայացքից ու ինքս էլ նրան նայեցի<br />

արհամարհանքով. դրա՛ն տեսեք, ինչ է՝ հանել են պաշտոնից, սևացնում է մարդկանց: Նա ինչ<br />

-որ բան ասաց լվացվողներին, որովհետև բոլորն էլ նայեցին իմ կողմն ու հռհռացին: Սակայն<br />

ես, ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով նրանց վրա, դուրս եկա դարպասից: Այնքան թեթևացած,<br />

այնքան ուրախ էի զգում ինձ, որ համարյա վազում էի: Ինչ լավ է, որ սուտ դուրս եկավ<br />

նամակը, ինչ հրաշալի մարդ է այդ Վեզիրյանը, ինչքան մեղմ, ինչքան քաղաքավարի, գրկել,<br />

շնորհակալություն էր հայտնում ինձ միայն նրա համար, որ հավատում եմ իրեն: Ինչու չպետք<br />

է հավատայի, ինչպե՞ս կարելի է չհավատալ մարդուն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

44<br />

Մազոտ Ձեռքը<br />

Այնպես էի ուզում իմ ուրախությունը կիսել մեկի հետ, որ թեև Նանարին հանդիպելուն դեռևս<br />

մի ժամ կար, սակայն որոշեցի հենց հիմա նրա մոտ լինել և ուղիղ տիկնիկային թատրոն<br />

գնացի: Քիչ էր մնացել, որ ներկայացումն սկսվի: Տոմսավաճառն արդեն ուզում էր փակել<br />

լուսամուտը, բայց ես մեկնեցի թղթադրամն ու մի տոմս խնդրեցի.<br />

- Ձեր երեխայի համար էլ պետք է տոմս վերցնեք,- ասաց տոմսավաճառը, - թե՞ Դուք ներս չեք<br />

գնալու:<br />

- Ի՞նչ երեխա,-հարցրի զարմացած:<br />

- Ուրեմն առանց երեխայի՞ եք,- փոխադարձաբար զարմացավ տոմսավաճառը:<br />

Չէ, որոշակիորեն այսօր բոլորը մտադիր են բարձրացնել տրամադրությունս: Ուրեմն ես<br />

այնքան եմ մեծացել, որ բնական կլիներ, եթե պստիկ մի տղա կամ սպիտակ ժապավեններով<br />

մի աղջնա՞կ լիներ կողքիս: Ա~յ քեզ ծիծաղելի բան: Որ Նանարին պատմեմ, ի՞նչ կանի: Ես<br />

ուռցրի շրթունքս ու վերևից ներքև նայեցի բեղերիս բարակ ու երկար ծայրերին, որոնցից մեկը<br />

ստորաբար ընդհատվում էր մի տեղ և շարունակությունը միանում միայն սև մատիտի<br />

օգնությամբ: Հետո միայն, որսալով հսկիչ կնոջ քիչ վախեցած ու զարմացած հայացքը, քրքիջս<br />

զսպելով, երրորդ զանգից հետո դահլիճ մտա:<br />

Նվագախումբը պայծառ ու հանդիսավոր մի մեղեդի էր սկսել: Բեմի վարագույրը վառվում էր<br />

լույսերից ու դողում թեթևակի: Սիրտս հանկարծ ինչ- որ հին, հարազատ ու փոշոտ հուշերով<br />

լցվեց ու տրոփեց մի տեսակ թեթև, խաղաղ սպասումով: Ու ես մի տեսակ փոքրացա,<br />

փոքրացա, փոքրացա իմ աթոռին, դարձա կարճ տաբատ հագած, մազերը շեղակի ճակատին<br />

կտրած մի տղա, որը հրաշքի է սպասում, և ուզեցի ծափ տալ բոլորի հետ , որպեսզի շուտ գա<br />

այդ հրաշքը: Վարագույրը բացվեց: Մի աղջիկ երգում էր հեռվում, ու նրա ձայնը հետզհետե<br />

մոտենում էր, իսկ երբ բեմ մտավ, պարզվեց, որ ոչ թե աղջիկ է, այլ տղա, փոքրիկ մի գեղջուկ,<br />

որ, խուրջինն ուսին, ծիծաղելիորեն կողքի վրա սահելով, բեմ մտավ, չռված աչքերով նայեց<br />

այս ու այն կողմ, վայր ընկավ, որպեսզի կարողանա խուրջինը նետել ուսից, ու գլուխը<br />

ցնցելով` փակ բերանով ասաց.<br />

-Օ~, հոգնել եմ սաստիկ, ծարավն ինձ խեղդում է, իսկ ճանապարհը ձգվում է ու ձգվում: Ի՞նչ<br />

անեմ ես: Չքնե՞մ: Հա, լավ մտածեցի, այ այս ծառի տակ կքնեմ մի քիչ, իսկ հետո կշարունակեմ<br />

ճանապարհս:<br />

Չռված աչքերով մանչուկը հորիզոնական դիրք ընդունեց բեմի պատի տախտակի վրա, հետո<br />

հանկարծ ընկավ ու անհետացավ ինչ-որ տեղ: Հաջորդ վայրկյանին մի խոշոր, մազոտ ձեռք<br />

կրկին բարձրացրեց նրան ու այս անգամ ավելի ամուր հենեց տախտակին, որից ծառ կոչված<br />

ստվարաթուղթը քիչ մնաց տապալվեր: Ոնց որ մեկը եկեղեցում հայհոյեր: Ես ամաչեցի, նաև<br />

կարմրեցի կարծեմ ու մեծացա, մեծացա, մեծացա իմ աթոռին, դարձա երկար տաբատով ու<br />

մազերը ետ սանրած այն տղան, որը մուտքի մոտ շրթունքը բարձրացրել ու վերևից ներքև իր<br />

բեղերին էր նայում: Ինձ թվում էր, թե հիմա հանդիսականները կզայրանան, կսուլեն,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

45<br />

կաղմկեն: Բայց ոչ մի ծպտուն չեղավ: Ոչ ոք չնկատեց ոչինչ: Նայեցի կողքիս նստած փոքր<br />

աղջկան, բայց նա չզգաց էլ իմ շարժումը, լայն բացած փայլուն աչքերը հմայված բեմին էր<br />

հառել, ներքևի պստլիկ շուրթը կախվել ու դողում էր հուզմունքից:<br />

Տղան նոր էր քնել, երբ հանկարծ սոսկալի մի մռնչյուն տարածվեց բեմում, որից փոքրիկ<br />

հանդիսականները ցնցվեցին, իսկ ես ժպտացի միայն: Ներս ընկավ խոշոր, կարմիր ինչ- որ<br />

բան, չծալվող իրանով մի քանի անգամ պտտվեց բեմում ու ահեղաձայն որոտաց.<br />

- Մարդու հոտ եմ առնում, ու՜ ու՜, մարդու հոտ եմ առնում...<br />

Անմիջապես կռահեցի, որ այս թավ ձայնն ու այն խոշոր, մազոտ ձեռքը միևնույն մարդուն են<br />

պատկանում:<br />

- Երևի այն փոքրիկ գեղջուկն է գալիս,- հայտարարեց ձայնը,-հիմա ես նրան կբռնեմ ու<br />

կխժռեմ, հա՜, հա՜, հա՜... Ո՞ւր կարող է գնալ: Այս ճանապարհով պիտի գնա արևին հասնելու,<br />

հա՜, հա՜, հա՜...<br />

Իսկապես ծիծաղելի էր: Այդ խոսքերը ասելիս հրեշ կոչված կարմիր ստվարաթուղթը այս ու<br />

այն կողմ էր ընկնում՝ դիպչելով գեղջուկին, բայց նրան չէր նկատում: Սպառնում էր, որ<br />

կխժռի, այնինչ այդ նպատակի համար նախատեսված բերան չուներ:<br />

Որպեսզի հանկարծ չծիծաղեմ, կախեցի գլուխս ու ձեռքս աչքերիս տարա, բայց հենց հաջորդ<br />

վայրկյանին զգացի, որ մեկը կամացուկ քաշում է թևքս.<br />

- Մի՛ վախեցի, քեռի՛, հրեշը Ղազարին չի ուտում, հիմա ճնճղուկը կարթնացնի Ղազարին: Լաց<br />

մի՛ լինի, քեռի՛, ազնիվ խոսք, ես տեսել եմ:<br />

Ազնիվ խոսք, լացս գալիս էր: Իզուր եկա այստեղ: ՈՒրեմն էլ երբեք չեմ կարողանալու<br />

առաջվա պես, այս պստլիկ աղջկա պես հմայված նայել բեմին ու հավատալ: Լաց չեմ լինելու<br />

Գառնիկ ախպոր համար, չեմ ծիծաղելու, երբ փոքրիկ եղբայրը հիմարացնի ագահ<br />

հարուստին, այլևս ինձ արևոտ չպիտի թվա կյանքը, ճոխ ու շքեղ` պալատականների<br />

հագուստները և թագավորի թագը՝ ոսկե: Պիտի նայեմ այդ բոլորին ու առաջին հերթին<br />

նկատեմ, որ վարագույրը մաշված է, որ երկնքից նայողը ոչ թե լուսինն է, այլ քսանհինգ<br />

մոմանոց էլեկտրալամպ, որ տղայի փոխարեն աղջիկ է խոսում, որ թագը սովորական թիթեղ<br />

է, իսկ ծառի փոխարեն կանաչ ստվարաթուղթ: Թյու:<br />

Դրսում, արդեն փողոցում քայլելիս, հանկարծ մտածեցի, թե գուցե առաջ` մեր ժամանակ,<br />

ուրիշ էր: Ախր որքան հիշում եմ, այն ժամանակ տիկնիկներն ավելի լավն էին, փակում ու<br />

բացում էին աչքերը, բերանով էին խոսում և հետո այնպես էին խոսում, որ հմայված լսում էի...<br />

Կողքիս նստած այն պստլիկ աղջկա նման: Հա, իհարկե, մի տաս տարի հետո էլ այս պստլիկ<br />

աղջիկը, հավանաբար, ինձ նման կտխրի: -Չէ՛, մեր ժամանակ տիկնիկային թատրոնն ուրիշ<br />

էր,- համոզված կասի նա: Այնինչ ինքը ուրիշ կլինի, ինչպես ես եմ հիմա ուրիշ, և ինչպես<br />

բոլորն են դառնալու ուրիշ:<br />

Փողոցի անկյունում ծխախոտ էին վաճառում, և ես ուզեցի գնել իմ հերթական հինգ հատ<br />

գլանակը, որ կարգին տղամարդ երևալու համար ծխում էի միայն Նանարի մոտ: Ըստ որում,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

46<br />

առաջ, երբ նոր էի ծանոթացել, միայն երկու հատ էի առնում և աշխատում էի ծուխը ներս<br />

չտանել, որովհետև սաստիկ պտտվում էր գլուխս, ու հազը խեղդում էր ինձ: Հետո արդեն<br />

կամաց-կամաց սկսեցի կուլ տալ ծուխը և գլանակների թիվը հասցրի հինգի:<br />

Ձեռքս ծոցագրպանս տարա միակ մեծ թղթադրամս հանելու նպատակով և զգացի, որ այնտեղ<br />

մի ուրիշ թուղթ էլ կա: Զարմացած հանեցի ու ավելի զարմացա. ձեռքիս շինարարական<br />

վարչության աշխատավարձի ցուցակներից մեկն էր: Երեսունհինգ անուն-ազգանուն,<br />

երեսունհինգ հասցե, երեսունհինգ թիվ, երեսունհինգ ստորագրություն: Մտածեցի, որ<br />

հարկավոր է անմիջապես վարչություն տանել, գուցե որոնո՞ւմ են: Բայց Նանարը հիմա<br />

հավանաբար դուրս է եկել թատրոնից ու ինձ է սպասում: Ի՞նչ անեմ: Վաղը առավոտյան<br />

կտանեմ, վճռեցի ես, և հանկարծ տիկնիկային թատրոնի տարեց քննադատը խոսեց մեջս:<br />

Միևնույն է, տեղ չունենք գնալու, Նանարին առաջարկեմ հայրենի քաղաքն ուսումնասիրելու<br />

նշանաբանով ստուգել ցուցակում եղած հասցեներից մի քանիսը: Թեկուզ ձևի համար, միայն<br />

թե ստուգենք, միայն թե լիովին հանգիստ լինի խիղճս:<br />

Նանարը կանգնած էր տրամվայի կանգառում, սակայն նրան տեսնողն անմիջապես կկռահեր,<br />

որ նա ոչ մի տրամվայի էլ չի սպասում: Ես թաքուն, թիկունքից մոտեցա նրան ու ականջի<br />

տակ մռնչացի.<br />

- Ո՜ւ ո՜ւ, մարդու հոտ եմ առնում...<br />

Նանարը վախեցած շրջվեց, ծիծաղեց կամացուկ, հետո էլ անմիջապես լրջացավ ու բռնեց<br />

պիջակիս կոճակը.<br />

- Ի՞նչ, դու ներսո՞ւմ էիր:<br />

- Ը՛հը,- ասացի ես:<br />

- Ըհը, չեն ասի, կասեն ՝ այո, հասկացա՞ր:<br />

- Ը՛հը,- պատասխանեցի ես:<br />

- Ինձ էլ լսեցի՞ր, Ա՛րտ:<br />

- Չէ,-ասացի ես,- մոռացել էի, որ շտապ գործ ունեմ, շուտ դուրս եկա: Իսկ դու ի՞նչն էիր:<br />

- Ճնճղուկը:<br />

- Ա՜, ուրեմն այդ դո՞ւ էիր Ղազարին արթնացնելու:<br />

- Իսկ դու որտեղի՞ց իմացար,- զարմացավ նա:<br />

- Պստլիկ աղջիկն ասաց:<br />

- Ի՞նչ պստլիկ աղջիկ: Մեզ մոտ այդպիսի աղջիկ չկա:<br />

- Ինչպե՞ս թե չկա, դահլիճում կողքիս նստած էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

47<br />

Նանարը նորից ծիծաղեց, բաց թողեց կոճակս, ու մենք քայլեցինք կանգնած ծառերի մոտով,<br />

կանգնած մարդկանց մոտով, կանգնած ավտոների մոտով, կանգնած շենքերի մոտով...<br />

Ամբողջ աշխարհում մենակ մենք էինք քայլում:<br />

- Է, հետո՞, Ղազարը հասա՞վ արևին,- հարցրի ես:<br />

- Չէ,-ասաց Նանարը,-բայց նա հասավ այնտեղ, ուր մարդիկ ուրախ ու երջանիկ են ապրում, և<br />

իմացավ, որ արևը ազատությունն է:<br />

- Խելքի մոտ բան ես ասում,- Ղազարի նման աչքերս չռած՝ գլուխս տմբտմբացրի ես: - Իսկ ի՞նչ<br />

կլինի, եթե այդ Ղազարի փոխարեն ինձ տանես արևի մոտ: Ուրիշ ժամանակ էլ ասում ես՝<br />

սիրում եմ:<br />

«Է՛յ, սիրո՛ւն պատանի, հեռացի՛ր անմիջապես, դու շրջապատված ես հրեշներով ու<br />

կախարդված առարկաներով, շուտ ճամփա՛ ընկիր ու գնա՛՝ առանց ետ նայելու, ետ չնայես՝<br />

որքան էլ կանչեն քեզ, հրապուրեն քեզ, հմայեն քեզ, լսո՞ւմ ես, թե չէ՝ քար կդառնաս»:<br />

«Ազնի՛վ ճնճղուկ, ինչո՞ւ են ուզում նրանք ինձ քար դարձնել: Ախր ես ոչ ոքի վատություն չեմ<br />

արել,-Ղազարի ձայնով ասաց Նանարը, - ես ուզում եմ արևին հասնել»:<br />

«Այդ դեպքում ճանապարհ ընկիր, օ, բարի՛ պատանի, ես կուղեկցեմ քեզ»:<br />

- Արևի մոտ առայժմ կարիք չկա գնալու, Նանա՛ր,-ասացի ես,- իսկ եթե ուզում ես անպայման<br />

ուղեկցել, ապա տա՛ր ինձ, խնդրում եմ, Կոնդի փողոցի համար հարյուր վաթսուներեք տունը,<br />

որտեղ շինարար բանվոր Սարգիս Կյուրեղի Բաբայանն է ապրում:<br />

- Ո՞վ է նա,- հարցրեց Նանարը<br />

- Այս ցուցակի երեսունհինգ անուններից մեկը: Գնանք, կպատմեմ:<br />

Ինչ լավ է, որ ժամանակին ցրիչ եմ եղել: Քաղաքը այնպես գիտեմ, ինչպես մեր տունը, որտեղ ի<br />

զարմանք մորս՝ աչքերս փակ էլ գտնում եմ նրա պահած քաղցրավենիքն ու չորացրած միրգը:<br />

Գիտեմ բոլոր փողոցներն ու շատ-շատ համարներ: Եվ իմ կարծիքով վատ չի լինի, եթե բոլորն<br />

էլ մի քիչ ցրիչ լինեն: Ուրիշը երկու ժամ կծեծեր սրա ու նրա դուռը, իսկ մենք, տասնհինգ րոպե<br />

էլ չանցած, արդեն համար հարյուր վաթսուներեք տան բակում էինք: Նանարը մնում է մուտքի<br />

մոտ, իսկ ես սեղմում եմ առաջին հարկի բնակարանի զանգի կոճակը և դռների մեջ<br />

հայտնված բարձրահասակ երիտասարդին հարցնում, թե որտեղ է ապրում Սարգիս<br />

Բաբայանը:<br />

- Այստեղ էր ապրում, նե՛րս մտեք, ես նրա տղան եմ,- որոտում է երիտասարդը:<br />

- Ինչպե՞ս թե ապրում էր, ինչ է, տեղափոխվե՞լ է:<br />

- Հա,- երիտասարդի դեմքը մռայլվում է ու մի տեսակ կծկվում,- տեղափոխվել է հերս, երկու<br />

ամիս առաջ... մեռավ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

48<br />

Սպասի՛ր, խե՞նթ է, ինչ է այս մարդը, թե՞ ծաղրում է ինձ: Ինչպե՞ս թե մահացել է երկու ամիս<br />

առաջ, երբ այս ամսին աշխատավարձ է ստացել շինարարական վարչությունից: Ես<br />

տարակուսած մեկ ձեռքիս ցուցակին եմ նայում, մեկ այդ երիտասարդին ու նորից լրիվ<br />

կարդում եմ անունը, ազգանունը, հայրանունը, հասցեն:<br />

- Հա, իմ հերն է, իսկ Դուք ի՞նչ գործով եք եկել:<br />

- Ձեր հայրն աշխատել է շինարարությունում,- նրա հարցը անպատասխան եմ թողնում ես:<br />

- Շինարարությունո՞ւմ: Հա, անցյալ տարի մի ամիս պահակ աշխատեց: Հետո դուրս եկավ:<br />

Ութ ամիս պառկած էր տանը:<br />

Բակի ընդհանուր մուտքի մոտ ես բռնում եմ Նանարի ձեռքը և երևի դողում եմ, որովհետև նա<br />

հարցնում է վախեցած.<br />

- Ի՞նչ պատահեց, Արտա՛կ:<br />

Ես իսկապես դողում եմ ու փախչելու տրամադրություն եմ զգում: Փախչել, ուր կուզի լինել,<br />

փախչել, գնալ, կորչել, հերն էլ անիծած, սա՞ ինչ բան է, այսպես ո՞նց կլինի, ո՞նց կարելի է<br />

ապրել, ո՞նց կարելի է ապրել:<br />

- Սպասի՛ր, Արտա՛կ, ախր ես չեմ կարող վազել քո ետևից:<br />

Նանարն իմ կողքին է: Ու ես հանգստանում եմ մի քիչ: Ես նրան բացատրում եմ , թե ինչ է<br />

կատարվել: Ես նրան բացատրում եմ մի քանի անգամ, որպեսզի նա հասկանա, թեև<br />

համոզված եմ, որ նա չի հասկանա ամեն ինչ, որ նա չի տեսնի ամեն ինչ, ինչպես ես մինչև<br />

հիմա չէի տեսնում, ինչպես այն պստլիկ աղջիկը չէր տեսնում մազոտ ձեռքը: Ես նրան ասում<br />

եմ, թե հրեշավոր, աներևակայելի բան է կատարվել. պարզվել է, որ մի մարդ, բարի հայացքով,<br />

լայն ծնոտով, շատ-շատ քաղաքավարի, բարեկիրթ շարժուձևերով մի մարդ փաստորեն ինքը<br />

չէ, ուրիշ է, ուրիշի ժպիտ է գողացել, ուրիշի շարժուձև է գողացել, ուրիշի աչքեր է գողացել և<br />

ժպտալով սկսել է խաբել ինձ, խաբել մարդկանց, խաբել աշխարհին:<br />

- Չի կարող պատահել:<br />

Ես չգիտեմ, Նանարը ինձ հանգստացնելու համա՞ր է ասում, թե պարզապես կասկածում է:<br />

Բայց ես բռնում եմ նրա նետած շյուղից, ու որովհետև նախկին ցրիչ եմ, ու որովհետև գիտեմ,<br />

որ բոլոր կասկածելի հարցերը տնային լիազորի մոտ կարելի է պարզել, ետ եմ դառնում:<br />

Տնային լիազորը, ավելի ճիշտ, լիազորուհին,որ ակնոցը թելով ականջին կապած տարեց մի<br />

կին է, թքոտած մատով շրջում է գունաթափ մատյանի էջերն ու մատը սահեցնում տողերի և<br />

փոստանիշների վրայով:<br />

- Ահա,- ասում է նա,- ես հո ձեզ չե՞մ խաբում: Մենք ուրիշ Սարգիս Բաբայան չունենք: Ահա,-<br />

ասում է նա,- տեսե՛ք, դուրս եմ գրել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

49<br />

Փողոցում մի տաք կաթիլ է ընկնում երեսիս, ու ես ակամա վերև եմ նայում: Երկինքը մութմութ<br />

է, միայն մի տեղ ամպե վարագույրը քիչ բացվել, մի քանի աստղ է ցույց տալիս, որոնք<br />

լուսատտիկների պես վետվետում են, և լուսինն է քարացել, կանգնել նրանց մոտ այնքան<br />

տգեղ, այնքան անբնական, ասես տիկնիկային թատրոնի քսանհինգ մոմանոց էլեկտրալամպը<br />

լինի:<br />

- Ուզո՞ւմ ես վազենք,- ասում է Նանարը:<br />

Ու մենք քայլում ենք Կոնդի փողոցն ի վար: Մի էլեկտրասյան մոտ կանգնում, կռացած,<br />

անձրևից պաշտպանվելով, նայում եմ ռոճկացուցակի մյուս ազգանունները, հասցեները:<br />

Պետք է ստուգել բոլորը, ստուգել ամենայն մանրամասնությամբ, ամենայն բծախնդրությամբ:<br />

Էլ չարժե տուն գնալ: Ընկերոջս մոտ կմտնեմ ու կվերցնեմ նրա հեծանիվը, այդպես արագ<br />

կլինի: Ուրեմն այստեղ պետք է բաժանվենք:<br />

- Դե, դու տո՛ւն գնա, Նանա՛ր,-ասում եմ ես:<br />

- Չէ, առաջ դո՛ւ գնա, հետո՝ ես,- ասում է նա:<br />

Դա մեր հանդիպումների ամենօրյա վերջաբանն է: Միշտ մի տաս րոպե էլ այդ մասին ենք<br />

խոսում, թե ով պետք է առաջինը շրջվի: Բայց այսօր ես ինձ կորցնում եմ:<br />

- Դե, հերիք է,- բղավում եմ ես,- գնա՛:<br />

Ու առանց նրան սպասելու աջ եմ թեքվում, իջնում Լենինյանով: Իջնում եմ սկզբում արագ,<br />

բարկացած, կնճռոտված, հետո կամաց-կամաց դանդաղեցնում եմ քայլերս ու ետ եմ նայում:<br />

Նանարը չկա: Պատկերացնում եմ նրան միայնակ ու տխուր քայլելիս անձրևի տակ, ու սիրտս<br />

ճմլվում է, կանգնում եմ մի պահ: Ինչո՞ւ կոպտեցի նրան, ի՞նչ էր արել Նանարը: Ու<br />

ատելությունս, որ մինչ այդ կորչում էր դեմքիս կնճիռներում ու քայլերիս մեջ, լցվում է սիրտս,<br />

ուռճանում, դառնում է նրանց դեմ, ովքեր խլում են մարդու հավատը և թույն են լցնում հոգին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

50<br />

Ի՞Նչ Անեմ, Ընկե՛ր Սարյան<br />

Երկփեղկ պատուհաններով ու ծանր վարագույրներով աշխարհից անջատված այս սենյակում<br />

էլ անդորր չկա: Պատի մյուս կողմում ջրհորդանները իրենց աղմկոտ համերգն են սկսել ու<br />

այնպես են դողում, այնպես են փրփրում, ասես որոշել են երկինքը քամել իրենց միջով,<br />

վերջացնել երկինքը:<br />

- Հը, ի՞նչ կա, Լևոնյա՛ն:<br />

Սարյանը առանց գլուխը բարձրացնելու տալիս է այդ հարցը: Ձախ ձեռով ինչ-որ մի անորոշ<br />

շարժում է անում, որ հավանաբար նշանակում է՝ նստի՛ր, իսկ աջով շարունակում է գրել<br />

արագ-արագ, շրթունքներն ամուր սեղմած: Ես գիտեմ, որ նա հենց այդպես տվեց այդ հարցը և<br />

բոլորովին էլ պատասխանի չի սպասում: Դրա համար էլ չեմ պատասխանում, որպեսզի<br />

չխանգարեմ նրան, ու պատուհանին մոտենալով` վարագույրի ճեղքից փողոց եմ նայում,<br />

որտեղ տեր ու տնօրեն է անձրևը: Մարդիկ կորցրել են իրենց բնական կեցվածքը. ոչ մի ձիգ<br />

կերպարանք, ոչ մի հպարտորեն բարձրացված գլուխ, ոչ մի սիգաճեմ քայլվածք: Քայլում են<br />

կծկված, գլուխներն ուսերի մեջ, ցատկելով անցնում են ջրափոսերը, ատելությամբ նայում<br />

ավտոմեքենաներին, որոնք, հսկայական միջատների պես լուսե բեղիկները շարժելով,<br />

սլանում են խուլ թշշոցով` ջրի հովհարաձև շատրվաններով շրջապատված: Ու մարդիկ<br />

խուճապահար փախչում են այդ շատրվաններից, անցնում են պատերին քսվելով, մինչև որ<br />

առաջին իսկ ջրհորդանը նրանց դեպի փողոց է հրում: Չկա ոչ մի նորաձև հագուստ, ոչ մի<br />

փետրավոր գլխարկ, ոչ մի գույն, որ արև օրը կարող է գերել մարդկանց: Ամեն ինչ<br />

հավասարեցրել է անձրևը, իրար խառնել գույները, գորշացրել ու թրջել աշխարհը, բոլոր<br />

մարդկանց նմանեցրել իրար ու քրքջում է իր հարյուրավոր ջրհորդաններով:<br />

- Ի՜նչ անձրև է:<br />

Ես ցնցվում եմ և ուզում եմ ետ քաշվել պատուհանից, բայց նա աջ ձեռքով սեղմում է ուսս ու<br />

ինքն էլ նայում իմ կողքից:<br />

- Փառահեղ անձրև է,- ասում եմ ես՝ ուսիս իմ դասախոսի ձեռքի ծանրությունն ու<br />

ջերմությունն զգալով ու դրանից մի քիչ երջանկացած:<br />

Սարյանը մտախոհ շարժում է գլուխը, կարծես հավանություն է տալիս, ապա ասում է<br />

այնպիսի մի ձայնով, որ կարծես ոչ թե ինքը, այլ իր հողագործ հայրն է խոսում:<br />

- Միայն թե համը չհանի: Սերմերը կփտեն հողում:<br />

Հետո, շարունակելով սեղմել ուսս, ինձ դեպի բազմոցն է տանում, նստեցնում է, ինքը<br />

մոտենում է դռանը, քարտուղարուհուն կարգադրում առաջնորդողը մեքենագրուհուն<br />

հանձնել ու ոչ ոքի չթողնել ներս: Ապա գալիս, նստում է իմ կողքին, նայում է քիչ կկոցած,<br />

կապույտ աչքերով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

51<br />

- Դե՞, ի՞նչ նորություն կա, ընկե՛ր Լևոնյան, պետական քննությունները հանձնեցի՞ր,- ու<br />

դարձյալ առանց սպասելու, որ ես պատասխանեմ, որովհետև ինքը, մեր կուրսի գիտական<br />

ղեկավարը լինելով, քաջ գիտե այդ բոլորը, շարունակում է,- շրջկոմում ինչպե՞ս են գործերդ,<br />

հեղափոխություն մտցնո՞ւմ ես պիոներական աշխարհում, - հետո հանգցնում է աչքերի<br />

ծիծաղը, ու ես նկատում եմ, որ նրա աչքերը բոլորովին էլ կապույտ չեն, այլ պարզ, անամպ<br />

երկնքի են նման:<br />

- Բոլոր փաստերը ճիշտ էին, ընկե՛ր Սարյան,- ասում եմ ես:<br />

- Պատմի՛ր ամեն ինչ, ամենայն մանրամասնությամբ, աշխատի՛ր ոչ մի մանրուք աչքաթող<br />

չանել:<br />

Հեշտ է ասելը` պատմի՛ր, երբ քեզ լսում է դասախոսդ և այն էլ Սարյանը, որ առաջին<br />

հայացքից թվում է, թե ավելի շուտ նախադասությունները մաքուր հայերենով և<br />

քերականորեն ճիշտ արտասանելուդ է հետևում, քան պատմածիդ բովանդակությանը: Ես<br />

աշխատում եմ մաքուր խոսել, բայց չի ստացվում, չեմ կարողանում մտքիս հետևել,<br />

ջղայնանում եմ, մտքումս թափ եմ տալիս ձեռքս ու որոշում պարզապես խոսել: Ինչ ուզում է<br />

թող լինի: Բայց չէ, նա չի ընդհատում ինձ, չի ուղղում, միայն իմ պատմածին զուգահեռ դեմքն<br />

ավելի ու ավելի է կնճռոտվում, և աչքերը դառնում են կապույտ-կապույտ: Ես նրան պատմում<br />

եմ շինարարական վարչությունում տեղի ունեցած ապօրինությունների մասին, նշում, որ<br />

հանցավոր կապերի մեջ մտնելով աշխղեկների, գլխավոր հաշվապահի ու գանձապահի հետ`<br />

Վեզիրյանը աշխատանքի կեղծ կարգագրեր է ստորագրում, մոտ քառասուն մարդու անունով<br />

աշխատավարձ բաց թողնում ու յուրացնում այդ գումարը, որ... Բայց Սարյանը այստեղ<br />

ընդհատում է ինձ.<br />

- Ի՞նչ մոտ, ի՞նչ մոտ, այդպիսի փաստերը «մոտ»-ով չպետք է բերել:<br />

- Երեսունութ,-ուղղում եմ ես:<br />

- Հետո՞:<br />

Բացատրում եմ, որ եղել եմ բոլոր բանվորների տներում, ստուգել անձամբ, այդ երեսունութից<br />

մի մասը ինչ-որ մի ժամանակ աշխատել է շինարարությունում, հետո այս կամ այն<br />

պատճառով այլ տեղ է փոխադրվել, բայց աշխատավարձի ցուցակներում շարունակել է<br />

գոյություն ունենալ: Իսկ մի քանիսն էլ պարզապես աշխղեկների վարչության պետի,<br />

հաշվապահի ու գանձապահի բարեկամներն են ու նրանց ընտանիքի անդամները, որոնք<br />

շինարարության հետ բացարձակապես ոչ մի կապ չունեն: Երբ նկարագրեցի, թե<br />

ուսումնասիրության ժամանակ պարզվեց, որ աշխատավարձի ցուցակներում որպես<br />

կռունկավար հանդես է գալիս հաշվապահ Զալիբեկի յոթանասունամյա զոքանչը, իսկ որպես<br />

հողափոր բանվոր՝ աշխղեկ Սոլախյանի քրոջ յոթամյա տղան, սպասում էի, թե Սարյանը<br />

կծիծաղի, բայց նա կարմրեց զայրույթից, կիտեց հոնքերն ու սկսեց աջ ձեռքով նյարդայնացած<br />

թմբկահարել սեղանը.<br />

- Հետո՞, հետո՞...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

52<br />

Ես թվեցի էլի մի քանի փաստ: Շինվարչությունում նյութական արժեքների, շինանյութի խիստ<br />

հաշվառում չի տարվում, տասնապետերը վերցնում են այնքան, ինչքան ուզում են, մի շարք<br />

նյութեր էլ չեն ստացվել, սակայն չգիտես որտեղից ձեռք են բերվել և օգտագործվել:<br />

Կամայականություններ շատ են թույլ տրվում, միևնույն աշխատանքի համար տարբեր<br />

մարդկանց վարձատրում են տարբեր չափով.<br />

- Հա, մի փոքրիկ փաստ էլ հիշեցի,- ասացի ես,- շինվարչության պետը անցյալ ամսին<br />

կարգադրել է ներկարարների բրիգադիրի աշխատավարձը կտրել երեսուն տոկոսով և նրան<br />

զրկել պարգևատրումից՝ աշխղեկի հետ վիճելու համար: Ըստ որում՝ իրավացի է եղել<br />

բրիգադիրը:<br />

Սատանան դրդեց ինձ այդ չարաբաստիկ փաստը «փոքրիկ» անվանելու: Սարյանը թափով<br />

բարձրացավ աթոռից ու ողջ զայրույթը, որ հավանաբար կուտակել էր նրա հոգում իմ<br />

պատմածը, ուղղեց ինձ: Ես նրան դեռ երբեք այդքան վշտացած չէի տեսել և ավելի շատ<br />

զարմացա, քան վիրավորվեցի:<br />

- Ուրեմն ապօրինություն կատարելը փոքրիկ փաստ է, հա՞, ընկե՛ր Լևոնյան, ուրեմն<br />

աշխատավոր մարդուց նրա ազնիվ վաստակը խլելը, նրան տնտեսական տեռորի ենթարկելը,<br />

նրան վշտացնելը, նրա հոգում անվստահություն սերմանելը ընդամենը փոքրիկ փաստ է, հա՞:<br />

Եվ դա ասում է իմ ուսանո՞ղը: Իսկ դու գիտե՞ս, որ դա շատ ավելի ցավալի բան է, քան թե, քան<br />

թե քո այդ շինանյութի գողությունը: Այո, այո, և դու հենց այդ մասին պետք է գրես: Թեև, թեև<br />

արդեն կասկածում եմ, թե դու կկարողանաս արդյոք գրել այնպես, ինչպես հարկն է: Այո, այո,<br />

թո՛ւյլ տուր կասկածել... Իսկ այդ Վեզիրյանն էլ պտուղ է, ճառեր է ասում կոնֆերանսներում...<br />

Չէ, փոթորիկն անցավ...<br />

Ես նրան համարյա չեմ լսում: Կախել եմ գլուխս ու մտածում եմ, ահա, Վեզիրյանը մեկի հոգին<br />

էլ պղտորեց, մեկի հոգին էլ լցրեց թույնով ու նրան ստիպեց ասել այնպիսի խոսքեր և ասել<br />

այնպիսի տոնով, որի համար շատ չանցած զղջալու է և իր վրա զայրացած՝ աշխատելու է<br />

դուրս գալ դրությունից: Ու դա նրան ավելի է տանջելու, քանի որ բնավորությամբ զգայուն ու<br />

բարի մարդ է: Այդ հո ես լավ գիտեմ: Արդեն չորս տարի է, ինչ մեր դասախոսն է Սարյանը, մի<br />

մարդ է, որ կարող է մանկան պես հուզվել ուրիշի վշտի համար, ուրախանալ ուսանողի գտած<br />

մի լավ վերնագրով, մի հարմար ածականով, լրագրային մի փոքրիկ ինֆորմացիայի համար:<br />

Նա խոսում է, իսկ ես հիշում եմ, թե որքան ընկճված ու տխուր էր նա, երբ մեկ ամիս առաջ<br />

վերադարձել էր շրջանները կատարած գործուղումից: Ինչպես սովորաբար լինում է նման<br />

դեպքերում, խմբագրությունում այդ օրերին բոլոր շշուկների թեման խմբագրի<br />

տրամադրությունն էր: Հազար ու մի տեսակ ենթադրություններ ու կռահումներ էին արվում,<br />

մինչև որ խմբագրի տեղակալը, որ գործուղման ընթացքում խմբագրի հետ էր եղել, պատմեց<br />

եղելությունը:<br />

Լեռանային հեռավոր մի շրջանում Սարյանը այցելում է շրջկենտրոնի միջնակարգ դպրոց:<br />

Անմիջապես իր շուրջն է հավաքում երեխաներին ու սկսում է զրուցել, կատակել նրանց հետ:<br />

Նրա հայտնի թուլություններից մեկն էլ դա է: Չթաքցրած բավականությամբ հետաքրքրվում է<br />

նրանց առաջադիմությամբ և ապա պահանջում, որ յուրաքանչյուրը առանձին-առանձին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

53<br />

պատմի իր այսպես կոչված կենսագրությունը. ովքեր են ծնողները, որտեղ են աշխատում, ինչ<br />

եղբայրներ ու քույրեր ունեն, ինչպես են նրանց անունները, ինչ գրքեր են կարդում...<br />

Հերթը հասնում է մի տասներկուամյա աղջկա:<br />

- Անունդ ի՞նչ է, սիրո՛ւն աղջիկ,- հարցնում է Սարյանը:<br />

- Հասմիկ,- ասում է աղջիկը:<br />

- Հրաշալի անուն է, այդպիսի անուն ունեցողը լավ պետք է սովորի: Իսկ դո՞ւ ինչպես ես<br />

սովորում:<br />

- Գերազանցիկ է,- հուշում են այս ու այն կողմից:<br />

- Շատ-շատ ուրախ եմ, ապրե՛ս,- ուրախանում է Սարյանը, և ընդհանրապես այնքան<br />

նրբանկատ ու զգայուն այդ մարդը, իր տարերքի մեջ լինելով, հանկարծ տալիս է մի հարց ևս,<br />

որը նրա տառապանքի սկիզբն է դնում:<br />

- Այ, այդ մեկը լավ չէ,- ասում է նա,- տեսնում եմ, որ կոշիկիդ ներբանը պոկված է և կախվել է<br />

շնիկի լեզվի պես: Խնդրում եմ իմ կողմից հայրիկիդ ասես, որ մեկ-երկու հատ մեխ խփի, հա՞:<br />

Ու հանկարծ աղջկա աչքերը արցունքով են լցվում, հեկեկում է նա և ձեռքերով դեմքը ծածկած<br />

փախչում դասարանից: Սարյանը գունատվում է:<br />

- Ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ հեռացավ, միթե՞ ես վիրավորեցի նրան,- շփոթված հարցնում է նա<br />

հավաքվածներին:<br />

Ու աշակերտները իրար ընդհատելով ու լրացնելով, բացատրում են, որ Հասմիկը հայր չունի,<br />

որ նրա հայրը զոհվել է երկու շաբաթ առաջ հանքերում, երբ փորձել է փրկել փլուզումի<br />

հետևանքով հողի տակ մնացած իր ընկերոջը:<br />

Շփոթահար, ընկճված Սարյանը խնդրում է փնտրել աղջկան, բայց նրան ոչ մի տեղ չեն<br />

գտնում: Եվ վերադառնում է հյուրանոց:<br />

«Ամբողջ օրը նա ոչ մի տեղ դուրս չեկավ- պատմում էր խմբագրի տեղակալը,- նրա մոտ եկան<br />

ընկերները, որոնց հետ միասին սովորել էր ինստիտուտում և որոնց շատ էր սիրում, սակայն<br />

նա հայտարարեց, թե հիվանդ է և համարյա հասկացրեց, որ ուզում է մենակ մնալ: Երկար<br />

ժամանակ մռայլված քայլում էր սենյակի մի անկյունից մյուսը՝ գլուխը վշտացած օրորելով ու<br />

անձայն շարժելով շրթունքները: Ես փորձեցի մխիթարել նրան, ասացի, որ մի առանձին բան<br />

չի եղել, որ դա սոսկ թյուրիմացություն է. որտեղի՞ց կարող էր ինքն իմանալ՝ հայր ուներ այդ<br />

աղջիկը, թե ոչ:<br />

- Այ, հենց հարցն էլ այդ է, է,- խմբագիրը կանգ առավ ու աջ ձեռքի ծալված ցուցամատով սկսեց<br />

ամուր խփել պատին,- հարցն այդ է, է՛: Եթե մի բան չգիտես, ինչո՞ւ ես հարցնում, ինչո՞ւ ես<br />

հետաքրքրվում: Պետք է, որ զգայի, է՜, պետք է, որ ես զգայի, է՜, ախր այնքան տխուր աչքեր<br />

ուներ այդ աղջիկը,- ու այդ ասելիս նրա աչքերը արցունքով էին լցվել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

54<br />

Հետո հանկարծ վճռեց գնալ, գտնել Հասմիկին: Զանգահարեց ինչ-որ տեղ, երևի դպրոցի<br />

դիրեկտորին, իմացավ հասցեն և ինձ էլ ստիպեց ուղեկցել իրեն: Սակայն մինչև Հասմիկենց<br />

տուն գնալը խանութ մտավ, իրեն կորցրած գնեց, ինչ որ տեսնում էր` չմտածելով՝ դրանք<br />

համապատասխա՞ն էին աղջկա տարիքին, թե ոչ: Մի մեծ արջուկ գնեց ու էլեկտրական գնացք,<br />

հավանաբար տասնյոթ տարեկանի մի ծաղկավոր զգեստ գնեց ու լաքե փայլուն կոշիկներ,<br />

ռետինե մի մեծ գնդակ գնեց ու գույնզգույն ժապավեններ և նույնիսկ փուչիկներ գնեց մի քանի<br />

հատ: Խնդրեց հաշվել արժեքը, փորփրեց բոլոր գրպանները, դրամը չբավականացրեց,<br />

շփոթված այս ու այն կողմ նայեց և ապա ինձ խնդրեց իրեն տալ մոտս եղած ողջ գումարը:<br />

Վարորդից էլ փող վերցրեց ու վաճառողի զարմացած, ապշահար հայացքի տակ, ասես<br />

տենդով բռնված, գնեց կոնֆետներ ու խմորեղեն, ինչ-որ գեղեցիկ տուփեր ու պահածոներ... Ու<br />

նոր միայն մենք գնացինք Հասմիկենց տուն:<br />

Թեև առավոտ շուտ Երևան էինք վերադառնալու, բայց նա մինչև ուշ գիշեր չհեռացավ<br />

Հասմիկի մոտից: Երկար զրուցում էր հետը, իր երեխաներից էր պատմում: Ու ինքն էլ<br />

քնեցրեց: Նստել, նայում էր դեմքին, հետո ես տեսա, որ թաքուն ինչ- որ բան է դնում նրա<br />

բարձի տակ: Հավանաբար գնումներից մնացած դրամը: Իսկ երբ հրաժեշտ էինք տալիս,<br />

բավականաչափ չոր, որպեսզի հանկարծ սենտիմենտալ չերևա ու որպեսզի կարողանա<br />

թաքցնել անասելի հուզմունքը, Հասմիկի մորն ասաց.<br />

- Տիկի՛ն, ես ինքնակոչ ինձ Ձեր աղջկա հորեղբայրն եմ համարում, այսինքն՝ մի մարդ, որ ինչոր<br />

պատասխանատվություն ունի նրա ապագայի համար: Այսքանը, ահա այսքանը...»:<br />

- Դե, հիմա գնա՛ ու գրի՛ր, վաղը ուղիղ ժամը մեկին ֆելիետոնը սեղանիս պետք է լինի: -<br />

Խմբագիրը ձեռքը կրկին ուսիս էր դրել, և նրա աչքերը բաց երկնագույն էին: - Չաշխատես մի<br />

մի սիրուն խոսքի կամ սրամիտ արտահայտության համար աղավաղել կամ չափազանցնել<br />

փաստերը: Թող սիրուն չլինի, թող ճիշտ լինի: Դե, գնա՛, ի՞նչ ես կանգնել, կարծում ես` ես<br />

ուրիշ գործ չունե՞մ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

55<br />

Մի Փոքրիկ Ուրախություն<br />

Մեծ, կարմիր շենքերի կողքին, կավե պարսպի նման տներ կան դեռ, հողե միհարկանի տներ,<br />

տխուր, վանդակաճաղ աչքերով, փոս ընկած, կանաչ կտուրներով ու լայն չռած հենակներով:<br />

Մարդ կարող է մի քանի անգամ անցուդարձ անել այդ տների կողքով ու որևէ անցուղի<br />

չտեսնել: Այնինչ անցուղի կա, կա մի փոքրիկ, նեղ ճանապարհ, որը մի քանի մետրի վրա մերթ<br />

աջ ու մերթ ձախ թեքվելով դուրս է գալիս ուղիղ այն տան առջև, որտեղ ապրում է Նանարը:<br />

Ես , որ տարիներ շարունակ կամքի մեծ լարումով կարողացել եմ որևէ բանաստեղծություն<br />

չգրել, զինաթափ եմ եղել այդ պստիկ, կավե փողոցի առջև և մի քանի անգամ գնալ-գալուց<br />

հետո, քաղաքատնտեսության դասին, ի ամոթ ինձ, գրել եմ:<br />

Իմ նեղ, մթին, փոքրիկ փողոց<br />

Ինչո՞ւ այդպես սիրում եմ քեզ,<br />

Ինչո՞ւ սիրտս՛ նետված փողոց՛<br />

Միշտ կարոտով հիշում է քեզ...<br />

Եվ այլ, նույն տոնով էլի երկու քառյակ, որտեղ փաստերը զզվելիորեն կեղծելով հայտարարել<br />

եմ, թե արդեն հոգնել եմ մեծ քաղաքների ժխորից, ասֆալտապատ պողոտաներից ու վառ<br />

լուսավորված ռեստորաններից և փիլիսոփայի ու պճնամոլի իմ հոգով, քարավանի մեղմ<br />

ղողանջի տակ միայնություն ու անդորր եմ որոնում այս փողոցում:<br />

Սուտ: Ավելի ցեխոտ ու անտանելի փողոց աշխարհում չկա, և ես կյանքումս երբեք երկրորդ<br />

անգամ չէի անցնի այս ճանապարհով, եթե Նանարը չլիներ: Բայց Նանարը կա, կա իմ<br />

Նանարը: Դրա համար էլ հլու-հնազանդ կանգնել եմ հիմա անկյունում, ցեխի մեջ ու<br />

երկտարեցի աշակերտի անփութությամբ շուրթերս ուռցրած, սուլում եմ պայմանական<br />

ազդանշանը:<br />

- Սիրուններ, միք նեղենա...<br />

Այսօր ինչ-որ չի ստացվում: Եվ, այն է, փորձում եմ երկրորդ անգամ ձգել «սիրուններ», երբ<br />

մեկի ծանր ոտնաձայնը լռեցնում է ինձ: Կանգնում եմ մեջքով ու սպասում, որ անցնի: նորից<br />

եմ ուռցնում շրթունքներս ու նորից ոտնաձայն: Թյու, ոնց որ Աբովյանում կանգնած լինես:<br />

Այսքան էլ երթևեկությո՞ւն: Բայց եթե միայն գան ու անցնեն, էլի ոչինչ, դրանով չեն<br />

բավարարվում, յուրաքանչյուրն աշխատում է մի լավ նայել դեմքիս: Միթե՞ արտաքինս<br />

այդպես կասկածելի է, չեմ հասկանում: ես շրջվում եմ, իսկ անցորդները, հատկապես տարեց<br />

կանայք, մի քանի քայլ անցնում, ետ են դառնում և ուշադիր դիտում ինձ: Թեքում եմ գլուխս՛<br />

մյուս կողքից են անցնում: Կախում եմ. կանգնում սպասում են այնքան, մինչև որ<br />

համբերությունից դուրս գամ, և ես էլ համառորեն, զայրացած իրենց նայեմ: Իսկ կողքի<br />

դարպասի ետևում իմ ամենամեծ դժբախտությունն է ապրում՝ կարմիր վզկապով: Շրջկոմում<br />

է տեսել, դպրոցում, թե՞ ինչ-որ հավաքույթում, չգիտեմ, բայց ճանաչում է ու կարծես անգիր<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

56<br />

գիտի իմ չվացուցակը: Հենց փողոց եմ մտնում, դարպասից դուրս է գալիս ու պիոներական<br />

պատիվ բսռնելով բացականչում.<br />

- Բարև ձեզ, ընկեր Լևոնյան:<br />

Հետո տեղավորվում է իրենց պատշգամբում ու այնտեղից, ինչպես հետախուզական<br />

դիտակետից, կրակի տակ պահում փողոցը: Դե, ես էլ հո չե՞մ կարող նրա աչքի առջև ուռցնել<br />

շրթունքներս ու սիրուններին խնդրել, որ չնեղանան: Պիոներ-դպրոցական բաժնի վարիչի իմ<br />

ողջ հեղինակությունը սուլոցիս նման հօդս կցնդի: Մնում է մի ելք, որին և դիմում եմ: Ետ եմ<br />

դառնում մինչև փողոցի ծայրը, այնտեղից լուրջ և անփույթ քայլում եմ ներքև և սուլում եմ<br />

առանց կանգ առնելու, ասե թե սուլողը ես չեմ: Եվ... ահա, վերջապես պատուհանի սպիտակ<br />

վարագույրի վերևում հայտնվում է Նանարի դիմանկարը, իսկ քիչ անց նրա ոտնաձայնն է<br />

լսվում փայտե սանդուղքի վրա:<br />

Մենք համարյա պատին քսվելով անցնում ենք իմ երգած նեղ, մթին, փոքրիկ, անիծյալ փողոցը<br />

ու ես ասում եմ նրան.<br />

- Նանար ջան, ներիր երեկվա համար, հա՞:<br />

Նանարը ոչինչ չի ասում, բայց նրա պայծառ, ժպտուն աչքերը արդեն պատասխանն են:<br />

- Ի՞նչ եղավ,- հարցնում է նա:<br />

Ես նրան պատմում եմ ամեն ինչ ու արտասանում ֆելիետոնս, կյանքումս առաջին անգամ<br />

գրած ֆելիետոնը, որ այսօր ժամը տասնմեկին խմբագրի սեղանին դրեցի: Նանարը հրճվում է,<br />

երբ ես նկարագրում եմ, թե ինչպես խմբագիրը, կարդալուց հետո, ինձ որևէ բան ասելու<br />

փոխարեն՝ կանչեց պատասխանատու քարտուղարին, կարգադրեց նյութը տպարան<br />

ուղարկել և նախատեսել կիրակնօրյա էջի համար:<br />

- Ջան,- ծափ է տալիս Նանարը և անմիջապես հարցնում է տագնապով.<br />

- Արտակ, իսկ դու չե՞ս վախենում:<br />

- Ումի՞ց,-ծիծաղում եմ ես,- բոլոր փաստերը ճիշտ են:<br />

- Չգիտեմ,-ասում է Նանարը,- վախենում եմ քեզ համար...<br />

Ու հանկարծ որոշում եմ թևանցուկ անել Նանարին, առաջին անգամ օրը ցերեկով: Նա ձեռքը<br />

ետ է քաշում, բայց ես բռնում եմ ամուր: Կարմրում, կախում է գլուխը, շշնջում.<br />

- Վայ, ամոթ է, կտեսնեն:<br />

- Դե, թող, դու էլ, ամոթ է, ամոթ է, ինչո՞ւ է ամոթ,- բարկանում եմ ես,- հերիք է, էլի, տեսնում<br />

են՝ թող տեսնեն, կարծես թե...<br />

- Խոսքս չվերջացրած, էլեկտրական հարված ստացողի պես, ես եմ ձեռքս փախցնում Նանարի<br />

թևի տակից ու մի քայլ ետ եմ ընկնում: Մյուս մայթից, ուղիղ մեր դիմացից գալիս է եղբայրս՝<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

57<br />

Բաբկենը: Չի նայում, բայց գիտեմ, որ տեսել է, քմծիծաղ է տալիս ու ձախ ձեռքը թաքուն<br />

կողքին բռունցք արած սպառնում է. այսինքն՝ «այդ են քո ժողովները, հա՞, թաքուն-թաքուն<br />

ման ես գալիս»:<br />

- Ի՞նչ պատահեց,- վախեցած կանգ է առնում Նանարը:<br />

Ես շփոթված գլխով ցույց եմ տալիս Բաբկենին:<br />

- Եղբայրս է,- ասում եմ:<br />

Հիմա էլ Նանարն է ցնցվում, քիչ է մնում լաց լինի:<br />

- Տեսա՞ր,-ասում է,- ժամանակ գտար: Քաջիս նայեք: Տեսնում են, թող տեսնեն...<br />

Նա այնքան նման է կրկնում իմ խոսքերը, որ ես քրքջում եմ: Իսկական դերասանուհի է, է՜:<br />

Նանարը չի դիմանում, ինքն էլ է ծիծաղում կամացուկ, ու ես առիթից օգտվելով այս անգամ<br />

ամենայն վճռականությամբ բռնում եմ նրա թևը:<br />

Դե հիմա ով ուզում է թող տեսնի:<br />

- Եկ թատրոնի տոմս վերցնենք, հը՞,- առաջարկում եմ ես,- կամ կինո գնանք: Որն ուզում ես:<br />

- Չէ, թատրո՛ն չէ, թատրո՛ն չէ,- անմիջապես հրաժարվում է Նանարը: - Կինո գնանք:<br />

Նա այնքան արագորեն է հրաժարվում թատրոնից, որ ես ակամա բարկանում եմ: Իսկ ինչո՞ւ<br />

չի ուզում, գուցե վախենում է, որ իր ծանոթ դերասանները տեսնե՞ն մեզ: Եթե որևէ բան չկա,<br />

ինչո՞ւ է խուսափում: Ի՜նչ... Նանարը: Չէ, հիմար բաներ եմ մտածում: Կամ գուցե ուրիշ<br />

պատճառ կա... Ու մեկ էլ նկատում եմ, որ գարնանային այս խոնավ օրը Նանարի ոտքերին<br />

բոկոտիկներ են:<br />

- Ոնց ուզում ես,- ասում եմ ես:<br />

Ինչպես մինչև հիմա չէի նկատել, որ նա բոկոտիկներ է հագնում: Հա, ասենք կրկնակոշիկների<br />

մեջ ո՞նց կարող էի տեսնել, իսկ մենք ե՞րբ ենք մի այնպիսի տեղ գնացել, որտեղ հարկ լիներ<br />

հանել կրկնակոշիկները: Ես թաքուն նայում եմ նրա փոքրիկ ոտքերին, կրկնակոշիկների մուգ<br />

հետքերով երիզված նրա խունացած բոկոտիկներին, որոնք կարծես գարնանային ջրերի<br />

պայծառությունից ամաչելով, զգուշորեն չոր տեղեր են որոնում ասֆալտին, ու ավելի եմ<br />

սեղմում իմ Նանարի թևը:<br />

Երբեք իրենց տան մասին չի պատմում, երբեք չի տրտնջում, թեև գիտեմ, որքան ծանր է նրա<br />

համար, թեև գիտեմ, որ իր փոքրիկ աշխատավարձով են ապրում ինքն ու մայրը: Միայն մի<br />

անգամ ասաց, որ վեց տարեկան է եղել, երբ զրկվել է հորից: Ինքը համարյա թե չի հիշում<br />

նրան, աղոտ, շատ աղոտ տեսնում է միայն նրա փոքրիկ տախտակե կրպակը փոքրիկ<br />

հրապարակում, որտեղ Շատախցի վարսավիր Գրիգորը՝ միշտ մի քիչ հարբած ու աշխարհի<br />

բոլոր վարսավիրների պես միշտ մի քիչ շատախոսելով՝ գրկում, սափրում էր օտար<br />

մարդկանց գլուխները: Հետո, երբ ավարտում էր գործը, փոքրիկ Նանարին ուսին էր դնում ու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

58<br />

լայն քայլերով, թեթևակի օրորվելով, գլուխը քիչ թեքած, ինչ- որ տխուր երգ մրմնջալով<br />

քայլում էր դեպի իր կավե տունը՝ նեղլիկ փողոցի ծայրին: Օրվա վաստակը խանութ էր<br />

ուղարկում, գինի և ուտելիք բերել տալիս, բարձր ձայնով կանչում հարևաններին ու սկսում<br />

քեֆ անել՝ Նանարին ծնկին դրած: Խմում էր պղտոր գինին ու պղտորված աչքերը աղջկան<br />

հառած, հառաչում կամացուկ.<br />

- Էխ, Նանոս, տղա տի էղնեիր, երթայինք փրկեինք մեր երկիր անօրեններից: Էխ...<br />

Հոր մահից հետո մայրը չամուսնացավ այլևս, երկու տեղ հավաքարարի գործ էր անում ու<br />

պահում աղջկան:<br />

Հիմա էլ աղջիկն է պահում մորը: Իմ այս փոքրիկ Նանարը: Ինքը չի ասել, բայց ես գիտեմ,<br />

տեխնիկում է գնացել նրա համար ախր, որ թոշակ ստանա, որ մայրը գոնե մի տեղ աշխատի<br />

միայն:<br />

Լենինի հրապարակի մոտ ես ձեռքս ճակատիս եմ խփում:<br />

- Տես, ո՞նց էի մոռացել, Նանար:<br />

- Ինչը՞,- անհանգստանում է նա:<br />

- Այսօր քրոջս ծննդյան օրն է,- ասում եմ,- առավոտյան կպավ ու կպավ, թե մի նվեր առ: Ի՞նչ<br />

անեմ:<br />

- Իսկ փող ունե՞ս,- հարցնում է Նանարը ու ձեռքն արագորեն գրպանն է տանում: - Ես մի քիչ...<br />

Ես բռնում եմ նրա ձեռքը:<br />

- Հարցը փողը չէ: Այսօր աշխատավարձ եմ ստացել: - Բայց ի՞նչ գնեմ, չեմ իմանում: Լսիր,<br />

գուցե կոշիկ գնեմ, հը՞,- ասում եմ,- նա մի կարգին կոշիկ չունի:<br />

- Հա,-ուրախանում է Նանարը,- աչքերն այնպես են փայլում, որ սիրտս ճմլվում է: - Իսկ<br />

համարը գիտե՞ս:<br />

- Համա՞րը, որտեղի՞ց պիտի իմանամ,- շփոթվում եմ ես,- ճիշտ որ, է, ի՞նչ անենք: - Հետո<br />

մտահոգ դեմքով նրա կոշիկներին եմ նայում: - Գիտե՞ս ինչ, Նանար, ինձ թվում է, թե նրա<br />

ոտքերը հենց քոնի չափ պետք է լինեն:<br />

Նանարն էլ է ցած նայում, կարմրում է ու ետ քաշում բոկոտիկները:<br />

- Իսկ եթե չլինեն...<br />

- Չլինեն, վաղը կբերես կփոխեմ,-ասում եմ ես,- կարևորն այսօր տանելն է, հո տեղն ու տեղը<br />

չի՞ հագնելու:<br />

Մենք հենց հրապարակի մոտի փոքրիկ խանութն ենք մտնում ու սկսում ուշադիր զննել թեք<br />

տախտակների վրա զույգ-զույգ շարված կոշիկները: Եվ հանկարծ երկուսս էլ միաժամանակ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

59<br />

նայում ենք անկյունում դրված կապույտ, ռետինե հաստ ներբաններով կոշիկներին:<br />

Զարմանալի կոշիկներ են, կողքով անտարբեր անցնել չի լինի: Ափսոս որ գինը չի երևում:<br />

Նանարը վաճառողին խնդրում է ցույց տալ դրանք, բռնում է այնքան զգուշորեն, ասես<br />

ապակուց լինեն, նայում է հիացած, զարմացած, նույնիսկ հոտ է քաշում ու հետն էլ փակում<br />

աչքերը:<br />

- Ի՞նչ արժեն:<br />

Վաճառողը մի այնպիսի գին է ասում, որ ես գունատվում եմ թեթևակիորեն, իսկ Նանարը<br />

պարզապես վախեցած՝ կոշիկները վաճառասեղանին է դնում ու ետ քաշվում: Վաճառողը<br />

ձեռքը ծուլորեն կոշիկներին է տանում, ժպտում է մի տեսակ հեգնանքով, հաղթական, և հենց<br />

այդ ժպիտն էլ որոշում է ամեն ինչ:<br />

- Փորձիր, Նանար,- ասում եմ ես չարացած, գրպանիս մեջ տրորելով կես ամսվա<br />

աշխատավարձս:<br />

- Գժվել ե՜ս,- կրկին ետ է քաշվում Նանարը:<br />

- Իսկ քո ի՞նչ գործն է,- բարկացած շշնջում եմ ես,- իրավունք չունե՞մ քրոջս համար գնելու:<br />

Նանարը այնպես է շփոթվում, որ երկար ժամանակ չի կարողանում հանել իր բոկոտիկները:<br />

Իսկ երբ հագնում է կապույտ, ռետինե հաստ ներբաններով այն հրաշալի կոշիկները, ես<br />

առաջին անգամ տեսնում եմ, թե որքան նուրբ, որքան գեղեցիկ են նրա փոքրիկ ոտքերը:<br />

Աշխատավարձս անփութորեն վաճառասեղանին եմ նետում, նետում եմ, ազնիվ խոսք,<br />

առանց որևէ ափսոսանքի, թեթևացած ու հպարտ հոգով: Այնքան են սազում Նանարին այդ<br />

կապույտ կոշիկները: Հետո տեսնելով, որ Նանարը կրկին թեքվել և ուզում է հանել կոշիկները,<br />

թեքվում եմ ես էլ. ու կամացուկ, երջանիկ շշնջում եմ նրա ականջին.<br />

- Շնորհավոր լինի, Նանար:<br />

- Ի՞նչ...<br />

Ես նրան համարյա ուժով դուրս եմ բերում խանութից ու որպեսզի այլևս որևէ առարկություն<br />

չլինի, ինքս էլ ուրախությունից խենթացած, բաց եմ թողնում նրան, վազում եմ մի քիչ ու թղթի<br />

մեջ փաթաթած նրա հին բոկոտիկները ողջ ուժով նետում մի հին տան տափակ կտուրը: Դե<br />

թող գնան...<br />

- Պրծա՞նք,- քրքջում եմ ես:<br />

- Գի՜ժ, գի՜ժ,- շշնջում է Նանարը: - Գի՜ժ...<br />

... Ես տուն եմ գնում համարյա վազելով, բարձր-բարձր ցատկելով ու աջ ձեռքս դիպցնելով<br />

մայթերի թաց սաղարթներին, թրջվում եմ ու վազում՝ հարբած երջանկությունից, հարբած<br />

բալի հոտով: Կանգ եմ առնում միայն մեր տան դռան առջև, որպեսզի մտածեմ, թե ի՞նչ պիտի<br />

ասեմ, երբ հարցնեն աշխատավարձիս մասին: Հետո թափ եմ տալիս ձեռքս: Կճարեմ մի<br />

տեղից, կամաց-կամաց կտամ: Ասենք՝ ֆելիետոնիս համար հոնորար էլ եմ ստանալու: Տեսնես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

60<br />

ինչքա՞ն փող կտան: Էխ, փող, փող, որքան ես ինձ պետք: Այնինչ մարդիկ կան, որ գլուխները<br />

տմբտմբացնելով, ծանր-ծանր ասում են. «Փողն ի՞նչ է, ջանըմ, փողը հող է» կամ էլ թե չէ. «Փողը<br />

ձեռքի կեղտ է»: Սուտ է, գարշելի, կեղծավոր սուտ: Այդպես կարող են ասել միայն նրանք,<br />

ովքեր փող շատ ունեն, ովքեր հենց այնպես, առանց աշխատելու են փողի տեր դառնում և<br />

դողում են վրան, ովքեր վախենում են, թե դու նրանցից փող կուզես, ովքեր չեն հասկանում, որ<br />

փողով կարելի է մի քիչ երջանկացնել մարդկանց ու հենց դրանով էլ երջանիկ լինել նաև:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

61<br />

Ծանոթացեք, Մերոնք Են<br />

Մինչև շրջկոմի շենքը մտնելը, ես քիչ հեռու կանգնած, ուշադիր շուրջս եմ նայում, հո<br />

կուսշրջկոմից որևէ մեկը չի՞ տեսնում, որ կրկին հեծանիվով եմ աշխատանքի եկել: Այսինքն,<br />

ով ուզում է տեսնի, բացի շրջկոմի քարտուղարի օգնական Բելա Գրիգորևնայից: Չգիտեմ<br />

ինչու, նա ինձ տանել չի կարողանում, հատկապես երբ հեծանիվով եմ լինում: Աչքերից կրակ<br />

է ցայտում, դողում է ողջ մարմնով.<br />

- Դու... դու շրջկոմի աշխատո՞ղ ես, թե կրկեսի արտիստ,- հևում է նա,- գիտե՞ս, որ դրանով<br />

ստվեր ես գցում ողջ շրջկոմի վրա: Ի՞նչ կմտածեն կոմերիտականները, ի՞նչ կմտածեն<br />

պիոներները, ի՞նչ կմտածեն պիոներ ջոկատավարները: Կարո՞ղ ես ստիպել, որ նրանք<br />

հարգեն քեզ: Եր-բեք: Ինձ համար շատ դժվար է նրան պատասխանելը, որովհետև Բելա<br />

Գրիգորևնան ռուսերեն է խոսում, իսկ ես ռուսերեն լավ չգիտեմ: Ճիշտ է, նա էլ առանձնապես<br />

չգիտի, աղավաղում է խոսքերը, օգտագործում է նաև հայերեն բառեր և շեշտերը միշտ սխալ է<br />

դնում, բայց չի ամաչում դրանից, արագ-արագ խոսում է, իսկ ես ամաչում եմ: Միայն մի<br />

անգամ համբերությունից դուրս եկա, չդիմացա այլևս.<br />

- Բելա Գրիգորևնա,- ասացի,- ախր սրա մեջ ի՞նչ ամոթալի բան կա: Ամբողջ աշխարհում<br />

հեծանիվով են շրջում: Տուլայում, օրինակ, ծեր թե մանուկ հեծանիվ է քշում: Ի՞նչ կա որ...<br />

- Կապիտալիստական երկիրը մեզ համար օրինակ չէ,- կտրեց Բելա Գրիգորևնան:<br />

Բայց այսօր քարտուղարի օգնականը չի երևում: Բացում եմ դուռը, ներս եմ տանում<br />

հեծանիվս և արագորեն ուղղվում դեպի շենքի բարապանուհու՝ մորաքույր Պաշայի, խցիկը.<br />

- Պաշա մորաքույր...<br />

- Կիտեմ, կիտեմ,- ծիծաղում է ծեր կինը,- տող էստեխ, Բելա Գրիգորևնա չտեսնել:<br />

Կոմերիտմիության շրջկոմի մեր սենյակներում ոչ ոք չկա: Դեռևս չեն եկել: Հեռվից նայում եմ<br />

իմ գրասեղանին, որը կարծես փոքրիկ պիոներական անկյուն լինի: Վերևում քաղաքի<br />

պիոներական խորհուրդի փոխանցիկ դրոշն է փակցված, որ իմ աշխատանքի<br />

գնահատականը չէ, այլ ինձ ժառանգություն է մնացել իմ նախորդից: Իսկ դրոշի ներքևում<br />

փակցված երկու պատվոգրերն արդեն ես եմ ստացել: Պիոներ դպրոցականների գարնանային<br />

սպարտակիադայում մեր շրջանը առաջին տեղն էր գրավել և երկրորդ տեղը՛ մետաղի<br />

ջարդվածք հավաքելու գործում: Սեղանի վրա Կրեմլի մակետ-թանաքամանն է՝ Թբիլիսիի<br />

պիոներների պատվիրակության նվերը:<br />

Շատ եմ սիրում իմ աշխատանքը, դա էլ ինձ իմ նախորդից է մնացել, քաղաքի հնագույն<br />

պիոներ աշխատող ընկեր Լիզայից: Հինգ տարի նրա մոտ արտահաստիքային հրահանգիչ եմ<br />

եղել և չեմ տեսել ուրիշ մեկին, որ այդքան ջերմեռանդորեն սիրի իր աշխատանքը:<br />

Պիոներական գործում շատ բաներ ամեն տարի կրկնվում են, մասնավորապես հավաքների<br />

ձևը, սակայն ամեն անգամ ընկեր Լիզան այնպես էր հուզվում, այնպես էր ալեկոծվում,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

62<br />

կարծես նորելուկ էր, կարծես առաջին հավաքն էր անցկացնում: Միշտ և ամենուրեք կարմիր<br />

վզկապով էր, և վայ այն ջոկատավարին, ով առանց վզկապի ներկայանար նրան:<br />

- Ես քեզ չեմ ճանաչում,- ասում էր նա,- ես այդպիսի ջոկատավար չունեմ:<br />

- Դու, սիրելիս,- ասում էր մեկ ուրիշ պիոների,- եղբորդ ես նմանվել՝ Վահանին, թափթփված<br />

ես, այնինչ ավելի լավ կլիներ, եթե քրոջդ՝ Շուշանին նմանվեիր:<br />

Բոլորին ճանաչում էր: Ճանաչում էր ոչ միայն պիոներներին, այլև նրանց եղբայրներին ու<br />

քույրերին, ծնողներին և քեռիներին: Գիտեր ով որտեղ է աշխատում, ինչով կարող է օգտակար<br />

լինել պիոներական աշխատանքներին, շեֆական ինչ աջակցություն կարող է ցույց տալ<br />

դպրոցներին: Փողոցով անցնում էր հպարտ գլուխն անընդհատ շարժելով, որովհետև ամեն<br />

կողմից լսվում էր.<br />

- Բարև ձեզ, ընկեր Լիզա:<br />

- Ընկեր Լիզա, բարև ձեզ:<br />

Ամբողջ քաղաքը բարևում էր նրան, բոլորը նրա պիոներներն էին, կամ պիոներներն էին եղել:<br />

Վախենում էին նրանից ու հարգում անսահման: Շատ պահանջկոտ էր ու խիստ, և ինձ թվում<br />

էր, թե չափից ավելի է խիստ, թե նույնիսկ չոր է: Հետո, մի օր միայն զգացի, որ նա պարզապես<br />

դժբախտ մարդ է, դա այն օրն էր, երբ նրանից ընդունում էի գործերը:<br />

Ինչ որ պատասխանատու մեկն ասել էր, թե նրա տարիքը վաղուց պիոներական աշխատողի<br />

տարիք չէ, և ընկեր Լիզային առաջարկել էին արհմիութենական աշխատանք: Երեկոյան<br />

շրջկոմում միայն ես և նա էինք: Ընկճված ու մռայլ բացում էր գզրոցները, ինչ-որ<br />

թղթապանակներ հանում, կարդում թերթ առ թերթ, երբեմն մոռանում էր իմ ներկայությունը,<br />

այնպես էր տարվում որևէ թղթով կամ լուսանկարով, որ ժպտում էր հանկարծ, ծիծաղում էր<br />

բարձրաձայն, ձեռքը սեղանին էր խփում ու փակում աչքերը: Ի՞նչ իմանաս, ո՞ւմ էր տեսնում,<br />

ո՞ւմ էր հիշում: Ի՞նչ իմանաս: Հետո մռայլվում էր նորից ու մի նոր թղթապանակ հանում:<br />

Մաքուր, խնամքով դասավորեց ամեն ինչ, իր անձնական գրքերը, նամակները, պատվոգրերը,<br />

լուսանկարները կապոց արեց, չորս կողմից փաթաթեց թելով ու ոտքի կանգնեց: Նորից<br />

թեքվեց, նայեց գզրոցները. որևէ բան հո չի՞ մոռացել: Ու հանկարծ տեսավ իր վզկապը՝<br />

կարմիր վզկապը, որի երկար ծայրը սեղանին էր ընկել: Չուղղվեց այլևս. հենց այդպես էլ<br />

կռացավ, դանդաղորեն քանդեց հանգույցը, վզկապը հանեց պարանոցից, աչքերին տարավ ու<br />

ավերվեց աթոռին:<br />

Ընկեր Լիզան լաց էր լինում: Շփոթվել էի, չգիտեի ինչ անել: Հեռանա՞լ, թե՞ ինչ-որ բան ասել:<br />

Բայց ի՞նչ, ի՞նչ ասել: Մի տեսակ ինձ էի մեղավոր զգում նրա առջև: Մոտեցա, ուզեցի շոյել<br />

ուսը, նրա կարճ խուզած մազերը ցնցվում էին մանրիկ, ու այդ մազերի մեջ արդեն շատ էր<br />

սպիտակը:<br />

- Ընկեր Լիզա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

63<br />

Նա չբարձրացրեց գլուխը, բայց խոսեց, շարունակելով հեծկլտալ, խոսեց կծկտուր,<br />

տառապանքով, ասես ոչ թե շրջկոմից, այլ աշխարհից էր հեռանում:<br />

- Ես... լաց չեմ լինում, հենց այնպես... ի՞նչ պիտի անեմ... ախր ոչ ոք չունեմ աշխարհի մեջ... ոչ<br />

ոք: Իմ երեխաները... իմ կյանքը... իմ պիոներները...<br />

- Նրանք միշտ էլ ձեզ հետ կլինեն, ընկեր Լիզա,- ասացի ես սրտանց,- դուք էլ գիտեք, չէ, որ<br />

նրանք ձեզ, որ մենք ձեզ շատ ենք սիրում: Եվ եթե թույլ տաք, որ դժվարանալու դեպքում ձեր<br />

օգնությունը խնդրեմ... Ախր ես շատ բան չեմ հասկանում...<br />

Ես շատ էի ուզում, որ նա դժբախտ չզգա իրեն, կռահում էի, որ նա միայն իր սիրած<br />

աշխատանքի համար չի լալիս: Եվ հետո հասկացա: Նա ծերանալուց էր վախենում: Ինչպես<br />

հեքիաթի այն պատանին, որ ժամանակից դուրս ապրելուց հետո հայրենի տուն է դառնում ու<br />

ծերանում է միանգամից: Ընկեր Լիզան էլ այդ ծերանալուց էր սարսափում, քանի որ գիտեր՝<br />

վզկապը կորցնելու հետ իր խաբուսիկ պատրանքային ջահելությունն էլ է կորցնելու<br />

անվերադարձ, և երևակվող լուսանկարի պես արագորեն տեսանելի է դառնալու իր հոգնած,<br />

խորշոմած դեմքը՝ առանց մանկական ծիծաղկոտ դնչիկների, առանց շեփորների ու<br />

թմբուկների, առանց զվարթ աղմուկի և կարմիր, մետաքսե վզկապների...<br />

- Ողջույն, ինձ զանգ չե՞ն տվել,- լսվում է մի բամբ ձայն:<br />

Պարթևն է հարցնում, մեր կազմհրահանգչական բաժնի վարիչը, որի հետ միևնույն սենյակում<br />

ենք նստում: Այդ անունը նրան ասես ծաղրելու համար են տվել: Նուրբ, նիհար տղա է, այնքան<br />

փխրուն, որ նույնիսկ չես հավատում, թե այդ բամբ ձայն է նրանից է դուրս գալիս: Հագնվում է<br />

մեծ ճաշակով և չտեսնված բծախնդրությամբ, որով, հասկանալիորեն իմ նախանձն է գրգռում:<br />

Տաբատի գծերն ասես պողպատից լինեն, երբեք չեն ծռվում, վերնաշապիկն այնքան ճերմակ է,<br />

որ ուզում ես մատիտով խզբզել վրան, փողկապը բարակ հանգույցով խեղդում է կոկորդը: Նա<br />

մեր աշխատողներից միակն է, որ գրելու ժամանակ թևնոցներ է կրում և նախքան հեռախոսով<br />

խոսելը, թաշկինակով խնամքով սրբում է լսափողը: Շատ անկեղծ, սրտաբաց ընկեր է,<br />

չտեսնված ունկնդիր, որևէ սրամտության վրա այնպես է քրքջում իր բամբ ձայնով, այնպես<br />

սրտանց է ուրախանում, որ ուզում ես էլի, ինչ-որ սրամիտ բան ասել, թեկուզ հնարել, միայն<br />

թե ծիծաղի նա: Ամիսը երկու անգամ, աշխատավարձի օրերին, մենք հերթով միմյանց<br />

ռեստորան ենք հրավիրում: Երեկ հերթը իմն էր, և մենք հրաշալի մի ժամ անցկացրինք<br />

աշխատանքից հետո: Ես նրան պատմում էի, թե ինչպես եմ ամառային արձակուրդների<br />

ժամանակ երկու ամիս աշխատել պահածոների գործարանում որպես բեռնակիր: Իսկ երբ<br />

ծիծաղելի մանրամասներով նկարագրեցի, որ առաջին օրը մի քանի պարկ տեղափոխելուց<br />

հետո երեկոյան ժամադրության եմ գնացել, և Նանարը կարծել է թե հարբած եմ, Պարթևը քիչ<br />

մնաց ուշաթափվեր:<br />

- Օրորվո՞ւմ էիր,- հարցրեց նա խեղդվելով:<br />

- Չէ, չէի կարողանում, կախվել էի խեղճի ուսերից,- պատասխանեցի ես:<br />

Պարթևը երկար ծիծաղում էր, հետո հետաքրքրվեց.<br />

- Ուրեմն այդքան ծա՞նր է աշխատանքը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

64<br />

- Հեշտ չէ,- ասացի ես,- սակայն ծանրը ինձ համար էր, մյուսները՝ մշտական բանվորները,<br />

սուլելով էին պարկերը տեղափոխում: Սովորել էին: Հետո ես էլ սովորեցի: Միայն վատն այն է,<br />

որ բաժանմունքի վարչը խաբում էր բանվորներին, աշխատավարձը քիչ էր նշանակում,<br />

որպեսզի տնտեսման հաշվին ինքը պարգև ստանա: Իսկ նրանք չէին հասկանում այդ: Մի<br />

քանի անգամ համոզեցի բողոքել, բայց հրաժարվեցին, վախենում էին , թե վարիչը<br />

կթշնամանա հետները: Ի վերջո ինքս դիմեցի կուսբյուրոյի քարտուղարին, ու նրա միջոցով<br />

կարգավորվեց խնդիրը: Պատկերացնո՞ւմ ես, երբ հաջորդ ամսին մեր տղերքը բոլորն էլ բարձր<br />

աշխատավարձ ստացան, ինձանից պոկ չէին գալիս, խնդրում, համոզում էին չհեռանալ<br />

բրիգադից: «Ախպոր պես,- ասում էր բրիգադիր Գասպարը,- մնա, էլի, համալսարանն ի՞նչ ես<br />

անում, որ ավարտես, էսքան ստանալու ես, որ...»:<br />

Պարթևը ծիծաղում էր արցունքոտ աչքերով, ձայնը դըմբդըմբում էր ռեստորանում: Իսկապես,<br />

շատ լավ, շատ անկեղծ տղա է...<br />

- Չէ, Պարթև ջան,- ասում եմ,- ոչ ոք զանգ չի տվել:<br />

- Զարմանալի բան է,- ուսերը թոթվում է Պարթևը, հանելով ձյունաթյուր թաշկինակն ու<br />

մոտեցնելով լսափողին: - Կարի ֆաբրիկայից պետք է զանգ տային, նրանց հարցը լսելու ենք<br />

բյուրոյում:<br />

Դժվարին է Պարթևի աշխատանքը, ավելի շուտ՝ շատ է միապաղաղ, անդամավճարների<br />

ձևերն է հավաքում, բյուրոներն ու պլենումներն է նախապատրաստում, շրջկոմի բյուրոյի<br />

որոշումներն են քննության դնում կազմակերպություններում...<br />

- Մի տարի է, ինչ աշխատում եմ, բայց կազմակերպություններ կան, որտեղ դեռևս չեմ եղել,-<br />

վշտանում է նա,- եթե ինձ հեռացնեն, իրավացի չե՞ն լինի, դե, ասա:<br />

Աշխատում է ողջ օրը, առանց մեջքը շտկելու, աշխատում է այնպես խանդավառված, ասես<br />

ստեղծագործում է: Համոզված է, որ բարդ ու պատասխանատու գործ է հանձնարարված իրեն<br />

և ամեն կերպ ձգտում է արդարացնել ղեկավարության վստահությունը: Միայն իր նկատմամբ<br />

չէ այդպես պահանջկոտ: Յուրաքանչյուր հանձնարարության մեջ նա շատ ավելի մեծ բան է<br />

տեսնում, քան կա իրականում: Սկզբում կարծում էի, թե կատակում է միայն, երբ չափից<br />

դուրս լրջությամբ էր մեկին հանձնարարություն տալիս, հետո հասկացա, որ՝ չէ, որ նրա<br />

խառնվածքն է այդպիսին:<br />

Ասենք թե շրջկոմը ինչ-որ հավաք է կազմակերպել ու հարկավոր է հրավիրատոմսերը<br />

հիմնարկներին ուղարկել: Ցրիչ չունենք: Մնում է այս կամ այն գործով շրջկոմ եկած<br />

կոմերիտականներից մի քանիսին խնդրել, որպեսզի բաժանեն հրավիրատոմսերը: Մեկ<br />

ուրիշը հենց այդպես էլ կվարվի: Իսկ Պարթևը՝ չէ: Նա սկսում է անհանգստանալ, մտահոգվել,<br />

կնճռոտում է ճակատը, ուշադիր զննում շրջկոմ եկած տղաներին և, վերջապես նրանցից<br />

մեկին ընտրելով, մեր սենյակն է հրավիրում:<br />

- Կոմերիտակա՞ն ես,- հարցնում է մի փոքր խստությամբ:<br />

- Այո,- ասում է տղան՝ ակամա ձգվելով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

65<br />

Պարթևը երկար լռում է, շարունակելով դիտել արդեն շփոթվել սկսող պատանուն ու ասում է<br />

կամացուկ, խորհրդավորությամբ:<br />

- Մի այսպիսի կարևոր գործ կա: Եվ ես կարծում եմ, թե դու այն կարող ես կատարել: - Լռում է<br />

կրկին: - Տեսնո՞ւմ ես այս ծրարները: Սրանցից մեկը պետք է հասնի ակադեմիա, իսկ մյուսը՝<br />

համալսարան: Ծրարների վրա գրված են ազգանունները: Անձամբ կհանձնես նրանց, ուրիշ ոչ<br />

ոքի: Հասկանո՞ւմ ես: Կարո՞ղ ես կատարել այս հանձնարարությունը: Եթե ոչ՝ անկեղծորեն<br />

ասա:<br />

- Կարող եմ, ընկեր Պարթև,-հուզված ասում է պատանին:<br />

Պարթևը բարձրանում է տեղից, հանդիսավորությամբ մեկնում ու սեղմում է կոմերիտականի<br />

ձեռքը:<br />

- Դե, ուրեմն, հաջողություն քեզ, ընկեր:<br />

Եվ այդ խոսքերն այնքան ջերմությամբ է ասում, պատանու նկատմամբ այնքան<br />

հոգածությամբ, ասես նրան ոչ թե ակադեմիա, այլ առնվազն թշնամու թիկունք է ուղարկում:<br />

Իսկ տղան այնպիսի ոգևորությամբ է դուրս թռչում շրջկոմից, որ համոզված եմ, կյանքը կտա,<br />

բայց հրավիրատոմսերով լեցուն այդ ծրարները տեղ կհասցնի, ու երեկոյան, սենյակում<br />

փակված, բազմակետերով կգրի իր օրագրում «երեք. հինգ. հազար իննը հարյուր հինգ...<br />

շրջկոմ... ծրարներ կարևոր... ակադեմիա... համալսարան... առաջադրանքը կատարված է»:<br />

Ինձ միշտ թվում է, թե նման հանձնարարություն տալուց հետո Պարթևը շրջվելու է իմ կողմն<br />

ու քրքջալու է բամբ ձայնով, ասելու է, «Լավ էր, չէ՞»: Բայց նա չի շրջվում, այլ շարունակում է<br />

աշխատել խորասուզված ու կենտրոնացած, ինչպես հիմա: Մի պահ նրան կտրում եմ գործից:<br />

- Պարթև,- ասում եմ ես,- Գրիբոյեդովի անվան դպրոց եմ գնում՝ պիոներական հավաքույթի,<br />

եթե պետք լինեմ որևէ մեկին, թող զանգահարեն այնտեղ:<br />

- Երանի քեզ,- ասում է Պարթևը:<br />

Միջանցքով անցնելիս նկատում եմ, որ մեր երկրորդ քարտուղարի կաշեպատ դուռը<br />

կիսաբաց է: Ուրեմն եկել է Մեսրոպը: Գրազ կգամ, որ հիմա դարձյալ գործարան, իր<br />

ընկերներին է զանգահարում: Դե, իհարկե:<br />

- Կատյա, Կատյա ջան, Մեսրոպն է, դե ոչինչ, էլի: ԼԿԵՄ կոմիտե միացրու, հա՞: Ի՞նչ, չե՞ն եկել:<br />

Այսինքն ինչպե՞ս թե չեն եկել: Ժամը քանիսն է: Հա... բաժանմունքո՞ւմ են: Դե այնտեղ<br />

միացրու, քուր ջան:<br />

Մեսրոպը սպասում է, և ես առիթից օգտվելով, կիսաբաց դռան արանքից բարևում եմ նրան:<br />

Նա բարձրացնում է ձախ ձեռքը, ժպտուն աչքերով ինձ է նայում, սակայն համոզված եմ, որ<br />

այդ ժպիտը ինձ չի հասցեագրված:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

66<br />

- Վարպետ Սարո, Մեսրոպն է, բարև: Ո՞նց եք, է, ոնց, վարպետ Սարո: Ոչինչ, էլի, ախպեր ջան:<br />

Ի՞նչ, հոսանքը բաց եք թողնո՞ւմ: Ե՞րբ հասցրիք: Ժամը քանի՞սն է: Կգամ, ոնց չեմ գա: Տղերքին<br />

բոլորին բարևիր ու շնորհավորիր: Կգամ, ոնց չեմ գա...<br />

Արդեն վեց ամիս կլինի, ինչ մեր շրջկոմի պլենումը Մեսրոպին ընտրել է երկրորդ<br />

քարտուղար: Նման բան հազվադեպ է պատահում, քանի որ Մեսրոպը մեր շրջանի<br />

կոմերիտական աշխատողներից չի եղել: Մինչ այդ նա այլ շրջանում գտնվող<br />

հաստոցաշինական գործարանի ԼԿԵՄ կոմիտեի քարտուղարն էր: Բայց նրան ճանաչում են<br />

ողջ քաղաքում և սիրում են: Արհեստագործական ուսումնարանն ավարտելուց հետո<br />

աշխատանքի է անցել գործարանում որպես խառատ և ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում<br />

դարձել քաղաքի գերարագ ձևով աշխատող լավագույն խառատներից մեկը: Հեռակա կարգով,<br />

ընդամենը երկու տարում, ավարտել է պոլիտեխնիկական ինստիտուտը և նշանակվել իր իսկ<br />

արտադրամասի պետ: Բայց չի հասցրել աշխատել գոնե մի քանի ամիս: Գործարանի<br />

կոմերիտականները նրան ընտրել են ԼԿԵՄ կոմիտեի ազատված քարտուղար: Այնտեղից էլ<br />

մերոնք են խլել նրան՝ հարցը մինչև Կենտկոմ հասցնելով, խնդրելով ու պահանջելով:<br />

Չտեսնված կազմակերպիչ է և պրոպագանդիստ, շատ լավ է աշխատում: Նրանից բոլորն էլ<br />

գոհ են... Բացի իրենից: Անընդհատ ու անընդհատ իր գործարանի հոգսերով է ապրում, ամեն<br />

առավոտ, այ այսպես զանգահարում է այնտեղ ու հետաքրքրվում բոլոր նորություններով:<br />

Բոլոր ելույթները սկսում է միշտ նույն խոսքերով. «Մեր՝ այսինքն հաստոցաշինական<br />

գործարանում, երբ այսպիսի հարց էր քննարկվում...»: Բարեխիղճ և տաղանդավոր մարդ<br />

լինելով, նա հիանալի է կատարում շրջկոմի երկրորդ քարտուղարի պարտականությունները,<br />

բայց... բայց նրա սիրտը գործարանում է: Եվ համարյա ամեն ամիս, երբ նոր դիմումը ձեռքին<br />

առաջին քարտուղար Սարգսյանի առանձնասենյակն է մտնում, ես ակամա հիշում եմ հին,<br />

հավիտենական մի հեքիաթ: Ուռկանն ընկած ոսկե ձկնիկի պես նա իր դիմումով խնդրում է<br />

առաջին քարտուղարին.<br />

Թող ինձ, թող ծերուկ, թող ինձ անվտանգ...<br />

Եվ ամեն անգամ սպասում է, թե Սարգսյանը հաշվի կառնի նրա ապրումները և հանդես կգա<br />

հեքիաթի հետևյալ խոսքերով.<br />

Գնա քեզ համար դու ծիրանի ծով<br />

Ու այնտեղ ապրի սրտիդ ուզածով:<br />

Բայց ծերունին, այսինքն՝ ներկա դեպքում ընկեր Սարգսյանը, նման խոսքեր չի ասում, այլ<br />

հոգնած դեմքով, ու երեխայի պես շիկնելով, Մեսրոպի ձեռքից վերցնում է դիմումը և<br />

ինքնահոսով շեղակիորեն մակագրում. «Թողնել անհետևանք, մենք ավելի լավ գիտենք, թե<br />

դուք որտեղ եք անհրաժեշտ»:<br />

Գրում է, բայց հաստատ գիտեմ, որ եթե իրեն մնար, այդպես չէր գրի: Նրա այդ մակագրության<br />

հիմքը դարակում է գտնվում և պատկանում է քաղկոմի առաջին քարտուղարին: Կարո<br />

Բադամյանը այդպես է պատասխանել Մեսրոպի առաջին դիմումին և Սարգսյանն էլ ամեն<br />

անգամ կրկնում է նրան՝ երեխայի պես շիկնելով, ու շփոթահար ժպիտով ասում է Մեսրոպին.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

67<br />

- Քաղաքական ուսուցման տարին փակվելու է շուտով, ընկեր Մեսրոպ, ամփոփենք, հետո մի<br />

բան կմտածենք:<br />

Երկուսն էլ հրաշալիորեն հասկանում են իրար, և որովհետև ազնիվ մարդիկ են՝ ամաչում են<br />

իրարից: Երկար ժամանակ մտածում էի, թե իր գործը լավ իմացող, կոմերիտական<br />

աշխատանքի հարուստ փորձի տեր, երիտասարդության շրջանում մեծ հեղինակություն<br />

վայելող ընկեր Սարգսյանն ինչո՞ւ է մի տեսակ ընկճված, անհամարձակ, ինչո՞ւ է ամեն մի<br />

դատարկ բանի համար քաղկոմից թույլտվություն խնդրում, ցնցված ոտքի կանգնում, երբ<br />

Բադամյանը զանգահարում է նրան: Ինչի՞ց է վախենում: Անվանական թոշակառու է եղել,<br />

գերազանցության դիպլոմով ավարտել է համալսարանը, խնդրել են ասպիրանտուրայում<br />

մնալ, բայց ինքը գերադասել է աշխատել առայժմ և լավ էլ աշխատում է: Ուրեմն էլ ինչո՞ւ է<br />

վախենում և ինչի՞ց: Եվ դրա գաղտնիքը Պարթևը ասաց մի օր, ռեստորանում, մի քիչ հարբած<br />

ժամանակ: Ծիծաղեց իր բամբ ձայնով, ետ ընկավ աթոռին ու ասաց.<br />

- Բա... այդ էր պակաս, որ չվախենար: Ուրեմն չգիտե՞ս, որ նրա հայրը ծանր քրեական<br />

հանցագործ է:<br />

- Ի՞նչ ես ասում,- ապշեցի ես,- մա՞րդ է սպանել:<br />

Պարթևը քրքջաց.<br />

- Ուրեմն միայն մարդասպա՞նն է քրեական հանցագործ: Չէ, Մեր Սարգսյանի հայրը<br />

հաշվապահ է եղել, կապվել է հիմնարկի պետի և էլի մի քանի աշխատողների հետ ու<br />

պետական խոշոր գումար է յուրացրել: Բոլորին էլ բռնել են ու տասը-տասը տարի<br />

ազատազրկել:<br />

Ինչ-որ մի բան դարձյալ չհասկացա:<br />

- Լավ, տղա՞ն ինչ մեղք ունի, հո նա էլ այդ խմբի մեջ չի՞ եղել,- տարակուսեցի ես:<br />

- Իսկ նա որպես կոմունիստ, որպես շրջկոմի քարտուղար ինչպե՞ս է հանդուրժել այդ:<br />

Ինչպե՞ս է նույն տան մեջ ապրել քրեական հանցագործի հետ,- բարկացավ Պարթևը: նրա<br />

փոքրիկ մարմինը ցնցվում էր անկեղծ զայրույթից: - Որտե՞ղ է եղել նրա զգոնությունը, ինչո՞ւ<br />

առաջինը ինքը չի մերկացրել իր հորը և տեղյակ պահել օրգաններին: Ի՞նչ գուցե չգիտե՞ր, դա<br />

ոչ մի նշանակություն չունի, նա պարտավոր էր իմանալ, հետաքրքրվել: Պավլիկ Մորոզովի<br />

մասի՞ն էլ չգիտեր, Գրիշա Հակոբյանի մասի՞ն էլ չգիտեր... Նրանք ընդամենը պիոներներ էին,<br />

սակայն կյանքի գնով մերկացնում էին իրենց ծնողներին, հարազատներին...<br />

Ակամա սարսափով մտածեցի հորս մասին: Ախր չէ՞ որ ես էլ եմ կոմունիստ, բայց ես էլ երբեք<br />

չեմ հետաքրքրվել, գուցե նա՞ էլ... Չէ, հայրս... Մի պահ աչքերիս առջև հայտնվեց նա, բարի,<br />

հոգնած դիմագծերով, տարիներ շարունակ երկաթով երկաթի դեմ կռվելուց քարացած,<br />

կոշտուկապատ ձեռքերով, կտրված մատով, որի վերքը մինչև հիմա ճաքում ու կսկծում է<br />

ցրտից... Այդ ծանր, քարե ձեռքերը: Փոքր հասակում, բարկության պահին ծեծել էի մեր բակում<br />

ապրող, երես առած մի տղայի: Նրա մայրը գործարանում բողոքել էր հորս, ասել էր, որ բոլորն<br />

էլ ծեծում են իր որդուն, որովհետև նա որբ է, որովհետև հայրն այստեղ չէ, այլ կռվում է<br />

ռազմաճակատում: Եվ կյանքում առաջին անգամ հայրս խփեց ինձ, և կյանքում առաջին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

68<br />

անգամ ես համոզվեցի, որ երբ ամուր խփում են՝ աչքերից իսկապես որ կայծեր են թռչում:<br />

Ցավը շատ մեծ էր, դրա համար էլ նայելով նրան մշուշված աչքերով, լացիս միջից պոռթկացի.<br />

- Ախր, հայրիկ ջան, նա էլ ամեն օր քանդում է իմ սարքած տունը: Հո ես քեզ չէի ասում: Ախր,<br />

հայրիկ ջան, դու էլ առանց հարցնելու խփում ես քո էդ... բանվորական ձեռքերով...<br />

Ու հանկարծ հայրս ծիծաղեց քահ-քահ, ծիծաղեց երկար, արցունքոտելով աչքերն ու ասաց<br />

ինձ մեղմացած ու մի քիչ էլ երևի զղջալով, ասաց՝ զվարթ նայելով իր կլոր, կոշտացած<br />

ձեռքերին.<br />

- Դե, իմ ձեռքերն էլ սրանք են, տղա ջան, ես որտեղի՞ց քեզ համար ինտելիգենտի ձեռքեր<br />

ճարեմ, այ բալամ...<br />

Չէ, իմ հայրը չի կարող հանցագործ լինել, անհնարին է, իսկ եթե... իսկ եթե անի էլ ինչ-որ բան,<br />

ուրեմն պետք էր անել այդ ինչ-որ բանը:<br />

- Երկու տարի առաջ ես քաղկոմում հրահանգիչ էի աշխատում, երբ բյուրոն քննեց<br />

Սարգսյանի հարցը: - Շարունակում էր Պարթևը: - Մի տեսնեիր ինչ օրն էին գցել: Բոլորը<br />

պահանջում էին հեռացնել նրան կուսակցությունից ու աշխատանքից: Եվ գիտե՞ս ով<br />

պաշտպանեց նրան: Բադամյանը: «Ես կարծում եմ,- ասաց նա,- որ մենք այդքան խիստ չենք<br />

վերաբերվի Սարգսյանի նկատմամբ և նրան թույլ կտաք շարունակելու աշխատանքը, եթե նա<br />

այստեղ, հրապարակայնորեն հրաժարվի իր հորից»:<br />

- Իսկ նա՞...- սոսկացի ես:<br />

- Լաց եղավ,- ծիծաղեց Պարթևը: - իսկ հետո, երբ Բադամյանը ուղղակիորեն հարցրեց՝<br />

հրաժարվո՞ւմ ես, ասա, լուռ գլխով արեց ու ձեռքով դեմքը ծածկած դուրս փախավ սենյակից:<br />

Տեսնեիր, թե ոնց էին հռհռում բյուրոյում: Բա՞: Իսկ գիտե՞ս, թե Բադամյանն ինչո՞ւ<br />

պաշտպանեց Սարգսյանին: Դե, ասա, ընկեր ապագա ժուռնալիստ: Չէ՞ որ ինքն էր հարցը<br />

բյուրո մտցրել:<br />

- Այդտեղ չհասկանալու ի՞նչ կա: Գուցե խղճացել է, գուցե իսկապես մտածել է, որ չարժե<br />

այդքան խիստ լինել:<br />

Պարթևը հեգնորեն ժպտաց.<br />

- Չհավատաս: Որպեսզի Սարգսյանը այ այսպես միշտ վախենա նրանից: Հասկացա՞ր:<br />

Որպեսզի միշտ պարտքի տակ լինի ու վախենա, անընդհատ մտածի, որ Բադամյանը երբ էլ<br />

ուզենա, կարող է իրեն հեռացնել աշխատանքից: Ու քանի որ մեր Սարգսյանը իր<br />

բնավորությամբ իսկապես մի քիչ թույլ է... դրա համար էլ կծկվում է Բադամյանի առջև:<br />

Հասկացա՞ր: Ու ես քեզ որպես գաղտնիք կասեմ... Մեր մեջ... Սարգսյանն ինձնից էլ է<br />

վախենում: Բա՞,- Պարթևը ծիծաղեց թույլ-թույլ, հարբած: - Չե՞ս նկատել, թե ինչքան քնքուշ է<br />

խոսում հետս...<br />

- Դե, արդեն չափն անցար,- ծիծաղեցի նաև ես,- քեզնի՞ց ինչու պետք է վախենա: Եթե մարդը<br />

բարեկիրթ է ու համեստ, ուրեմն վախկո՞տ է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

69<br />

Նա ինձ հետ էլ է այդպես խոսում: Ինչ է, ինձնի՞ց էլ է վախենում:<br />

- Քեզնի՞ց՝ չգիտեմ, բայց ինձնից վախենում է: Եվ գիտե՞ս ինչու, մի անգամ տեսա բանտի մոտ,<br />

հորը ուտելիք էր տանում: Բաա՞: Այնինչ բյուրոյում հրաժարվել է նրանից: Եթե ես չհարգեի<br />

նրան ու ազնիվ մարդ չլինեի...<br />

Թերևս ես էլ շատ էի խմել, պտտվում էր գլուխս, սրտախառնուք էի զգում: Ինչե՞ր ասես չեմ<br />

լսում: Դե եկ ու իմացիր, թե ով է ճիշտը, ով է իսկական ազնիվը: Մի օր մեկն է աչքիդ ազնիվ<br />

թվում, մյուս օրը՝ մյուսը, մեկի պատմածով մեկ ուրիշի արարքը ազնիվ է երևում, մյուսի<br />

պատմածով՝ անազնիվ: Ի՞նչ իմանաս: Որին լսում ես, նա ազնիվ է թվում: Ինչպե՞ս<br />

կողմնորոշվես, ո՞ւմ հավատաս: Երևի բոլորն էլ ազնիվ են, բայց իրար չեն հասկանում: Հենց<br />

այդպես էլ կլինի: Հենց այդպես էլ կլինի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

70<br />

Սև Ջրի Հրաշք Դեղձը<br />

Շրջկոմի շենքից դուրս գալով, բարձրանում եմ Աբովյանով: Փողոցի երկու կողմում բացված<br />

առուները իրենց տարերքի մեջ են: Գարնան անձրևներից լցվել, բարձրացել տեղ-տեղ<br />

նույնիսկ մայթերով են անցնում: Այնպես են քրքջում ասես լեռնային վտակներ լինեն, ավելի<br />

շուտ նախանձից իրենց լեռնային վտակներ են երևակայում: Բայց պարզություն չկա,<br />

վճտություն չկա այս քաղաքային գիժ առուներում: Հոսում են սև, պղտոր, փոշով ծածկված:<br />

Ինչեր ասես չեն բերում իրենց հետ. որտեղի՞ց են գտնում, բերում, չեմ հասկանում: Էլ փայտի<br />

կտորներ, էլ ճյուղեր, էլ փալասներ, էլ պատառոտված կրկնակոշիկներ, էլ կարտոֆիլներ ու<br />

հացի կտորներ...<br />

Հացի կտորներ: Իսկ այն ժամանակ միայն սևացած վիրակապեր էին հոսում այդ առուներով և<br />

մեկ էլ, մեկ էլ մի դեղձ, մի իսկական մի հրաշալի դեղձ, որ ես տեսա: Կարմիր այտով դեղձ էր,<br />

գլորվելով, թռչկոտելով գալիս էր իմ դիմացից, ասես հրաշք լիներ սև ջրի վրա հայտնված: Ես<br />

կանգնել, քարացել էի հիացմունքից ու զարմանքից, իսկ նա հենց այդպես էլ թռչկոտելով ու<br />

գլխկոնծի տալով եկավ ու վազեց իմ կողքով Աբովյանն ի վար: Հաջորդ վայրկյանին ես<br />

պոկվեցի քրոջս ձեռքից ու սալահատակով ներքև վազեցի՝ ջրից էլ ուժեղ, դեղձից էլ արագ:<br />

Հասա ու անցա նրան, պպզեցի մայթի եզրին, ձեռքս սև ջրի մեջ կախեցի ու սպասեցի: Եկավ<br />

խաբս տվեց, փախավ ձեռքիս տակից՝ կարծես ծաղրելով ինձ ու նորից ներքև սլացավ: Բայց<br />

ո՞ւր պիտի փախչեր: Վազեցի նորից, մինչև արմունկներս թրջվեցի, բայց բռնեցի նրան հենց<br />

անկյունում, հանեցի ջրից: Ապշելու դեղձ էր: Նույնիսկ կծած էլ չէր: Մաքրեցի ձեռքով, հետո<br />

շորիս քսեցի ու փողոցով վեր՝ քրոջս մոտ վազեցի, որպեսզի կեսն էլ նրան տամ. Տես, ասացի,<br />

տես Եվգինե, իսկական դեղձ եմ բերել: Ուզեցի ցույց տամ նրան, որ նա էլ ուրախանա ինձ<br />

հետ: Բայց Եվգինեն խփեց, ձեռքիցս ցած գցեց դեղձը ու պղտոր առուն կրկին տարավ նրան<br />

փողոցն ի վար՝ խաղացնելով ու վեր-վեր նետելով: Ու փոխանակ ես լաց լինեի զայրույթից,<br />

ինքը՝ քույրս սկսեց տզզալ նախապես.<br />

- Դու կեղտոտ դեղձը որ ուտես, հիվանդանաս, ես ի՞նչ պետք է ասեմ հայրիկին ու մայրիկին:<br />

- Տո, հիմար, դեղձի մեջն էլ հո կեղտոտ չէր,- մղկտացի ես,- իսկ հիմա որ սոված մեռնեմ, ի՞նչ<br />

պիտի ասես հայրիկին ու մայրիկին:<br />

Իմ հայրիկն ու մայրիկը հիմա կարծում են, թե մենք ապրում ենք առոք-փառոք՝ մեր և իրենց<br />

հացի ու մթերային քարտերով: Ու, ով գիտե, գուցե երանի են տալիս մեզ: Աշուն է,<br />

պատերազմի առաջին աշունը: Եղբայրներս ռազմաճակատում են: Բոլորը ռազմաճակատում<br />

են: Հաց չկա: Հայրս իր հերթական արձակուրդը վերցրել, գյուղ է գնացել մորս հետ, որպեսզի<br />

ծխախոտահավաքին մասնակցեն: Մի քանի աշխօր վաստակեն ու ձմեռվա պաշար բերեն մեզ<br />

համար: Եվ դրանից բացի. «Գոնե դուք մի ամիս կուշտ հաց կուտեք»- ասաց հայրս ինձ ու<br />

քրոջս, ու որովհետև Եվգինեն երկու տարով մեծ էր ինձանից, տասներկու տարեկան աղջիկ է,<br />

դրա համար էլ նրան ավագ կարգեց տանը: Եվ հիմա մենք՝ ես ու քույրս, ձեռք-ձեռքի տված<br />

բարձրանում են Աբովյանով, գնում ենք մեր մեծ քրոջ՝ Լուսիկի տուն, նրանից փոխարինաբար<br />

մի քիչ ալյուր խնդրելու, մինչև որ հայրիկն ու մայրիկը գան: Ուրիշ ելք չունենք ապրելու: Մեծ<br />

դժբախտություն է պատահել մեզ, ինչպես մեր հարևանուհի մորաքույր Նազիկն է ասում, թող<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

71<br />

թշնամին էլ չընկնի այդ օրը, որովհետև ես կորցրել եմ մեր ողջ ամսվա հացի, մթերային ու<br />

արդյունաբերական ապրանքների քարտերը:<br />

Կորցրեցի, թե գողացան, մինչև հիմա էլ չեմ կարող ասել: Քարտերը հորս գործարանից պիտի<br />

ստանայի: Առավոտ շուտ գնացի գործարան: Այնտեղ ինձ ճանաչում էին, որովհետև<br />

բանվորներից շատերը մեր հարևաններն են, մի շենքում ենք ապրում: Օգնեցին, Մեր<br />

Պետրոսի տղան է՝ ասացին, անմիջապես առանց հերթի տվեցին քարտերը, մեծ-մեծ փայլուն<br />

թղթեր, որ ծալելով ծոցս դրեցի, բլուզիս տակ... Երբ դարպասից դուրս եկա, տրամվայ էր<br />

անցնում, չուզեցի ժամանակ կորցնել, վազեցի-վազեցի ու թռա սանդուղքին: Մի պահ<br />

վախեցած շոշափեցի կուրծքս, ճռճռում էր, ուրեմն այնտեղ էին քարտերը: Մինչև Կնունյանցի<br />

անկյունը հասնելը շատերն իջան ու բարձրացան: Ես էլ մի քանի անգամ իջա ու բարձրացա՝<br />

ուրիշներին տեղ տալու համար: Իսկ երբ իջա վերջին անգամ, մեր կանգառում, ու ձեռքս<br />

կուրծքս տարա... Նախ զարմացա, որ ոչինչ չճռճռաց: Ու ինձ թվաց, թե մեծ բան չէ, որ չի<br />

ճռճռում: Հետո շունչս կտրվեց. ու ես սկսեցի տրորել կուրծքս, խելագարի պես բարձրացնել ու<br />

իջեցնել բլուզս, շոշափել ոտքերս, ձեռքերս, տաբատիս գրպանները, նորից քաշեցի բլուզս ու<br />

անկախ ինձանից, գոռացի հուսահատորեն, աղիողորմ: Նկատելով, որ տրամվայն ուզում է<br />

շարժվել, այլևս ոչինչ չհասկանալով, չմտածելով ոչինչ, վազեցի ու ընկա տրամվայի առջև,<br />

գծերի մեջ: Ո՞նց կարող էր տրամվայն անցնել, ո՞նց կարող էր հեռանալ, ախր նա տանում էր<br />

իմ վերջին հույսը, մեր հացը, մեր կյանքը: Ուժգին ճռնչոց լսվեց, ու մարդիկ շրջապատեցին<br />

ինձ, փորձում էին բարձրացնել, բայց ես ամուր կառչել էի գծին, ես այլևս չէի ուզում ապրել, ես<br />

ուզում էի մեռնել:<br />

- Շա՞ռ ես, այ տղա,- գոռում էր գունատված վագոնավարը:<br />

- Երևի ընկնավոր է,- արտասվում էր մի կին:<br />

- Սպասեք, սպասեք, ես ճանաչում եմ սրան, ընկերոջս տղան է,-լսեցի մեր հարևան Հայրո<br />

քեռու ձայնը: - Ի՞նչ է պատահել, Արտակ ջան, ի՞նչ է պատահել, այ որդի:<br />

Իսկ ես կարծում էի թե արդեն ասել եմ ամեն ինչ, թե բոլորը հասկացել են իմ<br />

դժբախտությունը: Բռնեցի Հայրո քեռու ոտքից ու վշտից խեղդվելով պատմեցի: Երևի ընկել են<br />

քարտերը, երևի հենց հիմա էլ վագոնում են, ոտքերի տակ, դեռ քիչ առաջ ճռճռում էին ծոցիս<br />

մեջ:<br />

- Դե լավ, լավ, հիմա կստուգենք,- համոզում էր Հայրո քեռին՝ գծերի վրայից ինձ հանելով:<br />

Իսկ երբ դուրս եկա, տրամվայն անցավ մեր կողքով, ու ամեն ինչ միանգամից ամայացավ,<br />

դատարկվեց աշխարհում Հայրո քեռին թևիցս ամուր բռնած ինձ քարշ էր տալիս Կնունյանցի<br />

փողոցով, խնդրելով ու բարկանալով: Ասում էր, որ ես արդեն տղամարդ եմ և պետք է<br />

կարողանամ դիմանալ կյանքի հարվածներին, ասում էր, որ ինքն իմ տարիքում արդեն<br />

աշխատում էր Բաքվի նավթահորերում ու ընտանիք էր պահում: Իսկ մեզ ի՞նչ է եղել, միթե՞<br />

ինքը, հարևանները, գործարանը կթողնեն, որ վարպետ Պետրոսի երեխաները սոված մնան:<br />

Մեռա՞ծ են, ինչ է: Ինքը հենց վաղը գործարանում կկարգավորի ամեն ինչ, նոր քարտեր կտան:<br />

Բա ի՞նչ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

72<br />

Ես արդեն լաց չէի լինում, նվվում էի ձևի համար ու խաղաղված երանությամբ լսում Հայրո<br />

քեռուն: Բայց երբ հասանք մեր շենքի մոտ ու տեսա մեր մուտքը, երբ Հայրո քեռին ինձ<br />

համոզեց վերև բարձրանալ, իսկ ինքը իրենց մուտքը մտավ, երբ մտածեցի, որ տեսնելու եմ<br />

մեր ընտանիքի ավագին՝ Եվգինե քրոջս, ու նա հարցնելու է, թե որտեղ են քարտերը,<br />

իրողության ահավորությունը նորից պաշարեց ինձ, ես անսահման մենակ էի ու թշվառ, դրա<br />

համար էլ հենվեցի Տիգրան աղբարենց կավաշեն տան պատին ու լաց եղա բարձրաձայն:<br />

Ինձ նորից շրջապատեցին, բայց այս անգամ մեր հարևանները: Իմանալով, թե ինչ է<br />

պատահել, սրտապնդում էին ու լաց էին լինում: Իսկ Նազիկ մորաքույրն ասաց. «թող<br />

թշնամիս էլ չընկնի այդ օրը»: Լուրը հավանաբար հասցրել էին քրոջս, որովհետև ես տեսա, թե<br />

ինչպես լաց լինելով ներքև է վազում սանդուղքով, ու ամոթից, խղճահարությունից շրջեցի<br />

գլուխս: Բայց ճիշտ են ասում երևի, որ փոքրիկ աղջիկն անգամ մայրական սիրտ ունի կրծքի<br />

տակ: Իմ քույրիկը, ինձանից միայն երկու տարով մեծ իմ քույրիկը, բռնեց ձեռքս, տարավ ինձ<br />

հարևանների միջով, լաց լինելով և միաժամանակ խոսելով հպարտ, արժանապատվությամբ,<br />

անկախ, թշնամական հայացքներ գցելով շուրջը, խոսելով մեծավարի, զարմանալիորեն մորս<br />

նման, մորս ձայնով.<br />

- Հիմար, ախպեր ջան, բա դրա համար լա՞ց կլինեն: Հո չե՞նք մեռնի: Գնանք, բա ամոթ չի՞,<br />

կանգնել ուրիշների մոտ լաց ես լինում: Բա քարտերի համար լա՞ց կլինեն: Ախպեր ջան:<br />

Հետո տանը ես ու ինքը իրար հետ մի լավ լաց եղանք այդ քարտերի համար:<br />

Երեկոյան հերթով եկան մեր հարևանները: Նազիկ մորաքույրը մի ափսե խաշած լոբի բերեց՝<br />

գոգնոցի տակ թաքցրած, Հասմիկ մորաքույրը երկու կարտոֆիլ, ներքևի հարկի Հայաստան<br />

մորաքույրը մի ձու բերեց՝ ափի մեջ սեղմած, ու մի անծանոթ տատի էլ՝ մի մեծ գդալ յուղ:<br />

Անուններս էլ չգիտեր: Հարցրեց. երեխեք ջան, դուք ե՞ք հացի քարտերը կորցրել: Հա,<br />

ասացինք: Յուղը դրեց մի ափսեի մեջ, խաչեց ձեռքերը, լուռ լաց եղավ մի քիչ ու գնաց: Թե ով<br />

էր այդպես էլ չիմացանք, ոչ ոք չէր ճանաչում նրան: Բոլորից վերջում հեռացավ Նազիկ<br />

մորաքույրը, բայց հեռանալուց առաջ ասաց, որ վաղը գնանք մեր մեծ քրոջ՛ Լուսիկենց տուն:<br />

Ճիշտ է, նա ձեր հարազատ քույրը չէ, ասաց Նազիկ մորաքույրը, բայց ձեր մորաքրոջ աղջիկն<br />

է, ձեր տանն է մեծացել և շատ բանով է պարտական ձեր ծնողներին: Հիմա նա, փառք աստծո,<br />

շատ լավ է ապրում: Մարդ ու կին աշխատում են: Այգի ունեն իրանց տան առջև, Նորքում, ու<br />

իսկի երեխա էլ չունեն: Այնպես որ գնացեք, հո օտար չի՞, ջիգյար է, արյուն է, որ իմանա ձեր<br />

դրությունը՝ կօգնի:<br />

Ճիշտ որ: Եվ ինչպե՞ս մինչև հիմա չէինք մտածել: Լուսիկ քույրիկը շատ լավն է ու մեզ էլ շատ է<br />

սիրում: Ինչքան մեր տուն է գալիս, խաղում է մեզ հետ, հեքիաթներ պատմում, մի անգամ էլ<br />

փոքրիկ աթոռներ բերեց մեզ համար: Դե, իհարկե, նա որ իմանա... Մենք այնքան<br />

ոգևորվեցինք վաղվա հեռանկարով, որ մեր հարևանների տված բոլոր մթերքներն, անծանոթի<br />

տատիկի բերած յուղի մեջ լցնելով՝ կերանք ու քնեցինք կուշտ, երջանիկ, անխռով:<br />

Իսկ առավոտյան ես ու քույրիկիս ձեռք -ձեռքի տված բարձրանում էինք Աբովյանով՝<br />

աշնանային պղտոր առվի եզերքով, որ սևացած, խենթացած վազում էր փողոցով, իր հետ<br />

բերելով փոշի ու վիրակապեր և մեկ էլ այն դեղձը, այն կարմրաթուշ, հրաշք դեղձը, որ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

73<br />

նույնիսկ կծած էլ չէր, որ ընդամենը մի վայրկյան մնաց ձեռքիս և Եվգինեի հարվածով,<br />

ցատկոտելով սլացավ փողոցն ի վար:<br />

Կեսօրին հասանք Նորք անասելի հոգնած ու քաղցած, այսինքն՝ քաղցածը դեռ այն խոսքը չէ,<br />

որովհետև կուշտն է քաղցածանում: Իսկ մենք առավոտյան ոչինչ չէինք կերել: Առաջին<br />

անգամ ամաչելով՛ կամացուկ բարձրացանք Լուսիկ քույրիկենց տան սանդուղքով, ծեծեցինք<br />

դուռը: Ոչ ոք չարձագանքեց: Քիչ սպասելուց հետո թեթևակի հրեցի դուռը, բաց էր: Ներս<br />

մտանք և առաջինը, որ տեսանք ալյուրով լի մի մեծ պարկ էր հենց դռան ետևում: Կանգնել<br />

հմայված ալյուրին էինք նայում: Հետո տեսանք, որ անկյունում, հանգած նավթավառի վրա<br />

գոլորշի է արձակում մի փոքրիկ կաթսա՝ ինչ-որ հեռավոր, մոռացված խենթացնող հոտով լի:<br />

- Բա որ ասում էի՝ գնանք,- գոհ, երջանիկ ծիծաղեց Եվգինեն, ասես ես որևէ հակառակ բան էի<br />

պնդել:<br />

Ուրիշ դեպքում կվիճեի հետը, բայց հիմա դրա ժամանակը չէր: Նայեցինք երկու սենյակն էլ՝ ոչ<br />

ոք չկար: Մտածելով, որ Լուսիկ քույրիկը այգում կլինի, ես ու Եվգինեն բակ իջանք, բացեցինք<br />

այգու դուռը և ներս մտանք այնպիսի երկյուղածությամբ, ինչպես կախարդական այգին<br />

կմտնեն:<br />

Աշուն էր այգում, և պատերազմ չկար: Խաղողի վազերը հարկ-հարկ փռված էին մարգերի մեջ<br />

ու դեղնավուն տերևների միջից ծիծաղում էին մարգարիտ ողկույզներով: Դեղձենիների տակ<br />

հենակներ էին դրված, իսկ նրանցից քիչ հեռու, մի ծառի տակ կանգնած էր մեր Լուսիկ<br />

քույրիկը՝ գոգնոցը լայն բացած ու վերև էր նայում, որտեղից հատ-հատ, խուլ կտտոցով<br />

ընկնում էին սև սալորները:<br />

Մենք, շարունակ իրար ձեռք բռնած, մի քանի քայլ էլ առաջացանք, չհամարձակվելով<br />

խանգարել Լուսիկ քույրիկին, սպասելով, որ ինքը մեզ տեսնի: Սակայն առաջինը մեզ նկատեց<br />

նրա ամուսինը՝ Ենոք քեռին, ծառի վրայից:<br />

- Լուշիկ,- բարկացած ձայնեց նա,- դարպասի դուռը էլի՞ բաց ես թողել:<br />

Լուսիկ քույրիկը վախեցած կծկեց գոգնոցը ու արահետին նայեց, որտեղ մենք էինք կանգնած:<br />

Նայեց մի տեսակ զարմացած, ասես չճանաչելով, հետո ժպտաց շփոթված:<br />

- Երեխեք ջան, գնացեք դարպասի դուռը փակեք, նոր եկեք, հա՞,- ասաց նա,- բայց զգուշ,<br />

մարգերը չտրորեք:<br />

Երբ մենք վերադարձանք, Ենոք քեռին արդեն իջել էր ծառից ու Լուսիկ քույրիկի մոտ<br />

կանգնած, ծուռ ժպիտով մեզ էր նայում:<br />

- Է, ինչ կա, շիրելի ազգականներ,- հարցրեց նա,- պատմեք տեշնենք ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա<br />

աշխարհում:<br />

- Ենոք քեռի,- ասացի ես շփոթված,- Եվգինեն ուզում է ձեզ մի բան ասել:<br />

- Սուտ է ասում,- կարմրեց Եվգինեն,- ինքն է ուզում ասել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

74<br />

- Եվ, ուրեմն, երկուսով ի՞նչ եք ուզում աշել...<br />

Շատ դժվար էր, բայց մենք ասացինք, ասացինք երկուսս էլ՝ իրար խանգարելով, միասին:<br />

- Իշկ ինչի՞ եք հատկապեշ էշտեղ եկել,- ծոր տվեց Ենոք քեռին:<br />

- Ու դարձյալ իրար խանգարելով, միասին, ես ու Եվգինեն հայտնեցինք, որ եկել ենք մի քիչ<br />

ալյուր խնդրելու: Մայրիկն ու հայրիկը որ գան, ետ կբերենք: Տանը ուտելու ոչ մի բան չունենք:<br />

Դրա համար էլ...<br />

- Երեխեք ջան, վատ ժամանակ եք եկել,- անուշ ժպտալով, տխուր ասաց Լուսիկ քույրիկը,-<br />

Կարծում եք մենք ունե՞նք: Այ, այս սալորները հավաքում ենք, որ տանենք վաճառենք ու հաց<br />

առնենք: Մենք էլ չունենք, երեխեք ջան: Ի՞նչ անեմ ձեզ համար, գոնե խաղողն էլ հասած չի, որ<br />

մի-մի ճուտ տայի ուտեիք: Այ, որ մի տաս օր հետո գաք...<br />

- Դե, որ հաշած չի, ի՞նչ պետք է անենք, հո չե՞նք թողնի հիվանդանան,- ժպտաց նաև Ենոք<br />

քեռին:<br />

Եվգինեն ինձանից տզզան է, աչքերը լցրել, լայն բացել է, որ չթափվեն արցունքները, ու վեր՝<br />

ծառի ճյուղերին է նայում, ձեռքերը, ինչպես դասարանում, մեջքին դրած: Իսկ ես խեղդվում եմ:<br />

Կոկորդս այնպես է ցավում, որ շունչս կտրվում է: Այնինչ ուզում եմ գոռալ, ասել՝ բա էն ի՞նչ<br />

ալյուրի պարկ է, բա էն ի՞նչ ճաշ է...<br />

Բայց մենք դաստիարակված, քաղաքավարի երեխաներ ենք: Մենք արդեն սովորել ենք կուլ<br />

տալ վիրավորանքը: Մենք ավելի մեծ վիշտ էլ ենք տեսել երեկ ու կարող ենք լաց չլինել<br />

ուրիշների մոտ, անգամ մեր հարազատների մոտ: Մենք մի քիչ էլ հպարտ եք նաև, և մի քիչ էլ<br />

մեզ բարձր ենք զգում, որովհետև տեսնում ենք, որ ուրիշները սուտ են խոսում, որովհետև<br />

տեսնում ենք, որ ստում են ու ժպտում: Ուրեմն մենք էլ կժպտանք, մենք էլ կարող ենք ժպտալ:<br />

Եվգինեն բաց աչքերի մեջ չորացնում է արցունքը: Ես հազում եմ, ապա կուլ եմ տալիս լացս:<br />

Մենք նորից իրար ձեռք ենք բռնում ու ասում ենք կամացուկ, ինչպես վայել է բարեկիրթ<br />

զարմիկներին:<br />

- Կներեք, Ենոք քեռի:<br />

- Ցտեսություն ձեզ, Լուսիկ քույրիկ:<br />

Հետո Լուսիկ քույրիկն ինչ-որ բան է ասում, կարծես առաջարկում է հավաքել և ուտել ծառի<br />

տակ թափված սալորները, բայց մենք վազում ենք արահետով՝ առանց շրջվելու, դուրս ենք<br />

գալիս դարպասից և քայլում ենք՝ առանց իրար նայելու, իրար մի քիչ գրկած: Նորքից մինչև<br />

մեր տունը երկար-երկար է ու ոչ մի հարազատ չկա:<br />

... Հիմա ես բարձրանում եմ Աբովյանով, Գրիբոյեդովի անվան դպրոց եմ գնում՝ ժողովի և<br />

քայլում եմ գարնան անձրևներից գժված առվի եզերքով: Ինչեր ասես, որ չի բերում իր հետ այս<br />

առուն՝ էլ պատառոտված կրկնակոշիկներ ու ճյուղեր, էլ կարտոֆիլներ ու հացի կտորներ:<br />

Հացի կտորներ... Մարդ ժամանակ ունենա ու գնա հենց այսպես, առվի եզերքով, մինչև հասնի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

75<br />

նրան, ով հացի կտորներ է թափում առվի մեջ: Բռնի, խլի նրանից ողջ հացն ու թողնի, որ մի<br />

օր, միայն մի օր քաղցած մնա: Ես սադիստի հաճույքով կհետևեմ նրա տառապանքին ու<br />

խղճիս ոչ մի մկանը չի դողա: Ես հացը նրան ցույց կտամ ապակու ետևից ու կծիծաղեմ նրա<br />

անզոր ճիգերի վրա: Որովհետև ես քաղց եմ տեսել, որովհետև ես տեսել եմ, թե ինչպես<br />

գիշերները մի կտոր հաց էին երազում մարդիկ, և տեսել եմ նաև, թե ինչպես մի կտոր հացը<br />

հավերժ օտար էր դարձնում հարազատին, ու օտարին՝ եղբայր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

76<br />

Նեղ Ուղեգորգի Վրայով<br />

Ժողովին չհաջողվեց մասնակցել: Հենց դպրոցի մուտքի մոտ ինձ դիմավորեց ավագ<br />

ջոկատավարը ու կարևոր առաջադրանք կատարողի հուզմունքով հայտնեց, որ անմիջապես<br />

մեկնեմ կոմերիտմիության քաղկոմ: Չէ, Բադամյանը չի զանգահարել, շրջկոմի քարտուղար<br />

Սարգսյանն է զանգահարել և ասել, որ Լևոնյանը դպրոց գա թե չէ, թող իսկույն վերադառնա<br />

ու ներկայանա Բադամյանին:<br />

Տեսնես ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ է կանչել, անհանգստացած մտածում էի ես՝ համարյա<br />

դատարկ ավտոբուսի ետնաթոռին վեր-վեր ցատկելով: Առաջին անգամ է, որ այսպես,<br />

հատուկ քաղկոմի քարտուղարն ինձ իր մոտ է կանչում: Ինչպես լինում է սովորաբար, ոչ մի<br />

լավ բան չեմ մտածում: Փոխարենը որոնում եմ, պրպտում, թե չե՞մ արել արդյոք այնպիսի մի<br />

քայլ, թո՞ւյլ չեմ տվել արդյոք մի այնպիսի արտահայտություն, որ նենգափոխած, կամ այլ<br />

տեսք տված քաղկոմ հասցրած լինեն: Չէ, կարծես թե ոչինչ չկա: Բայց իմ շփոթությունը չի<br />

անցնում: Այնպես եմ տարվել մտքերով, որ չեմ էլ զգում, թե ինչպես եմ իջնում կանգառում,<br />

ինչպես եմ անցնում պուրակն ու հայտնվում փողոցի մեջտեղում՝ հուղարկավորության մի<br />

թափորի դեմ-դիմաց: Անակնկալի եկած, դողահար ետ-ետ եմ քաշվում, հանում եմ գլխարկս<br />

ու խոնարհում գլուխս, որպեսզի չտեսնեմ ոչինչ: Նվագախումբը հավանաբար հանգստանում<br />

է, ու ես սոսկումով սպասում եմ, որ հիմա կհնչի սգո քայլերգը՝ ճնշող ու հանդիսավոր:<br />

Նույնիսկ անհարմար էլ է խոստովանել, բայց մանկուց միշտ էլ սարսափել եմ սգո<br />

թափորներից և մանավանդ նվագից, այդ միօրինակ, համաչափությամբ հուսահատեցնող<br />

ծնծղային զարկերից, որը կարծես ծաղրում է բոլորին ու ներքին ցնծությամբ հայտարարում,<br />

թե՝ միևնույն է, ուզեք-չուզեք մի օր այս այսպես գալու եմ ձեր ետևից: Երբ փոքր էի ու դպրոցից<br />

տուն դառնալիս հանկարծ ականջիս էր հասնում այդ նվագը, շրջվում էի ու վազում, վազում<br />

էի զիգզագաձև, նեղ ու խուլ փողոցներով, վազում այնքան, մինչև որ չլսեմ այդ համաչափ<br />

զարկերը, բայց նրանք դեռ երկար հալածում էին ինձ՛ իմ մտքում: Հիմա արդեն չեմ կարող<br />

փախչել, չեմ փախչում, բայց դրանից տհաճության և վախի զգացումս չի չքանում: Չեմ<br />

կարողանում լսել այդ նվագը, չեմ կարողանում նայել դագաղներին, որոնց վրա առաջինը,<br />

ինչը երևում է, միշտ սև, փայլուն կարծես միևնույն կոշիկներն են, որ ասես հերթով հագցնում<br />

են հանգուցյալների ոտքերին: Ինչո՞ւ են անպայման նոր կոշիկներ հագցնում, ինչո՞ւ ամեն ինչ<br />

ծաղիկներով ծածկելով հանդերձ, թույլ են տալիս, որ կոշիկները մի տեսակ օտարացած,<br />

առանձին, իրենց սառը, անկենդան փայլով բոլորին երևան: Ինչի՞ համար: Ինչո՞ւ մարդուն իր<br />

կոշիկներով չեն տանում:<br />

Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, թե այդ կոշիկները սեղմում են:<br />

- Աղա մարդ էր,- ոչ մեկին չդիմելով, ասում է կողքիս կանգնած պրոֆեսորի կլոր մորուքով մի<br />

ծերունի, «Ինտուրիստ» ռեստորանի բարապանը,- ամեն անգամ դուրս գալիս մի երեքնոց էր<br />

տալիս ինձ:<br />

Նրա ձայնի մեջ ափսոսանք կա, ու ես հանկարծ մտածում եմ, թե գուցե նա իր կորած<br />

երեքնոցներն է սգում: Զզվելի է: Ես պարզապես կորցնում եմ ինձ նման պահերին, ամեն<br />

հիմարություն մտածելու ընդունակ եմ դառնում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

77<br />

- Տես, դե տես-տես,- գլուխն օրորում է պրոֆեսորի մորուքով ծերունին, դարձյալ ոչ ոքի<br />

չդիմելով,- նրանք էլ եղբայրներն են, բարեկամները: Ամբողջ կյանքը կերան մի տան համար,<br />

դատարաններն էին քարշ տալիս, տրորում ոտքի տակ, իսկ հիմա բարձրացրել, ձեռքերի վրա<br />

են տանում: Մարդուն կյանքում պետք է ձեռքերի վրա տանել, կյանքում, հիմա ի՞նչ,- նրա<br />

ձայնի մեջ այս անգամ այնպիսի ակնհայտ ցավ կա, որ ես ետ եմ վերցնում մտքերս ու<br />

հանկարծ անասելի պահանջ եմ զգում խոսել նրա հետ, հենց այնպես, ինչ-որ բան ասել, գուցե<br />

միայն նրա համար, որ չնայեմ այն կողմ, չլսեմ նվագը:<br />

- Իսկ ինձ նման անծանոթ մեկը, տեսնելով ծաղկեպսակներն ու ավտոմեքենաները, այսքան<br />

մարդկանց ու վշտահար դեմքերը, կմտածեր, թե ինչ հանգիստ ու երջանիկ է ապրել այս<br />

մարդը,- դառնալով ծերունուն ասում եմ ես:<br />

- Եթե մարդը մեռել է այդ դեռ չի նշանակում, թե ապրել է,- հանկարծ պատասխանում է նա:<br />

Վահ, ազնիվ խոսք հրաշալի ասաց, գուցե ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչ ասաց:<br />

- Լավ ճանաչում էիք, հա՞,- հարցնում եմ ես:<br />

Ծերունին ինձ է նայում փոքրիկ, ժպտուն աչքերով:<br />

- Ես ինձ նոր եմ սկսում ճանաչել, տղաս,- ասում է,- իսկ նրան պարզապես գիտեի:<br />

Հանկարծ ծիծաղս գալիս է, խենթուկ ծերունի է, իսկապես, ոնց որ ծպտված պրոֆեսոր լինի:<br />

Այսպիսի խոսքեր որ գրքում կարդաս, կասես որ հեղինակը զոռ է տալիս երևակայությանը,<br />

այնինչ այս մարդը հրես կանգնել է կողքիս ու հանգիստ, հանդարտ խոսում է:<br />

- Իսկ որտեղի՞ց էր նրան այդքան փող, որ ամեն օր ձեզ երեք ռուբլի էր տալիս,- հարցնում եմ<br />

թաքուն քմծիծաղով:<br />

- Ես չասացի՝ ամեն օր, ես ասացի՝ ամեն անգամ: Իսկ եթե սրտանց կամենաս միշտ էլ ուրիշի<br />

համար ինչ-որ բան կգտնվի: - Լռեց ու հետո: - Էհ,- հառաչեց ծերունին,- ի վերջո բոլորիս<br />

ճանապարհն էլ սա է:<br />

Ահա, բռնվեցիր, ուրեմն քո այդ խոսքերն էլ մահվան նկատմամբ վախդ թաքցնելու համար են,<br />

ուրեմն դու էլ ես զրուցում, որպեսզի չնայես այն կողմը, չէ՞: Ես չկարողացա ինձ զսպել ու ոչ<br />

առանց զվարթ չարախնդության, հարցրեցի նրան այդ մասին:<br />

- Կյանքն եմ ափսոսում,- պատասխանեց նա անմիջապես հանդարտ:<br />

- Ուրեմն այնուամենայնիվ, վախենո՞ւմ եք:<br />

- Կվախենան նրանից, ինչից կարելի է խուսափել: Իսկ մահն անխուսափելի է, տղաս:<br />

Բռնցքամարտի մեջ այդ դրությունը անվանում են գրոգ, երբ հարվածից հետո՝ երերում են, ես<br />

մի քիչ երերացի ու մտածեցի: Հետո ծիծաղեցի անկեղծ, երախտապարտ ու իրեն տանջող<br />

հարցի պատասխանն ստացած մարդու բավարարվածությամբ, սրտանց ասացի նրան.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

78<br />

- Շնորհակալություն, հայրիկ:<br />

Նա չզարմացավ էլ, ժպտաց, իսկ ես փողոցը կտրելով քաղկոմի շենքը մտա ու սկսեցի<br />

բարձրանալ աստիճաններով, թռչելով երկու-երկու, մտածելով այս զարմանալի աշխարհի<br />

մասին, որտեղ որոշ բարապաններ հանգիստ կարող են պրոֆեսոր աշխատել, իսկ որոշ<br />

պրոֆեսորներ՝ բարապան:<br />

Լավ տրամադրությամբ ներս մտա Կարո Բադամյանի ընդունարանը, և երբ քարտուղարուհին<br />

անսովոր ժպիտով խնդրեց ուղղակի առանց զեկույցի ներս մտնել, այդտեղ հանկարծ զգացի,<br />

որ ինձ ոչ թե քաղկոմի առաջին քարտուղարը, այլ Վեզիրյանի ընկերն է կանչել: Եվ ինչպե՞ս<br />

մինչև հիմա չէի կռահել: Կասկած չկա, Վեզիրյանը պատմել է Բադամյանին ամեն ինչ, և հիմա<br />

նա ինչ-որ ձևով ինձ խնդրելու է չգրել ֆելիետոնը: Չիմանալով, որ տպարանում է արդեն:<br />

- Մոտ արի, Արտակ,- գլուխը դռան ձայնի հետ բարձրացնելով, գործնական սիրալիրությամբ<br />

ասաց Բադամյանը: - Ես հիմա կվերջացնեմ: Ու նեղ ուղեգորգի, ասես մազե կամրջի վրայով՝<br />

դռնից մինչև նրա գրասեղանը քայլելիս, ես շփոթված մտածում էի, թե ի՞նչ կարող եմ<br />

պատասխանել, եթե հանկարծ Բադամյանը խնդրի հրաժարվել ֆելիետոնից: Եթե ասեմ, որ<br />

դա սկզբունքային հարց է, թե կուսակցականի իմ խիղճը չի կարող թույլ տալ, որ հանցագործն<br />

անպատիժ մնա, արտասանություն կթվա: Թեև մեզ մոտ շատերը հենց այդպես էլ խոսում են:<br />

Մնացած բոլոր պատասխաններս ի վնաս ինձ կլինեն: Բայց, այնուամենայնիվ, մի՞թե նա<br />

կարող է ինձ այդպիսի բան առաջարկել: Ինչ-որ չեմ հավատում:<br />

- Է, ո՞նց ես, ընկեր Լևոնյան,- դիմացը դրված թուղթը մի կողմ հրելով ու արմունկներով<br />

տնավարի կռթնելով սեղանին, ժպտաց Բադամյանը: - Քեզ համար գլուխդ կախ աշխատում<br />

ես, մի օր չես ասում գնամ տեսնեմ Կարոն ինչ է անում: Բարեկամություն չես անում, այ տղա,-<br />

ջերմությամբ հանդիմանեց նա: - Օտար հո չե՞նք, մի գյուղացի ենք, է, իսկ որ մի քիչ<br />

փորփրենք, ազգական դուրս կգանք, ինչպես ասում են՝ երկու գծով էլ: Երեկ իրիկուն<br />

մայրիկիս հարցրեցի: Դու գիտե՞ս , որ մորդ կողմից քո պապը իմ հոր քեռին է գալիս: Այնպես<br />

որ փաստորեն դու իմ փոքրիկ դային ես:<br />

Կարոն ծիծաղեց, իսկ ես հուզվեցի մինչև հոգուս խորքը՝ նրա այդ մի հատիկ, օտար «դայի»<br />

բառի համար: Այդ բառից այնպես գյուղահոտ փչեց, մեր գյուղի հոտը՝ նախիրի ծույլ շքերթով,<br />

բարձր-բարձր արևածաղիկներով ու ամռան շոգին բաց թոնիրներից ելնող հրացոլքով: Ու ես<br />

անկեղծորեն համոզված, թե չեմ ստում, ասացի, որ շատ եմ ուզեցել գալ, տեսնել, բայց միշտ էլ<br />

մտածել եմ, թե կխանգարեմ հանկարծ: Ախր ես գիտեմ, որ ընկեր Բադամյանը շատ է<br />

զբաղված:<br />

- Է,- ձեռքը թափ տվեց Կարոն,- գործին որ նայենք, վերջ չունի: Ընկեր Բադամյան... Ու մեկ էլ<br />

չլսեմ, որ այդպիսի բան ասես: Այդ ո՞ր օրվանից եմ քեզ համար ընկեր Բադամյան դարձել:<br />

Ուրիշների մոտ դեռ ոչինչ, բայց, երբ մենակ ենք, ես քեզ համար միայն Կարո եմ, հասկացա՞ր:<br />

Կնեղանամ անկեղծորեն: Եվ մի մտածիր, թե երբևէ կխանգարես ինձ: Ընդհակառակը, եկ, գնա,<br />

տուն արի: Մենք շատ պիտի մոտ լինենք իրար, հասկանո՞ւմ ես: Ես պիտի իմանամ, որ այսինչ<br />

շրջանում իմ ընկերը, իմ մարդն է աշխատում: Ես պիտի հենվեմ քեզ վրա: Բա էլ<br />

բարեկամությունը ո՞ր օրվա համար է: Իսկ դու էլ պետք է իմանաս, որ միշտ, որտեղ էլ լինեմ,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

79<br />

այստեղ թե... - Կարոն բազմանշանակ մատը վեր բարձրացրեց,- այնտեղ, ես միշտ կանգնած<br />

եմ քեզ համար, քո թիկունքին:<br />

Ես շիկնած, շփոթված շնորհակալության ինչ-որ խոսքեր մրմնջացի:<br />

- Շնորհակալության հարց չկա,- անսաց Կարոն,- դա մեր երկուսիս, ընդհանուր գործի համար<br />

է: Ընկերությունը շատ բան է վճռում մեր կյանքում, Արտակ: Մենք պետք է միշտ միասին<br />

լինենք, աշխատենք չկորցնել իրար:<br />

Ու նորից հանկարծ մտածեցի, թե հիմա ուր-որ է Կարոն Վեզիրյանի մասին կխոսի: Նույնիսկ<br />

շրջվեցի դեպի բազմոցը: Ինձ թվաց, թե ինչպես այն ժամանակ, Վեզիրյանը հիմա էլ նստած է<br />

բազմոցին ու բարի, քաջալերող աչքերով ինձ է նայում: Բայց Բադամյանը չխոսեց այդ մասին:<br />

Երևի էլի ես եմ վատը:<br />

- Այն է ասեմ,- ավելացրեց նա,- որ ես հետևում եմ քո աշխատանքին և գոհ եմ: Քեզանից<br />

իսկական կոմերիտական աշխատող դուրս կգա: Եվ նույնիսկ մի քանի նկատառումներ ունեմ:<br />

Թերևս հնարավոր լինի մեկ-երկու ամսից հետո քեզ տեղափոխել մեզ մոտ, քաղկոմ: Կարճ<br />

ասած՝ աշխատավարձդ համարյա կկրկնապատկվի: Լավ, լավ, գիտեմ, որ առանձնապես<br />

փայլուն չեք ապրում: Համալսարանում դեռ նշանակումներ չե՞ն կատարել:<br />

- Չէ,-ասացի ես լի, հուզված, երախտապարտ սրտով,- բայց որոշել են, բոլորիս էլ շրջաններն<br />

են ուղարկելու:<br />

- Թույլ չեմ տա, չմտածես,- նշանակողներին հասցեագրված հեգնանքով ժպտաց Կարոն,-<br />

կպահանջեմ, որ թողնեն քաղկոմի տրամադրության տակ: Տանը, ծնողներիդ մոտ միայն դու<br />

ես մնացել, չէ՞: Չէ, չեմ թողնի: Կաշխատես, իսկ գրել ամեն տեղից էլ կարող ես:<br />

Էհ, որքան կարոտ եմ այսպիսի անկեղծ սրտացավ, մտերիմ խոսքի: Ինձ հետ շատ քիչ են<br />

այսպես խոսել: Ասես մի հին, լավ երգ եմ լսում, ուրախությունից լացս գալիս է:<br />

Աշխատավարձդ կկրկնապատկվի: Գիտե՞ք թե դա ինչ է նշանակում, գիտե՞ք, որ դա<br />

նշանակում է, թե հայրս վերջապես կարող է դուրս գալ աշխատանքից ու նարդի խաղալ<br />

բակում, արևի տակ, գործարանի գլխավոր ինժեների հոր հետ, որ մայրս ստիպված չի լինի մի<br />

քանի կոպեկի համար գիշերները անքուն թխկթխկացնել, հա թխկթխկացնել իր կարի<br />

մեքենան՝ սրա ու նրա համար շոր կարելով, որ ես կարող եմ բարձրացնել գլուխս ու<br />

Նանարին ասել, դե, գիտե՞ս ինչ, էլ հերիք է, եկ գնանք մեր տուն, Նանար: Ահա թե դա ինչ է<br />

նշանակում: Դե թող հիմա էլ հայրս ասի՝ ով՞, Կարո՞ն, հոր տղեն է: Ում տղան ուզում է թող<br />

լինի, բայց այսօր հենց այդ Կարոն երջանիկներից երջանիկը դարձրեց ինձ: Ու ես<br />

երախտապարտ կմնամ նրան, ամեն ինչ կանեմ նրա համար:<br />

- Հետո , մեր տղա, ոնց որ միտքդ փոխվել է, հա՞,- խորամանկորեն աչքով է անում Կարոն,-<br />

քեզ շատ եմ տեսնում մի սիրուն աղջկա հետ: Երևում է շուտով թռնելու ենք հարսանիքում:<br />

Դեմքս այրվում է: Որտե՞ղ է տեսել, բա ո՞նց է, որ մենք երբեք չենք տեսել նրան:<br />

- Ո՞վ է, ի՞նչ աղջիկ է մեր ապագա հարսը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

80<br />

- Նանար է անունը,- տիկնիկային թատրոնում է աշխատում,- շշնջում եմ ես:<br />

Կարոն բարձրանում է տեղից, ու ես էլ եմ բարձրանում: Մեկնում է ձեռքը, իսկ ես ուզում եմ մի<br />

լավ, մի ջերմ բան ասել նրան, թող իմանա, որ ես լավությունը չեմ մոռանա երբեք, որ, որ ես<br />

գուցե ամեն ինչ լինեմ, բացի երախտամոռից: Բայց ոչինչ չեմ կարողանում ասել, միայն գլխով<br />

եմ անում ու ամուր սեղմում եմ նրա ձեռքը:<br />

- Շնորհակալություն, ընկեր Բադամյան, ես... ես...<br />

- Ի՞նչ,- կտրում է ինձ Կարոն:<br />

- Շնորհակալություն, շատ շնորհակալություն, Կարո ջան...<br />

- Այ, հիմա հասկացա,- սպառնալից ժպտում է Կարոն ու ուղեկցում է ինձ մազե կամուրջի<br />

նման նեղ ուղեգորգի վրայով՝ իր գրասեղանից մինչև կաշեպատ դուռը:<br />

- Դե, ընկերությունը չմոռանաս,- ասում է նա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

81<br />

Ախ Այդ Ռանջանա Ջատրան<br />

Ամբողջ քաղաքը գժվել է: Ուր գնում ես, միայն այդ են խոսում, որ փողոցով անցնում ես,<br />

պատերից ռեկլամները հանում են հոգիդ: Շունչ քաշել չի լինում, բոլոր զրույցների թեման<br />

նույնն է.<br />

- Գնո՞ւմ ես:<br />

- Իհարկե:<br />

- Տոմս գտա՞ր:<br />

- Անշուշտ:<br />

- Ո՞նց գտար: Ավելին չունե՞ս:<br />

- Հա՜յ-հու՜յ...<br />

- Ինձ խոսք են տվել, եթե չբերեն, կմեռնեմ:<br />

- Գոնե անցաթուղթ, հասկանո՞ւմ ես, գոնե անցաթուղթ... Ոտքի վրա կմնամ:<br />

Ես մեր ուսանողության արվեստասեր հատվածին դեռևս այսպես հուզված և, թող ներվի<br />

ասել՝ թիթիզացած չէի տեսել: Խոսում, վիճում են եռանդով, վերջին կոպեկներով ծաղիկներ են<br />

գնում՝ բեմ նետելու համար, փախչում են դասերից ու օրերով հերթ կանգնում օպերայի<br />

բակում: Իրենց բոլոր ու նշանավոր դիրք ունեցող բարեկամների հեռախոսների համարները<br />

ձեռքին խռնվում են ավտոմատ հեռախոսների մոտ ու խնդրում են, աղաչում են, պահանջում<br />

են՝ տոմս, գոնե մի տոմս:<br />

Երևան է եկել հնդիկ պարուհի Ռանջանա Ջատրան:<br />

Ազնիվ խոսք, եթե Ռաբինդրանատ Տագորն էլ գար, ավելի մեծ հետաքրքրություն չէր<br />

առաջացնի, ավելի ջերմ ընդունելության չէր արժանանա: Եվ, իմ կարծիքով, գաղտնիքը պարզ<br />

է: Նախ՝ Հնդկաստանը մեզ համար դեռևս անհայտ է, որտեղ իշխանության գլուխ են կանգնած<br />

մահարաջաներն ու բուդդաները: Ու շատ տարօրինակ է, թե ինչպես մի մարդ, այն էլ մի կին,<br />

կարողացել է դուրս պրծնել ջունգլիներից, հասնել Մոսկվա ու այնտեղից էլ ինքնաթիռով<br />

թռչել Երևան: Պատկերացնո՞ւմ եք, հնդկուհի և ինքնաթիռ: Եվ հետո, եթե Հնդկաստանը<br />

կիսավայրենի երկիր է և ձյան երես չի տեսել, այնտեղ հավանաբար կամ ամբողջովին մերկ են<br />

շրջում: Ուրեմն, հնարավոր է, որ իր երկրի հարազատ դուստրը, այն էլ պարուհին... Դա<br />

ինքնին գյուտ է, որովհետև մեր պարուհիները, փառք աստծո, ոչ թե մեկ այլ մի քանի հագուստ<br />

են հագնում իրար վրա և նույնիսկ երբեմն էլ լաչակով են պարում: Եվ ամենահիմնականը՝<br />

գարուն է: Կարելի է համերգի գնալ թեթև, ծաղկավոր, օդային հագուստներով:<br />

Գարուն է: Արևը լվացված, սիրուն այնպես է ժպտում, ասես արդեն ավարտել է<br />

համալսարանը և «Վառում-թողնում է»- ինչպես բնութագրում է մեր կուրսի բանաստեղծ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

82<br />

Վարդգես Աշտարակեցին: Հողից, ծառերից, շենքերի տանիքներից, առուներից այնպիսի մի<br />

գոլորշի է բարձրանում, տաք ու սպիտակ այնպիսի մի մշուշ, այնպիսի մի խնկարկում, որ քիչ<br />

է մնում խենթանաս: Եվ ամեն ինչ մի տեսակ խաղում, շողում, լողում է այդ մշուշի մեջ: Ասես<br />

բնությունը՝ ամենակարող տերն ինքը, Երևանը մի բուրվառ դարձրած՝ փառաբանում է իրեն:<br />

Ամբողջ քաղաքը դաղձի ու ծաղկած ծառերի հոտով է լցվել, մանուշակներն իրենց<br />

հաստատուն տեղն են գրավել փողոցների անկյուններում, փոքրիկ տղաների թաց, շրջված<br />

գլխարկների մեջ. շենքերի պատուհաններին գունավոր քանդակների պես արձանացել են<br />

տանտիրուհիներն ու աջ ձեռքի ռիթմիկ շարժումով մաքրում հա մաքրում են պատուհանների<br />

ապակիները<br />

Գարուն է:<br />

Հանկարծ միանգամից զզվելի ու անհեթեթ են դարձել վերարկուներն ու կրկնակոշիկները,<br />

գլխարկներն ու վզնոցները: Եվ եթե ամեն մի տան մեջ մի տանտիրուհի չլինի, տղամարդիկ,<br />

անկասկած, առանց հաջորդ ձմռան մասին մտածելով, կայրեն այդ բոլորը, կփոխեն մի քանի<br />

ձվով ու ընկույզով կամ կնետեն ցախանոց՝ իրենց հեղինակությունը կորցրած խղճուկ ու մրոտ<br />

վառարանների կողքը: Բայց տանտիրուհիները աչալուրջ են: Խեթ-խեթ նայելով բակերում<br />

հայտնված «հին շոր, հին կոշիկ» կանչողներին, նրանք եռանդուն շարժումով, երկար<br />

փայտերով խփում են լվացքի պարաններից կախված ձմեռային հագուստներին ու գորշ<br />

թղթերի միջից հանում նավթալինի բյուրեղները: Գարնանային իրենց հուզումը,<br />

ուրախությունն արտահայտելու համար, նրանք բարձրաձայն, պատշգամբից-պատշգամբ և<br />

բակից-բակ, զրուցում են իրար հետ, և հեռվից դիտելիս, հատկապես լվացքի պարանների<br />

մոտ, նմանվում այն թռչուններին, որ սիրում են սովորաբար նստել հեռագրալարերին ու<br />

ստեղծել թռչնային ձայնանիշային տողեր: Բայց երբ մոտ ես գալիս, անմիջապես զգում ես, որ<br />

նրանց ապրումները խորապես մարդկային են:<br />

- Սի-րուշ,- երաժշտական «սոլ» և «մի» ձայնանիշերի բարձր հնչեղությամբ ձայնում է մի<br />

պատշգամբի տիրուհին,- մեր Անահիտը կյանքներս կերավ, հորը օր ու արև չի տալիս, թե ինչ<br />

է, ինչ է, այդ չինացի երգչուհու համերգի տոմս բեր:<br />

- Ոչ թե չինացի, այլ հնդիկ,- հարևանուհու նկատմամբ իր առավելությունն ընդգծելով,<br />

համապատասխան ձայնանիշերով ուղղում է Սիրուշը,- և ոչ թե երգչուհի, այլ պարուհի,<br />

տիկին Վարդուշ:<br />

- Ինչ որ է: Հա, վերջը հազիվ-հազ երեկ երեկոյան ամուսնուս ընկերը բերեց: Մի տեսնեիր<br />

Անահիտս ոնց էր ուրախացել, ոնց էր պարում... Այսօր երեկոյան գնալու ենք:<br />

«Հա, հենց դու և քո խրտվիլակն էլ իսկական համերգի բան եք»- մտքում ուզում էր չարանալ<br />

Սիրուշը, որովհետև իր ամուսինը նման ընկեր չունի և Կարինեն էլ հրեն աչքերը կարմրած<br />

դաշնամուր է նվագում: Բայց չի կարողանում չարանալ, ուժ չունի: Գարուն է: Ու նա ձեռքերը<br />

բռունցքներ դարձրած խփում է հա խփում է նույնանուն, փքված կոնֆետներ հիշեցնող իր<br />

ձյունաթյուր բարձերին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

83<br />

- Սի՜րուշ,- իր երջանկության մեջ հարևանուհու ներքին վիշտը չնկատելով կամ հենց<br />

նկատելով՝ կրկին ձայնում է Վարդուշը,- տեսնես ո՞վ է այդ Ջանջանո Մանջան, որ բոլորն<br />

էդպես խելքները կորցրել են:<br />

- Ոչ թե Ջանջանո Մանջան, այլ Ռանջանա Ջատրան, տիկին Վարդուշ...- բղավում է Սիրուշը,<br />

բայց դառնությամբ մտածելով, որ միշտ այսպես է կյանքում, որ միշտ ունենում է նա, ով<br />

արժանի չէ դրան, ով չի կարող գնահատել: Որ ահա, տոմսը հասել է նրան, ում համար<br />

Նյուտոնի բինոմը, Կոջոյանի նկարը ու հնդկական շեֆթի պարը հավասարապես<br />

անհասկանալի են և չտեսնված նման են իրար:<br />

Ռանջանա Ջատրան...<br />

Ու չգիտեմ ինչպես եղավ, որ նման հիվանդությունների դեմ պատվաստված Նանարն էլ սկսեց<br />

տառապել: Դա այնքան անսովոր բան էր, որ ես լրջորեն անհանգստացա: Ընդհանրապես<br />

մենք այնպիսի սովորություն ունենք, որ երբեք չենք գնում այնտեղ, ուր բոլորը հիացմունքից<br />

շառագունած, ճիչ-աղաղակով շտապում են: Երբեք չենք կարդում այն գիրքը, որ բոլորին էլ<br />

դուր է գալիս: Դա ոչ թե հենց այնպես, կամակորությամբ, այլ փորձով, համոզվելով: Բոլորին<br />

դուր եկած բանը սովորաբար լավագույնը չի լինում: Չեմ ուզում ասել, թե ինչու, բայց այդպես<br />

է: Եվ ահա աննախընթաց մի դեպք, արտակարգ մի երևույթ, հանդիպեցինք թե չէ, Նանարը<br />

բռնեց ձեռքս ու ասաց.<br />

- Գնանք այդ հնդկուհու համերգին, հա՞, Արտակ:<br />

- Ինչո՞ւ այդպես հանկարծակի,-զարմացա ես:<br />

- Խնդրում եմ:<br />

Է, որ բանը հասավ խնդրելուն, ես զինաթափված եմ: Նանարն այնքան հազվադեպ է սրտանց<br />

որևէ բան ուզում, որ ես միշտ էլ ուրախանում եմ նման դեպքերում: Ո՞վ գիտե, մտածեցի, երևի<br />

նրանք էլ մի հարևանուհի ունեն Վարդուշ անունով կամ գուցե թատրոնում աղջիկներով<br />

գրա՞զ են եկել:<br />

- Գնանք, եթե ուզում ես, Նանար,- ասացի,- բայց համերգին ընդամենը մեկուկես ժամ է<br />

մնացել, տոմս որտեղի՞ց կգտնենք:<br />

- Որ դու ուզենաս, կգտնես,- կամացուկ ասաց Նանարը՝ հավատով, համոզված նայելով ինձ:<br />

Երևի հենց նման պայմաններում են կատարվում հերոսություններն ու մեծ խենթությունները:<br />

Մի պահ թվաց, թե տոմս գտնելն ինձ համար դատարկ բան է: Բայց երբ օպերայի<br />

հրապարակը մտանք, երբ տեսա արվեստի ուխտավորների բազմությունը՝ խռնված սֆինքսի<br />

պես մեծախորհուրդ ու լուռ դրամարկղի փոքրիկ ու փակ պատուհանի առջև,<br />

լավատեսությունը լքեց ինձ: Պատուհանին մի սպիտակ թուղթ էր փակցված և վրան հայերեն<br />

գրված էր՝ «տոմս չկա»: Բայց ոչ ոք հայերեն չէր հասկանում: Բոլորը կանգնել ու հուզված,<br />

ընկճված, սպասումով դրամարկղին էին նայում, բոլորին հավանաբար, թվում էր, թե իրենք<br />

պարզապես չեն իմանում դրամարկղի պատուհանը բացելու «սիմ-սիմ»- ը: Ես էլ մի պահ<br />

խառնվեցի նրանց ու ակամա սկսեցի պատուհանին նայել և անմիջապես կռահեցի, թե ինչու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

84<br />

են այդ պատուհանը փոքրիկ սարքում: Իհարկե: Որպեսզի տոմսավաճառը չտեսնի<br />

մարդկանց: Որովհետև, եթե նա ինքն էլ մարդ է և հոգի ունի, ապա չի կարող առանց<br />

խղճահարության ու արցունքի դիտել արվեստասեր հասարակության տառապանքները:<br />

Եվ հանկարծ, ասես հրամանով, բազմությունը շրջվեց ու նայեց այգի մտած առաջին զույգին:<br />

Նրանք բարձրաձայն չէին ծիծաղում և ոչ էլ գլուխներից վեր թափահարում տոմսերը, բայց<br />

բոլորն էլ զգացին, որ այդ զույգը տոմս ունի: Քայլում էին այնպես անփույթ, այնպես<br />

հանդարտ: Տղան ընթանում էր գլուխը բարձր բռնած, ուղիղ իր առջև նայելով: Աղջիկը ձախ<br />

ձեռով թևանցուկ էր արել նրան, գլուխը քիչ թեքել տղայի ուսը և ասես սահում էր, ասես<br />

ճախրում էր եթերի մեջ: Երբեմն, երբեմ նա գլուխը շրջում էր դեպի աջ, աչքերը կկոցելով,<br />

անմեղ ժպիտով դիտում տարաբախտ արվեստամոլներին, ապա թեքվում ու ինչ-որ խոսքեր<br />

էր շշնջում տղայի ականջին, որն ինքնագոհ, մանրիկ ժպտում էր իր ծիծեռնակաթև բեղերով:<br />

Եվ բազմության ապշահար, ատելություն արտահայտող հայացքի տակ նրանք ներս մտան<br />

օպերայի մեծ դռնից: Հետո ուրիշ զույգեր եկան, ասես բոլորն էլ նույն վարժարանն էին անցել:<br />

Նույն շարժումներով, նույն ժպիտներով նրանք ևս ծածկվեցին մեծ դռան ետևում: Մարդիկ<br />

այլևս իրենց դեմքերին չկարողացան պահպանել արհամարհանքի և ատելության<br />

արտահայտությունները: Մի խումբ դասալիքներ խղճալի կարեկցանք արտահայտող<br />

ժպիտներով մոտեցան տոմսավոր երջանիկներին ու սկսեցին մուրալ.<br />

- Ավելորդ տոմս չունե՞ք:<br />

- Շատ եմ խնդրում, եթե իսկապես ունեք...<br />

- Բա ձեր ձեռքի էն մյուս թուղթն ի՞նչ է:<br />

- Կպարտավորեցնեք ինձ: Խնդրում եմ: Մենք երբեմնի ծանոթներ ենք:<br />

Հետո, հենց մուրացկանների օրինակով, սկսեցին մի քիչ լկտիանալ: Բռնում էին ձեռներից,<br />

մեծ թղթադրամներ ցույց տալիս, տոմսերը խլելու անհաջող փորձեր էին անում: Մի պատանի<br />

ստեպ-ստեպ ձեռքի ժամացույցին նայելով, կանգնել էր էլեկտրասյան տակ ու մոլոր հայացքով<br />

այգու դռանն էր նայում: Շրջապատեցին: Շփոթված տղան գրպանից հանեց երկու տոմս, ցույց<br />

տվեց ու նորից սկսեց այգու դռանը նայել: Ձեռք չքաշեցին<br />

- Դժվար թե գա, զուր կորցնելու ես տոմսը:<br />

- Գուցե մայրիկը չի՞ թողել:<br />

- Արի ինձ լսի, քո տոմսերը տուր մեզ: Քեզ հաստատ բան եմ ասում:<br />

Տղայի դրությունը նախանձելի չէր: Ոչ մի համակիր դեմք նա չէր տեսնում իր շուրջը: Եվ<br />

այդպես էլ կար: Նրա շրջապատողներից ոչ մեկն այդ պահին չէր ուզում, որ տղային<br />

սպասեցնող աղջիկը բարեհաջող տեղ հասներ: Քար սրտեր էին խռնվել նրա շուրջը, և<br />

քարերից մեկն էլ իմ սրտում էր: Ես փորձեցի ավելորդ տոմս գտնելու բոլոր միջոցները, որ<br />

երևի գոյություն են ունեցել աշխարհի վրա, բայց ապարդյուն: Վերջին հույսս այդ պատանին<br />

էր, ավելի շուտ՝ նրա դժբախտությունը: Ես սարսափելի բաներ չէի մտածում, բայց ամբողջ<br />

սրտով ուզում էի, որ աղջիկը չգար: «Գուցե մայրիկը չի թողել» հուսահատական<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

85<br />

բացականչությունը իմ շուրթերից դուրս թռավ: Բայց, ինչպես իրավացիորեն տարեց մարդիկ<br />

են ասում, երբեք քո հաջողությունն ուրիշի անհաջողության վրա չպիտի կառուցես: Տղան<br />

պոկվեց մեր օղակից ու հպարտ, երջանիկ աչքերով նետվեց դեպի այգու դուռը, որտեղից հենց<br />

նոր ներս էր մտել ու դանդաղ, վստահ քայլերով առաջ էր շարժվում մի պստլիկ, ծամավոր<br />

սատանա:<br />

Համերգի սկսվելուն մնացել էր տաս րոպե, և Նանարը խղճաց ինձ:<br />

- Դե լավ, Արտակ ջան,- ասաց նա՝ մի տեսակ թախծոտ ժպիտով,- չի ստացվում, ի՞նչ կարող<br />

ենք անել: Գնանք:<br />

Բայց ես չէի կարողանում շարժվել տեղիցս: Այնքան հոգնել էի այդ վազվռտուքից ու<br />

անիմաստ բացականչություններից, որ գլուխս դժժում էր: Անզորության զգացումից<br />

սարսափելի բան չկա:<br />

- Քեռի, այն մարդը քեզ է կանչում,- թևիցս բռնեց փոքրիկ մի տղա:<br />

Նայեցի նրա ցույց տված կողմը ու հանկարծ զարմանքով նկատեցի, որ հենց այն<br />

էլեկտրասյան մոտ, որտեղ քիչ առաջ օրհասական մարտեր էին մղվում պատանու տոմսերի<br />

համար, այժմ կանգնած էր եղբայրս՝ Բաբկենը, և նրա կինը՝ Սեդան: Չգիտեմ զարմանքս էր<br />

շատ, շփոթությունս, թե ուրախությունս, բայց ես Նանարին թողած անմիջապես նրանց մոտ<br />

վազեցի: Եվ երբ հասա, նոր միայն զգացի, որ Նանարին մենակ եմ թողել: Ետ նայեցի:<br />

- Լավ, լավ,- ժպտաց Բաբկենը,- չի փախչի, թող մի քիչ սպասի:<br />

- Ըհը,- նեղացավ Սեդան,- այ դու միշտ այդպես կոպիտ, կոպիտ, կոպիտ...<br />

Բաբկենը նորից ծիծաղեց բարեհոգաբար, ու նայելով նրա ամուր ու ձիգ մարմնին, ծիծաղելու<br />

ժամանակ աչքերի մոտ հայտնված մանրիկ կնճիռներին ու ծխախոտը բռնած բարակ, ջղային<br />

շրթունքներին, սիրտս ինչպես միշտ, երբ նրա մոտ եմ լինում, ուռավ հուզմունքից, ու ես նորից<br />

մտածեցի, թե ինչքան, ինչքան եմ սիրում եղբորս: Չգիտեմ ինչու, բայց ինձ թվում է, թե այդտեղ<br />

ավելի շատ բան կա, քան սովորական եղբայրության զգացումը: Գուցե պատճառն այն է, որ<br />

Բաբկենը ամբողջ ութը տարով մեծ է ինձնից: Չգիտեմ: Գուցե նրանից է, որ Բաբկենն է<br />

առաջինը ինձ սովորեցրել, թե որն է «ա»-ն, որն է «բ»-ն, որ ինքն է ինձ դպրոց տարել Գետառի<br />

եզերքով, որ ես ավելի շատ ժամանակ եմ ունեցել նրան կարոտելու ու սիրելու, երբ մի քանի<br />

տարի պատերազմում էր: Կամ գուցե բանակում զոհված մեծ եղբորս՝ Մելիքի նկատմամբ<br />

տածած սերս էլ է գումարվել: Չգիտեմ: Բայց նրան մոտ լինելը ինձ համար գերագույն հաճույք<br />

է եղել դեռևս այն ժամանակներից, երբ ես նոր սկսում էի զարմանալ, թե ինչո՞ւ է երկինքը<br />

երկնքում: Վաղ գարնանը նա արդեն փողոցին նայող մեր բետոնե պատշգամբում էր քնում, ու<br />

ես ամբողջ օրը խնդրում էի, որ թողնի իր մոտ քնեմ: Կատարում էի նրա բոլոր<br />

քմահաճույքները (իսկ դրանց թիվը բավականաչափ շատ էր), շողոքորթում էի անհարկի,<br />

հայելու պես փայլեցնում էի նրա կոշիկները, անընդհատ հայտնվում էի աչքերի առջև ու թեև<br />

ոչինչ չէի ասում, բայց իմ ողջ էությամբ խնդրում, աղաչում էի թույլ տալ, որ ես էլ գիշերը<br />

պատշգամբում, իր կողքին լինեմ: Եվ, վերջապես հուսահատ ծիծաղով նա արտասանում էր<br />

ինձ երանության մեջ գցող երեք բառը.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

86<br />

- Լավ, կոտորեցիր, արի...<br />

Ու ես սահում էի նրա ծոցը, կծկվում կողքին: Ցուրտ էր: Ամուր փաթաթվում էինք վերմակով,<br />

դուրս թողնելով միայն գլուխներս ու նայում էինք երկնքին: Եվ զարմանալի բաներ էր<br />

պատմում ինձ Բաբկենը, այնքան զարմանալի ու հիասքանչ, որ ես շունչս պահած, լայն<br />

բացած աչքերս, բարձրանում, բարձրանում էի, շրջում էի երկնքում, սև թավիշի վրա ու<br />

քարկտիկ էի խաղում աստղերով: Նա ինձ ցույց էր տալիս աստղերը, ամեն մեկին մի անունով<br />

կոչում, և ես միշտ զարմանում էի, թե ո՞նց չի կորցնում, ո՞նց է ամեն անգամ հիշում դրանց<br />

տեղը: Նույնիսկ ասում էր, թե մինչև այս կամ այն աստղը այսքան-այսքան կիլոմետր է:<br />

- Բա ո՞վ է չափել դրանք, Բաբկեն ջան,- հարցնում էի ես:<br />

- Մարդիկ,- ասում էր նա:<br />

- Բա ո՞նց են բարձրացել ու չափել:<br />

- Չեն բարձրացել,- ծիծաղում էր Բաբկենը: - Այստեղից են չափում, հեռադիտակով:<br />

- Բա այդքան լար ունե՞ն,- որ չափում են,- հարցնում էի ես, հիշելով, թե ոնց էր հայրս պղնձե<br />

լարով չափում մեր պատշգամբի երկարությունը:<br />

- Է,- բարկանում էր Բաբկենը,-ախր ինձ ասա, ինչո՞ւ եմ քեզ այդպիսի բաներ պատմում, է...<br />

Ու որովհետև ես խեղճացած լռում էի և պատրաստվում լաց լինել, մեղմանում էր.<br />

- Լավ, ուզո՞ւմ ես ասեմ, թե ոնց է ստացվում այն քարածուխը, որ օրինակ վառում էինք ձմեռը:<br />

- Հա,- աչքերս սրբում էի ես:<br />

Ու պատմում էր Բաբկենը: Մինչև հիմա էլ չեմ կարողանում ճշտել, թե այն մի քանի բանը, որ<br />

ես հաստատ գիտեմ կյանքում, դպրոցո՞ւմ եմ սովորել, թե՞ Բաբկենից: Երբ բանակ էր գնում ու<br />

գնացքը շարժվեց, երբ մենք լաց լինելով վազում էինք վագոնի ետևից, Բաբկենը հանկարծ<br />

կախվեց պատուհանից ու գոռաց, աշխատելով, որ իր ձայնը լսելի լինի բոլոր գոռացողների ու<br />

փողային նվագախմբի տխուր քայլերգի միջից.<br />

- Արտակ...<br />

- Ի՞նչ,- գոռացի ես, շարունակելով վազել բոլորի հետ, ընկնել բարձրանալ, վեր-վեր թռչել,<br />

որպեսզի երևամ բոլորի միջից,- ի՞նչ, Բաբկեն ջան...<br />

- Շատ կարդա... անպայման... գրի:<br />

Հետո վերադարձի ճանապարհին, մերոնք անընդհատ հետաքրքրվում էին, թե ինչ էր ասում<br />

Բաբկենը: Բայց ես չէի հայտնում ու միայն խորհրդավոր, բազմիմաստ ժպտում էի: Չէ՞ որ<br />

Բաբկենը առանձին, ինձ հետ էր խոսել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

87<br />

Գիշեր-ցերեկ, հաճախ դասերս թողած, գրքեր էի որոնում, յուրաքանչյուր նամակում<br />

մանրամասն զեկուցում Բաբկենին, թե ինչ եմ կարդացել: Եվ այդ պատճառով էլ դրանք ավելի<br />

շատ գրքացուցակներ էին հիշեցնում, քան նամակներ՝ ուղղված պատերազմում կռվող<br />

եղբորը: Հրաշալի նվագում էր, շախմատ էր խաղում, էլեկտրական այնպիսի սարքեր էր<br />

պատրաստում, որ մեր տան այցելուները շտապում էին արագորեն հեռանալ: Որտեղ նստում<br />

էին, մի լույս վառվում էր ու զնգում էր զանգը: Պապինի կաթսայի գյուտը ստուգելու<br />

նպատակով՝ պայթեցրել էր մեր բոլոր պղնձե կաթսաները՝ ամեն անգամ ինքը հրաշքով<br />

փրկվելով: Հավերժական ճոճանակ պատրաստելու համար քանդել էր մեր սենյակի միակ<br />

ժամացույցը և այն դատապարտել հավերժական դադարի: Որոշակի քայլեր էր անում ռադիոն<br />

լռեցնելու ուղղությամբ, բայց պատերազմն սկսվեց:<br />

- Անպայման ինժեներ կդառնա,- նախքան այդ, նրա ավերածությունները տեսնելով,<br />

գուշակում էին մարդիկ:<br />

- Սողոմոն Սերյանյանի բանը բուրդ է,- լսելով նրա նվագը, ենթադրում էին ուրիշները:<br />

- Կտեսնեք, նա իր ուրույն դպրոցը կունենա,- ասում էին երրորդները՝ կանգնելով նրա<br />

կտավների առջև, որտեղ ժամանակակից նորարարների ոճով, հակառակ հորս եռանդուն<br />

բողոքների, կիլոգրամանոց ներկեր կային, որ անմիջականորեն խփում էին մեր ընտանեկան<br />

բյուջեին:<br />

Բայց եղբայրս բանակից վերադառնալուց հետո, միլիցիայի աշխատող դարձավ: Ու ես<br />

բոլորովին չզարմացա, որովհետև նա ամեն ինչ կարող էր դառնալ: Զորացրվելու երրորդ թե<br />

չորրորդ օրն արդեն աշխատում էր, ու ես նույնիսկ մտքումս մի քիչ խղճում էի<br />

հանցագործներին, որ բանից անտեղյակ հանգիստ շրջում էին քաղաքում, չիմանալով, որ<br />

Բաբկենը միլիցիայի աշխատող է դարձել: Երբեք իր աշխատանքի մասին չէր պատմում ու<br />

գուցե հենց դրանից, իմ աչքին ավելի նշանակալից, ավելի խորհրդավոր էր թվում նրա<br />

գործունեությունը: Բայց փոխարենը նա հիմա ավելի ու ավելի հաճախ էր զրուցում ինձ հետ,<br />

ասում էր՝ «ախպեր ջան» , որից ես երջանկանում էի, իր հետ տանում էր զբոսանքի,<br />

ծանոթացնում ընկերներին և եթե մի բան էր գնում իր համար, անպայման աշխատում էր ինչոր<br />

բան էլ ինձ համար գնել: Եվ խոսում էր հետս, որպես հավասարը հավասարի: Գուցե մեր<br />

տարիքում տարիների տարբերությունն արդեն առանձնապես մե՞ծ չէր: Իսկ եթե ասեմ, որ<br />

նրա ամուսնանալուց հետո մենք ավելի ենք մտերմացել, սխալված չեմ լինի: Եվ այստեղ<br />

արդեն Սեդային եմ պարտական: Քույրս ամուսնացել ու գնացել է, և Սեդան քույրություն է<br />

անում ինձ: Եվ մեր ընտանիքում միակն է, որ գիտե իմ բոլոր գաղտնիքները: Շատ բան, որ<br />

մեռնեմ եղբորս չեմ ասի, բայց Սեդային պատմում եմ, այսինքն՝ Նանարի մասին: Եվ եթե<br />

վերջերս իր ողջ ուշադրության հետ միասին, Բաբկենը նաև թաքուն կամ առանձին,<br />

միջանցքում բռնեցնելով, զոռով որևէ թղթադրամ է խցկում գրպանս, հաստատ գիտեմ, որ<br />

Սեդայի կազմակերպած գործն է:<br />

- Բաբկեն ջան,- գրպանիցս դրամը հանելով կրկին նրա գրպանն եմ գցում ես,- փողը իմ ինչի՞ն<br />

է պետք: Թոշակ էլ եմ ստանում, աշխատավարձ էլ, չէ՞:<br />

- Եվ այդ բոլորը մայրիկին ես հանձնում,- կտրում է Բաբկենը, դրամը նորից իմ գրպանը<br />

նետելով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

88<br />

- Է, դու էլ ես տալիս:<br />

- Ոչ բոլորը,- ասում է Բաբկենը,- հիմա ես իմ առանձին ընտանիքն էլ ունեմ:<br />

- Դե, ուրեմն քեզ ավելի շատ է պետք:<br />

- Շատ մի խոսի,-բարկանում է նա,- դրսում երևի թաքուն լաց ես լինում, իսկ այստեղ<br />

հպարտություն-հպարտություն ես խաղում:<br />

- Բայց, ախր ինձ ոչ մի փող էլ պետք չի,- համառում եմ ես և թղթադրամները իր ելման կետն<br />

եմ ուղարկում:<br />

- Ես քեզանից լավ գիտեմ՝ պետք է, պետք չէ,- իրար քաշքշելուց ծանր շնչելով, շշուկով գոռում<br />

է Բաբկենը: - Ես այդ բոլորն արդեն անցել եմ: - Թղթադրամը նորից գրպանս է խոթում ու ինձ<br />

հրելով դուրս է հանում տնից՝ վերջում վզակոթիս թեթևակի հասցնելով:<br />

Իսկ դրսում, ուղղելով այս ու այն կողմ թեքված հագուստս ու գրպանիս մեջ բավականությամբ<br />

շոշափելով թղթադրամը, ես հուզված ու երջանիկ մտածում եմ, որ Նանարին կարող եմ որևէ<br />

տեղ հրավիրել, այգիներում միլիոն մոմանոց լապտերների տակ ցրտից կծկված Գորկի ու<br />

Փափազյան կարդալու փոխարեն: Այստեղ արդեն նրանց հերն էլ անիծած:<br />

-... Ուզում եք համերգ գնալ, հա՞,- քմծիծաղով հարցնում է Բաբկենը:<br />

Ես կարմրած միայն գլխով եմ անում:<br />

- Եվ, իհարկե տոմս չունեք:<br />

Տոմս բառի վրա ես մեքենայաբար բարձրացնում եմ գլուխս, գուցե իսկապես ավելորդ<br />

տոմսե՞ր ունեն:<br />

-Դե, դու էլ, ի՞նչ ես միլիցիոների պես քննում,- բարկանում է Սեդան,-տուր տոմսերը:<br />

- Տիկին,- ասում է Բաբկենը,- ձեր ձայնի մեջ կարծես որոշ արհամարհանք կա իշխանության<br />

մարմինների հասցեին:<br />

- Է,- ասում է Սեդան,- շուտ արա, խեղճ աղջիկը սպասում է:<br />

- Ոչինչ, մենք նրան շատ ենք սպասել, թող մի քիչ էլ ինքը մեզ սպասի,- շարունակում է ժպտալ<br />

Բաբկենն ու հետն էլ ձեռքը գրպանը տանելով, այնտեղից երկու տոմս է հանում ու մեկնում<br />

ինձ: - Խնդրեմ, երիտասարդ:<br />

- Բա դո՞ւք,- ուրախությունից գժված հարցնում եմ ես:<br />

- Մենք մի ավելի լավ տեղ ունենք գնալու,- ասում է Բաբկենը:<br />

Չէ, այդ արդեն չեղավ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

89<br />

- Ոչ մի դեպքում,- տոմսերը նրան մեկնելով, աղմուկով հրաժարվում եմ ես,- դուք ինձ ինչի՞<br />

տեղ եք դրել:<br />

- Փոքր եղբոր,- ասում է Բաբկենը:<br />

- Վերցրու, Արտակ ջան, գնացեք,- ասում է Սեդան,- դրանով կուրախացնեք մեզ: Ու, հավատա<br />

մենք առանձնապես ցանկություն էլ չունեինք գնալու: Դե, վերցրու:<br />

Ես մի քանի վայրկյան մնում եմ անվճռականության մեջ, նայում եմ նրանց, հետո՝ ետ,<br />

հեռվում միայնակ կանգնած Նանարին, նորից նրանց, տեսնում եմ եղբորս ու հարսիս<br />

ժպտուն, իրենց արարքից երջանկացած դեմքերը և, էլ չիմանալով ինչ անել, բղավում եմ.<br />

- Ես ձեր ցավը տանեմ:<br />

Տոմսերը ձեռքիս դեպի Նանարն եմ վազում և... Քիչ հետո, անտոմս բազմության նախանձ և<br />

ատելություն արտաշնչող հայացքների ներքո, մի երջանիկ զույգ էլ է մոտենում օպերայի<br />

մուտքին՝ կրկնելով նախորդ զույգերի նույնատիպ շարժումները:<br />

- Տղան քայլում էր գլուխը բարձր բռնած, ուղիղ իր առջև նայելով: Աղջիկը ձախ ձեռով<br />

թևանցուկ էր արել նրան, գլուխը քիչ թեքել դեպի տղայի ուսը ու ասես սահում էր, ասես<br />

ճախրում էր եթերում: Երբեմն-երբեմն նա գլուխը շրջում էր դեպի աջ, աչքերը կկոցելով,<br />

անմեղ ժպիտով դիտում տարաբախտ արվեստասերներին, ապա թեքվում և ինչ-որ բան էր<br />

շշնջում տղայի ականջին, որն ինքնագոհ ու մանրիկ ժպտում էր իր ծիծեռնակաթև բեխերով:<br />

Այդ երջանիկ զույգը, ինչպես հավանաբար կռահեցիք, մենք էինք՝ ես և Նանարը,<br />

մուրացիկների բանակը լքած ու երջանիկների շարքին միացած, մենք փոխվրեժ էինք լուծում<br />

մեր տառապանքների համար:<br />

Ախ այդ Ռանջարա Ջատրան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

90<br />

Անակնկալ Այցելուն<br />

Ժամը տասն անց էր, երբ տուն դարձա: Հարկ չեղավ հարևանուհուս անհանգստացնել և<br />

շնորհակալություն հայտնել նրա բարկացած կռնակին: Դուռը բաց էր: Դեռևս միջանցքում,<br />

մեր սենյակից խոսակցության բարձր ձայներ լսեցի և համոզված կարող էի ասել, որ հյուր<br />

ունենք: Դա դժվար չէր կռահել: Հայրս իր տարերքի մեջ էր: Նա երկար էր ապրել աշխարհում,<br />

և նրա հետ շատ զավեշտական, զվարճալի դեպքեր էին պատահել: Եվ ինքը սիրում էր<br />

պատմել դրանք, հատկապես անծանոթներին: Պատմում էր, ու որովհետև դեպքերն շատ<br />

ծիծաղաշարժ էին, առաջինն ինքն էր ծիծաղում սրտանց, քահ- քահ: Դեռ տուն չմտած, ես<br />

արդեն պատկերացրի մեր սեղանը: Հայրս նստած է իր մշտական տեղում, պատուհանի տակ:<br />

Նրանից ձախ, բազմոցին տեղավորված է կամ տեղավորված են հյուրերը, իսկ աջ կողմում<br />

մայրս է նստած, ինչպես ասում են՝ աթոռի ծայրին, որովհետև ստիպված պիտի լինի շուտշուտ<br />

վեր կենալ՝ այս կամ այն մոռացված ուտելիքը բերելու: Սեղանին, ուտելիքից բացի,<br />

անպայման հոնի օղի կլինի լիտրանոց շշի մեջ, եգիպտացորենի կողրով փակ, որ առանց<br />

ընդմիջման մեծ բարեխղճությամբ հորս ուղարկում են գյուղում ապրող հինգ քույրերն ու հինգ<br />

հարյուր բարեկամները: Հայրս պարտադիր բոլորին ստիպում է խմել մի բաժակ, որն ինքը<br />

արդեն խմել է, այդ պարզ երևում է նրա տրամադրությունից, հայտարարում է, որ ինքը երբեք<br />

մի բաժակից ավելի չի խմում (այստեղ արժանանում է մորս նախատական հայացքին) և<br />

մյուսներին առաջարկում է խմել որքան սրտները կուզի (այսինքն՝ որքան կա շշի մեջ, և մայրս<br />

հավանության արտահայտությամբ ժպտում է):<br />

Հետաքրքիր մարդ է հայրս: Թե մի օր հյուր չունենա, հատկապես նախքան ճաշը, կորցնում է<br />

իրեն, շրջում է ջղային և ամեն մի դատարկ առիթով բռնկվում է, հայտարարում, որ այս<br />

վերջերս չգիտես ինչու ախորժակ չունի և հանդիմանանքով ասում է մորս. «ծիծաղի, ծիծաղի<br />

Թյունու աղջիկ, մի օր էլ վեր չեմ կենա, լաց կլինես, բայց էլ ձեռքդ չեմ ընկնի»:<br />

Երբ դեռ շատ փոքր էի և մենք Կնունյանցի փողոցի սկզբում, տպարանի դիմացի շենքում էինք<br />

ապրում, հորս գործն ավելի հեշտ էր: Այն օրը, երբ պատահաբար հյուր չէր ունենում, ճաշից<br />

առաջ իջնում էր, շրջում գյուղացու տան մոտ և երբ հանկարծ որևէ հարազատ բարբառ էր<br />

լսում, իսկույն մոտենում էր, բռնում անծանոթի ձեռքը, ասում էր իր ով լինելը, խնդրելով կամ<br />

բռնի՝ մեր տուն բերում: Բանվոր հայրս նրանցից էր առնում իր գյուղի կարոտը, որ ինչպես<br />

մոխրի տակից, ծխում, ծխում էր նրա ողջ կյանքի ընթացքում: Նստում էին երկար, զրույց<br />

անում. այդ ժամանակ ավելի շատ, իհարկե, խոսում էր հայրս, և ինչպես լինում է սովորաբար,<br />

պարզում էին, որ ընդհանուր ծանոթներ ու բարեկամներ ունեն, քաղաքացիական կռիվներում<br />

համարյա կողք-կողքի են եղել ու շատ են լսել միմյանց մասին: Դա առիթ էր տալիս դարձյալ<br />

խոսելու, ծխելու, ու ընթրելու և վերջանում էր նրանով, որ հայրս իր նորահայտ բարեկամին<br />

առաջարկում էր գիշերել իրենց տանը. «Փառք աստծո, տեղներս նեղ է, բայց սրտներս լեն»:<br />

Նրա սրտի «լեն» լինելուն քաջ ծանոթ մեր գյուղացիները, հավանաբար հորս ուրախացնելու<br />

նպատակով, քաղաք գալու դեպքում այլևս որևէ հյուրանոց չէին գնում, այլ ուղիղ մեր տուն<br />

էին գալիս, որը կատակով համարում էին Ղազախի գյուղացու տուն և մնում՝ ինչքան ուզում<br />

էին: Քնում էին որտեղ հնարավոր է և որտեղ հնարավոր չէ, մահճակալներին, սեղանի վրա,<br />

սեղանի տակ, հատակին, իրար դեմ դիմաց դրված երկու աթոռի վրա և նույնիսկ լուսամուտի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

91<br />

գոգին: Սակայն տարեց-տարի հյուր գտնելու խնդիրը ավելի ու ավելի էր բարդանում: Շատերն<br />

էին գյուղից քաղաք տեղափոխվում մշտական բնակության և օջախ ստեղծում՛ իրենց<br />

մերձավոր բարեկամների համար: Այնպես որ մեր տանն առաջվա նման ամեն օր հյուր չէր<br />

լինում, և շատ հաճախ էր փակվում հայրիկիս ախորժակը: Բայց այսօր ինչպես երևում է,<br />

ամեն ինչ բարեհաջող է:<br />

Ես խոհանոցում երկար ու ջանասիրաբար լվանում եմ ձեռքերս, մի սովորություն, որ դարձյալ<br />

հորիցս է մնացել, ու ականջ եմ դնում նրա խանդավառ պատմությանը:<br />

- Էլ ի՞նչ երկարացնեմ... Անուշիս թաքուն աչքով արի ու ասացի, թե ինչ բերել եմ, ձորում ա,<br />

առավոտը կգնաք կգտնեք: Հիմի առավոտը մի տեսնեիր, թե էս երեխեքը ոնց են ամեն մեկը մի<br />

կտոր ձմերուկ ձեռքին կռծմռծում: Ծիծաղ բան էր:<br />

Հայրս կրկին ծիծաղում է սրտանց, ու ես ուրախանում եմ նրա համար: Ինչ-որ մեկն էլ է<br />

ծիծաղում նրա հետ, բայց չեմ կարողանում որոշել, թե ով կլինի: Երևի մեր գյուղացիներից<br />

մեկն ու մեկն է: Ես բացում եմ դուռը և զարմանքից քիչ է մնում ճչամ.<br />

... Հորս կողքին նստել ու նրա հետ ծիծաղում է Վեզիրյանը: Ինձ տեսնելով, նա արագորեն<br />

ոտքի կանգնեց, ժպտաց շփոթված, մեղավոր, բայց և միաժամանակ արժանապատվությամբ<br />

- Իսկ մենք նստել, զրուցում ենք ձեր հարգարժան հայրիկի հետ, ընկեր Լևոնյան: Իսկապես<br />

հրաշալի ծնողներ ունեք:<br />

- Այդ մեկը ես գիտեմ,- աշխատելով տիրապետել ինձ, ասացի ես,- միայն չեմ հասկանում, թե<br />

դո՞ւք ինչ գործ ունեք իմ հարգարժան ծնողների հետ:<br />

Նկատեցի, որ հայրս սաստիկ զարմացավ, ապա գունատվեց:<br />

- Արտա՞կ,- ասաց նա, որտե՞ղ ես սովորել այդպես խոսել քո տուն եկած հյուրի հետ:<br />

- Շինարարական վարչությունում,- հեգնեցի ես:<br />

- Ոչինչ, ոչինչ, հայրիկ, գլուխը տխրությամբ, համակերպված շարժեց Վեզիրյանը,- ընկեր<br />

Լևոնյանը իրավունք ունի, այո, այո, իրավունք ունի: Ես հիմա նրա ձեռքում եմ, և նա կարող է<br />

ասել՛ ինչ ուզում է: Այո՛, այո՛, հայրիկ:<br />

Հայրս ավելի ու ավելի աճող զարմանքով մեկ Վեզիրյանին էր դիտում, նրա հաղթ, տիրական<br />

մարմինը, որ հիմա վշտով թեքվել էր սեղանին, նրա շքեղ հագուստն ու փայլուն կոշիկները, ու<br />

մեկ էլ ինձ: Հետո երևի կռահեց ինչ-որ բան, խոսեց ծանր-ծանր, հուզված.<br />

- Ես բանվոր մարդ եմ,- ասաց նա,- և իմ գործը չէ, թե ձեզանից որը ում ձեռքում է և թե ինչ է<br />

նշանակում դա, բայց մի բան գիտեմ, որ իմ տան մեջ նման խոսակցություն թույլ չեմ տա: Բան<br />

ունեք ասելու, նստեք խոսեք մարդավարի: Թե մենք խանգարում ենք, դուրս կգնանք:<br />

Այո, հայրս իրավացի էր: Ես իրավունք չունեի ինձ այդպես պահելու: Նա մեր հյուրն էր:<br />

Նստեցի սեղանի մոտ, նրա դիմաց, առաջարկեցի նստել ու նայում էի նրա խոնարհված գլխին,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

92<br />

արդեն նոսրացող, ճերմակող մազերին: Ի՞նչ խոսեմ, ի՞նչ ասեմ, ի՞նչ կարող եմ ասել ես այս<br />

մարդուն: Այս մարդուն, որ ոչ մի սրբություն չունի, որ խաբում է բոլորին ու ինձ էլ է խաբել, ու<br />

եկել հիմա ծնողներիս էլ է խաբել, նստել հորս պատմածների վրա ծիծաղել է կեղծ,<br />

տհաճությամբ, բայց ժպիտով հոնի օղի է խմել, անընդհատ և անընդհատ մտածելով, թե ինձ<br />

դարձյալ ինչպես է խաբելու: Ի՞նչ անեմ ես սրան:<br />

Լռությունը ձգվում էր ծանր ու երկար: Մայրս չդիմացավ, հառաչեց կամացուկ և գնաց<br />

խոհանոց: Հայրս լուռ, անթարթ մեզ էր նայում: Եվ Վեզիրյանը բարձրացրեց գլուխը:<br />

- Գրելո՞ւ եք,- հարցրեց նա համարյա շշուկով:<br />

- Արդեն գրել եմ,- պատասխանեցի ես, չուզենալով թաքցնել ոչինչ:<br />

Լռեց երկար ու երբ խոսեց նորից, զգացի, որ ձայնը դողում է: Միթե՞ խաղում է դարձյալ: - Իսկ<br />

եթե տպագրվի, գիտե՞ք, թե ինչ կլինի ինձ հետ:<br />

- Կհեռացնեն աշխատանքից: Դրանում չեմ կասկածում,- ասացի ես:<br />

Ձեռքը թափ տվեց, իբր հարցն այդ չէ:<br />

- Կբանտարկեն,- հառաչեց նա,- կբանտարկեն ու վերջ:<br />

- Եվ դուք, իմանալով այդ, շարունակում էիք խարդախություն անել, չէ՞ շարունակում էիք<br />

խաբել մարդկանց ու պետությանը՛ որտեղ որ հնարավոր է, չէ՞,- զայրույթը նորից<br />

բարձրանում ու խեղդում էր ինձ: Ի՞նչ է կատարվել ինձ հետ, ոչինչ չեմ հասկանում: Չեմ<br />

կարողանում հանգիստ խոսել:<br />

- Գիտե՞ք ինչ,- ասաց Վեզիրյանը,- ես չեմ ուզում ինչ-որ արդարացնող հանգամանքներ թվել,<br />

միայն հավատացեք, որ սկզբում ես անմեղ եմ եղել: Ինձ թյուրիմացության մեջ են գցել,<br />

ստորագրել եմ թղթերի տակ առանց կարդալու: Եվ հենց դրանով էլ ընկել եմ: Հետո արդեն<br />

վախեցել եմ բռնվելուց ու շարունակել եմ ընկնել: Հավատացեք, ընկեր Լևոնյան:<br />

- Դուք այդ արդեն ասել եք,- կտրեցի ես,- մեծ հաճույքով հավատում եմ, բայց դրանից<br />

դրությունը չի փոխվում: Երբևէ հաշվե՞լ եք, թե որքան գումար եք հափշտակել:<br />

Ես երկու երեխա ունեմ, ընկեր Լևոնյան, երկու երեխա, որոնք փոքր չեն: Ամեն մեկն իր<br />

պահանջներն ունի, իր շրջապատը: Եվ ես էլ նրանց հայրն եմ ու պարտավոր եմ պահել<br />

նրանց: Իսկ գիտե՞ք, թե որքան է իմ աշխատավարձը: Այսպես թե այնպես վարչության պետ<br />

եմ: Մեծ դիրք ունեմ ու փայլուն շրջապատ, իսկ գիտե՞ք թե որքան է իմ աշխատավարձը: Եթե<br />

մի տաս ընկերոջ ուզածիս պես հյուրասիրեմ, տուն տանելու փող չեմ ունենա: Այնինչ ես<br />

հարյուր ընկեր ունեմ, ուզում եմ լավ հագնվել, ուզում եմ, որ իմ կինը, իմ երեխաներն էլ լավ<br />

հագնվեն, ոչ ոքից ետ չմնան, ուզում եմ, որ լավ ապրենք, չեմ ասում փառահեղ, ասում եմ լավ,<br />

մարդավարի: Քանի՞ անգամ պիտի աշխարհ գանք:<br />

Հիմար բան է, որ հայհոյել չի կարելի: Ես առանձնապես մեծ սեր չունեմ հայհոյելու, բայց<br />

այստեղ կարող էի ցույց տալ, որ մի քանի ամիս աշխատել եմ պահածոների գործարանում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

93<br />

Դողում էր ձեռքս, երբ մեկնեցի, բաժակը լցրեցի օղիով ու խմեցի, զգալով, թե ինչպես է<br />

դառնությունը տարածվում երակներիս միջով:<br />

- Գուցե ինձ համար էլ մի փոքր լցնեիք,- խոսքը կիսատ թողեց Վեզիրյանը,- հրաշալի օղի է:<br />

Ամեն ինչ հրաշալի է սրա համար, քիչ առաջ էլ ծնողներիս էր հրաշալի համարում նույն<br />

ոգևորությամբ: Լցրեցի նրա բաժակը, խմեց, փակելով աչքերն ու կնճռոտելով ճակատը: Թթվի<br />

ափսեն մոտեցրի նրան, տարուբերեց գլուխը, նայեց ինձ մի տեսակ խղճահարությամբ ու<br />

հանկարծ ասաց.<br />

- Հիմա, սա, օրինակ, կյա՞նք է, որ դուք ապրում եք: Ձեր հարգարժան հայրը հիսուն տարվա<br />

բանվոր է, արտադրության մարդ, այսպես ասած: Դուք շրջկոմի աշխատող եք, ժուռնալիստ...<br />

Սա կյա՞նք է,- կրկնեց նա՝ հայացքը մեր իսկապես աղքատիկ սեղանին շրջելով, ապա<br />

բարձրացրեց գլուխն ու դիտելով մեր միակ սենյակի մերկ պատերն ու երկաթյա<br />

մահճակալները:<br />

Հայրս հազաց: Հիմա խոսելու է: Եվ իսկապես խոսեց՝ վիրավորված ինքնասիրությամբ.<br />

- Դուք հանկարծակի եկաք, ընկեր Վեզիրյան, ճաշին լիներ, մենք միշտ էլ մի լավ բան<br />

կգտնեիք ձեզ հյուրասիրելու:<br />

Վեզիրյանը ակնհայտ շփոթվեց:<br />

- Շատ, շատ ներողություն, ես այդ չէի ուզում ասել, հայրիկ,- շտապեց նա,- ես ընդհանրապես<br />

եմ խոսում: Ես կարծում եմ, որ դուք ավելի լավ կյանքի եք արժանի, միայն այդքանը: Այ, ձեր<br />

որդին իդեալականորեն է նայում կյանքին: Նրա համար այդ բոլորը նշանակություն չունի, նա<br />

չի աշխատել, որպեսզի իմանա, թե որքան դժվար է, երբ ստանում ես երկար սպասված<br />

աշխատավարձդ ու չգիտես ի՞նչ անել...<br />

- Այ, այդտեղ արդեն սխալվում եք,- ասացի ես, զգալով, որ օղին արդեն սիրտս է հասել ու<br />

հիմա նա տրոփում է ուժգին, եռանդով,- սխալվում եք, ընկեր Վեզիրյան: Դուք<br />

հնարավորություն չեք տվել, որ ես չաշխատեմ:<br />

- Ե՞ս,- ապշեց Վեզիրյանը:<br />

- Դուք,- հևացի ես,- ձեր պատճառով ես տասներկու տարեկանից աշխատում եմ: Հասկացա՞ք:<br />

Արդեն տասը տարվա աշխատանքային ստաժ ունեմ ձեր պատճառով, գիտեի՞ք:<br />

- Բայց... բայց ես ի՞նչ կապ ունեմ, դուք երևի շփոթում եք, ընկեր Լևոնյան:<br />

- Չեմ շփոթում, ընդհակառակը, հիմա եմ տարբերում ու հասկանում: Ձեր նման մեկն էլ հորս<br />

պետը, խազեինը եղած կլինի,- հիշեցի հաղթանդամ որմնադրի խոսքը,- այս ձեր ասած<br />

հրաշալի մարդն էլ է աշխատել գիշեր-ցերեկ ու չի կարողացել հասցնել ամեն ինչ, ստիպված<br />

ես էլ եմ աշխատել, որովհետև դուք, ձեզ նման մեկը, խլել է նրա աշխատավարձը, որպեսզի<br />

կարողանա հյուրասիրել իր հարյուր ընկերներին, լավ հագցնել իր երեխաներին ու կնոջը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

94<br />

Որքան բարի եք դարձել, խղճահարությամբ եք նայում մեզ ու մեր ունեցվածքին: Հորս նման<br />

քանի՞ բանվոր ունեք, հը՞, ընկեր Վեզիրյան, այդ ինչո՞ւ ընդհանուր առմամբ նրանց մասին էլ<br />

չեք խոսում, ինչո՞ւ եք կարծում, որ նրանք էլ ավելի լավ կյանքի արժանի չեն: Գուցե նրանք ձեզ<br />

նման երեխաներ չունե՞ն: Վարպետ Սերգոն հինգ երեխա ունի, բայց դուք հանգիստ խղճով<br />

կտրել եք նրա աշխատավարձի երեսուն տոկոսը, որովհետև համարձակվել է վիճել ձեր<br />

կապալառու Սոլախյանի հետ: Դուք... դուք ստոր մարդ եք, ընկեր Վեզիրյան...<br />

Հայրս հազաց՝ նախազգուշացնելով, որ ես չափն անց եմ կացնում, անհանգիստ շրջվեց<br />

տեղում:<br />

- Արտակ.<br />

- Ոչինչ, ոչինչ, հայրի՛կ,- կրկին համակերպված, մռայլ ասաց Վեզիրյանը:,- ընկեր Լևոնյանը<br />

երիտասարդ է, ես ներում եմ նրա տաքարյունությունը, նրա տարիքում գուցե ես էլ եմ այդպես<br />

խոսել: Տեղն է ինձ: Լավ, ես չեմ արդարանում, դուք ճշմարիտ եք, արդարանալու ոչինչ չունեմ:<br />

Սխալված, կորած մարդ եմ ես: Բայց դուք կարո՞ղ եք մեծահոգի լինել: Ասացեք, ընկեր<br />

Լևոնյան, միթե՞ դուք չեք կարող մեծահոգի լինել: Ես ներողություն եմ խնդրում ձեզանից,<br />

բոլորից, աշխարհից: Երդվում եմ, վաղն ևեթ դիմում կտամ, ինքս կհեռանամ աշխատանքից,<br />

բանվորություն կանեմ, միայն թե մի գրեք, մի խայտառակեք ինձ՛ իմ երեխաների,<br />

բարեկամների, ընկերների մոտ: Նրանք կարծում են, թե ես ազնիվ մարդ եմ, խնդրում եմ ձեզ,<br />

մի արեք այնպես, որ բոլորն էլ երես թեքեն ինձանից, որ հարազատ երեխաներս լքեն ինձ: Ես<br />

դեռ այնքան ընկած չեմ, որ կարողանամ ապրել դրանից հետո: Հավատացեք:<br />

Նա բարձրացավ սեղանից, աթոռը մի կողմ տարավ և ուզեց մոտենալ ինձ: Գինովությունս<br />

ասես սրբեցին ջնջոցով: Ավելի շուտ թվաց, թե դահլիճում նստած եմ, իսկ Վեզիրյանը խաղում<br />

է իմ առջև, բեմում: Բայց երբ տեղից բարձրացավ նաև հայրս, ու նայելով նրան, տեսա, թե<br />

ինչպես է դողում նրա ծնոտը և աչքերն արցունքով լցված են, շփոթվեցի սաստիկ: Իսկապես,<br />

հանկարծ ինքնասպանություն չգործի՞ այս մարդը: Քանի- քանի դեպքեր եմ կարդացել<br />

գրքերում:<br />

- Դե,- ասաց հայրս, հուզմունքից կակազելով, դիմելով Վեզիրյանին,- դե դուք... վահ, ի՞նչ<br />

մարդ եք, հո հարբած չե՞ք, այ մարդ: Նստեք, նստեք: Ասում է՝ սպանեմ ինձ:<br />

- Եվ կանեմ, հայրիկ,- կրկին աթոռին ընկավ Վեզիրյանը՝ գլուխը ձեռքերով բռնելով,-<br />

որովհետև... որովհետև, եթե տպագրվի այդ նյութը, իմ ապրելն այլևս չարժե...<br />

- Արտակ,- ասաց հայրս: Նրա ծնոտը շարունակում էր դողալ մանրիկ ու նա ոչինչ չէր<br />

կարողանում անել դրա դեմ: -Արտակ, ինձ խոսք չի հասնում, համա մարդուն չի կարելի էս<br />

օրը գցել: Լավ չի: Թե ձեռքիցդ գալիս է, մի արա էդ բանը, տղա ջան, մի արա:<br />

- Լավ, բայց ես ի՞նչ կարող եմ անել,- հուսահատ պոռթկացի ես, ավելի շուտ հորս հուզմունքից<br />

ազդվելով ու ապշահար դիտելով այն մարդուն, որ մոռացած իր ինքնասիրությունն ու<br />

արժանապատվությունը, նման տեսարաններ է սարքում ուրիշի տան մեջ: Զարմանալիորեն<br />

ես արդեն ատելություն չունեի նրա նկատմամբ: Ավելի շուտ՝ խղճահարություն, կարիճին<br />

տրորելու անհրաժեշտության հետ ծնվող նողկանքի ու խղճահարության զգացում էի տածում<br />

դեպի նա: - Ի՞նչ կարող եմ անել ես: Նյութն արդեն տպարանում է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

95<br />

- Չի կարող պատահել, այդքան շո՞ւտ,-տնքաց Վեզիրյանը: - Հիմա էլ տանջո՞ւմ եք ինձ, ընկեր<br />

Լևոնյան:<br />

- Տանջելու ի՞նչ կա,- ակամա կրկին բարկացա ես,- ինձ մոտ ուղարկեցին: Ֆելիետոնը<br />

երեկվանից տպարանում է:<br />

- Ուրեմն գուցե վաղը տպվի՞,- իրեն կորցրած, տեղից ընդոստ վեր թռավ նա, ու աչքերը<br />

շողացին մի տեսակ:<br />

- Չէ,- ասացի ես,- ֆելիետոնը կտպագրվի երկու օր հետո, կիրակնօրյա համարում: Արդեն<br />

նախատեսված է:<br />

Նա նորից գլուխը ձեռքերի մեջ առավ: Քիչ այն կողմ կարեկցանքից գունատված, անկարող<br />

տանելու մարդու նվաստացումը, ծանր շնչում էր հայրս, ու ես չէի կարող չավելացնել.<br />

- Դե, հիմա տեսնո՞ւմ եք, որ ուշ է, որ ես ոչինչ անել չեմ կարող:<br />

- Եթե ուզենաք՝ կանեք,- գլուխը կախ ասաց Վեզիրյանը:<br />

- Արտակ,- կամացուկ խնդրեց հայրս:<br />

- Ի՞նչ, ի՞նչ,- բղավեցի ես: Ինձ այնպես էր զզվեցրել այս ամբողջ տեսարանը, որ ես պատրաստ<br />

էի ամեն ինչ անելու, միայն թե ազատվեմ դրանից, չտեսնեմ այդ մարդուն, չտեսնեմ հորս<br />

խեղճացած դեմքը: - Ի՞նչ, ի՞նչ, ասեք, ի՞նչ անեմ, ի՞նչ կարող եմ անել: Ես այլևս ոչինչ չեմ<br />

հասկանում: Ինչ ուզում եք կանեմ, միայն թե, միայն թե...<br />

- Ասեմ, ասեմ, ընկեր Լևոնյան,- գլուխը բարձրացրեց Վեզիրյանը: Եվ հանկարծ ես նկատեցի<br />

մի բան, որ առաջ երբեք չէի նկատի և փաստորեն նրան էի պարտական իմ զգաստանալու<br />

համար: նա հիմա նման էր իր դերը հաջող կատարած ու արդյունքից գոհ դերասանի: Դեմքից<br />

անհետացել էր լարվածությունը, աչքերը փայլում էին, այնքան հավատացած էր իր<br />

հաղթանակին: - Ասեմ, ընկեր Լևոնյան, դուք կարող եք խմբագրին հայտնել, թե ֆելիետոնի<br />

այս-այս փաստերը անհրաժեշտ է նորից ստուգել, թե ինչ-որ տեղ այնպես չեք գրել, ինչպես<br />

պետք է... Եվ նյութը ձեզ կվերադարձնեն մշակելու: Մինչ այդ, իմ ընկերներից մեկը տեղ<br />

կհասնի, ու մենք արդեն մի բան կմտածենք: Խնդրում եմ, խոստացեք, որ կանեք:<br />

- Բայց ի՞նչ կտա դա ձեզ,- աչքերս խոնարհեցի ես: - Ենթադրենք մի քանի օր ձգձգվեց, ի՞նչ<br />

տարբերություն:<br />

- Դա ինձ լիովին բավական է,- ասաց Վեզիրյանը,- ես ձեզ երախտապարտ կմնամ ամբողջ<br />

կյանքում: Դուք կիմանաք, թե ինչ բան է իսկական ընկերությունը: Հարգելի բարեկամ,-<br />

ավելացրեց նա արդեն առաջվա ինքնավստահությամբ ու այնքան գործնականորեն, որ քիչ<br />

մնաց ծիծաղեի,- մեր կյանքում ընկերությունը շատ բան է որոշում: Եվ չպետք է արհամարհել<br />

այն: Եթե ուզում ես արագ բարձրանալ լեռը, միայնակ չես կարող, ընկերներ են պետք:<br />

Ընկերներ, որ պատրաստ են ամեն ինչ անել քեզ համար: Այսօրվա ձեր մեծ լավությամբ, ճիշտ<br />

է, կկորցնեք մի քանի ռուբլի,- նա ծիծաղեց հեգնանքով,- հոնորար, ինչպես անվանում են ձեզ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

96<br />

մոտ, բայց փոխարենը ես ոչ միայն ձեզ տասնապատիկը կհատուցեմ, այլև դուք կունենաք ինձ<br />

նման, Կարո Բադամյանի նման ընկերներ:<br />

- Գիտե՞ք ինչ,- ասացի ես,- եկեք այստեղ մի չարաշահեք ընկեր Բադամյանի անունը:<br />

- Ո՞ւմ, Կարոյի՞,- Վեզիրյանը լիովին վերգտել էր իրեն,- սիրելի ընկեր, ես Կարոյին կարող եմ<br />

ասել մեռիր, և նա չի էլ հարցնի, թե ինչի համար: Եվ ես էլ նրա համար: Ես նրան կարող եմ<br />

ստիպել, որ ձեզ առաջ քաշի, և մի ամիս էլ չի անցնի, որ դուք քաղկոմում կլինեք: Մի՞թե այսօր<br />

առավոտյան չկռահեցիք այդ, երբ զրուցում էիք նրա հետ:<br />

Քաղկոմի քարտուղարի հետ մեր այսօրվա անձնական, ջերմ խոսակցության հիշատակումը<br />

Վեզիրյանի կողմից այնքան անսպասելի էր ինձ համար, որ դեմքս սկսեց վառվել: Ճիշտ է, դեռ<br />

առավոտյան ես անընդհատ կասկածում էի, թե Բադամյանը Վեզիրյանի համար է ինձ կանչել,<br />

նրա խնդրանքով է խոսում ու սիրաշահում ինձ, բայց երբ նա ոչ մի բառ չասաց թերթի<br />

հանձնարարության մասին և անգամ չտվեց Վեզիրյանի անունը, կասկածներս անհետացան:<br />

Իսկ հիմա, բանից պարզվում է, որ այդ բոլորը խաղ է եղել, փոքրիկ մի կատակերգություն,<br />

որտեղ, չիմանալով այդ մասին ես տարել եմ բոլոր կատակերգություններում անհրաժեշտ<br />

միամիտ հիմարի դերը:<br />

Տեր աստված, ի՞նչ կարելի է անել: Այսպես հո ստիպված պիտի լինես կասկածել ամեն ինչի ու<br />

ամեն մարդու: Ի՞նչ իմանաս՝ որն է ճիշտ: Հիմա ես ի՞նչ իմանամ, այս Վեզիրյանը ճի՞շտ է<br />

ասում, թե սա էլ իր հերթին է խաբում նորից: Գուցե Բադամյանը մեղավոր չէ, գուցե և<br />

մեղավոր է, գուցե բոլորը մեղավոր են, գուցե և մեղավոր չեն: Որտեղի՞ց իմանամ: Ուրեմն, եթե<br />

սրանից հետո մեկն ինձ բան ասի, ես պիտի անպայման կասկածեմ, թե ինչո՞ւ ասաց, ի՞նչ<br />

նպատակներ է հետապնդում, ինչու երեկ չասաց, այլ այսօր է ասում, իրականում ինչ պիտի<br />

ասեր, որ չասաց, եթե անեմ նրա ասածը՝ ինչ կլինի, եթե չանեմ՝ ինչ կլինի, ուրիշ ո՞ւմ<br />

օգտակար կլինի իմ արածը և ո՞ կթշնամանա ինձ հետ: Այսպես հո խելագարվել կարելի է:<br />

Ուրեմն, չհավատա՞ս ոչ ոքի, եղբո՞րդ էլ չհավատաս, հո՞րդ էլ, Նանարի՞ն էլ: Չէ, ավելի լավ է,<br />

առայժմ միայն քեզ չհավատամ, ընկեր Վեզիրյան, դու ինձ սովորեցրիր այս բոլորը, և ես քեզ<br />

անկեղծորեն երախտապարտ եմ դրա համար:<br />

Եվ, ինչպես սովորաբար լինում է ինձ հետ հոգեկան ուժեղ լարումից հետո, ես միանգամայն<br />

հանգստացա, դատարկվեց ինչ-որ տեղ, և ես ասացի Վեզիրյանին ամենայն<br />

քաղաքավարությամբ, առանց ձայնս բարձրացնելու.<br />

- Դե, իսկ հիմա գնացեք, ընկեր Վեզիրյան:<br />

- Հա,- ասաց Վեզիրյանը,- իսկապես, շատ անհանգստացրի ձեզ, շատ ներողություն եմ<br />

խնդրում, հայրիկ, իմ պատճառով դուք էլ հուզվեցիք այդքան: - Նա կրկին նույն մարդն էր,<br />

որին ես առաջին օրը տեսել էի քաղկոմում ու շինվարչությունում. աչքերը շողում էին<br />

բարությամբ և լայն ծնոտը հաստատում էր նրա յուրաքանչյուր խոսքը: - Բայց, ոչինչ, պարտքի<br />

տակ մնացողը չեմ: - Բարձրացավ տեղից, նայեց այս ու այն կողմ, հետո ուղղվեց դեպի մորս<br />

կարի մեքենան, որի վրա խոշոր մի կապոց կար՝ կապույտ ժապավենով փաթաթված. ես չէի<br />

նկատել: - Իսկ սա,- ասաց,- խնդրում եմ ընդունել բարեկամաբար, առանց ետին մտքի: Սա<br />

դեռ դատարկ բան է... - Շրջվեց դեպի ինձ, և որովհետև ես դեռ շարունակում էի անշարժ,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

97<br />

հանգիստ նայել նրան, հարցրեց,- իսկ նյութի համար, ուրեմն պայմանավորվեցինք, չէ՞, ընկեր<br />

Լևոնյան, բարեկամս...<br />

Ես նայեցի հորս ու այս երեկոյի ընթացքում առաջին անգամ նկատեցի, որ նա ինձ հետ է: Լայն<br />

ճակատը կնճռոտած, մռայլված կանգնել էր պատի մոտ ու ինձ էր նայում, կարծես թե<br />

պատվիրել էր ինչ-որ բան ու սպասում էր, որ տեսնի, թե ես ինչպես եմ կատարելու իր ասածը:<br />

Եվ ես չուշացրի:<br />

- Հայրս ասել է, որ միշտ պետք է հարգել հյուրին,- ասացի ես,- դրա համար էլ հանգիստ,<br />

անաղմուկ, վերցրեք ձեր կանխավճարն ու հեռացե՛ք: Դե, գնացեք, արա՛գ, ընկեր Վեզիրյան,<br />

բարեկամս...<br />

Ի պատիվ իրեն, Վեզիրյանը այս անգամ առանց խաղալու, գունատվեց, ուզեց ինչ-որ բան<br />

ասել, չկարողացավ: Բռնեց աթոռի թիկնակը, մի քանի անգամ խաղացրեց ադամախնձորն ու<br />

վերջապես ասաց հևալով, բացահայտ ատելությամբ.<br />

- Լա՛վ: Ես ամեն ինչ արեցի: Վե՛րջ: Ուզում էի խաղաղ վերջացնել: Չստացվեց: Ոչինչ: Ինքդ քեզ<br />

մեղադրի: Կհիշես այս օրն ու լաց կլինես: Իմ ազգանունը Վեզիրյան է: Իսկ երբ նյութդ տպված<br />

տեսնես, նոր կպարծենաս, նոր կխոսենք ինչպես պետքն է: Դու ինձ դեռ շատ կզգաս քո<br />

կողքին, ընկեր Լևոնյան: Էհ, ես իմ ասածն ասացի: Ցե՛: Ցտեսություն, հայրիկ, դուք էլ վկա, թող<br />

ձեր տղան չնեղանա ինձանից:<br />

- Դու, դու,- ասաց հայրս կակազելով,- փիս մարդ ես, փիս:<br />

- Դա դեռ հետո, հետո կիմանաք,- նետեց Վեզիրյանը արդեն միջանցքից:<br />

Նրա գնալուց հետո մեզանից և ոչ մեկը երկար ժամանակ չէր խոսում: Խոհանոցից ներս եկավ<br />

մայրս, ուզեց ինչ-որ բան հարցնել, բայց, նայելով մեզ, լռեց շփոթված ու նստեց աթոռի ծայրին:<br />

- Հիմա տեսա՞ր, հայրիկ, իսկ դու կյանքդ էիր պատմում, լաց էիր լինում նրա համար,-<br />

վերջապես չարախնդությամբ ասացի ես:<br />

- Իսկ դու լսեցի՞ր, թե ինչ ասաց Բադալի տղու մասին,- պատասխանեց նա:<br />

- Հա,-ասացի ես:<br />

Հայրս հառաչեց:<br />

- Չգիտեմ, չգիտեմ, բայց դժվար պիտի լինի քո գործը, տղա ջան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

98<br />

Ներողություն, Ցտեսություն, Շնորհակալություն<br />

Ալո՛, ալո՛, Խմբագրությունի՞ց է: Ո՞վ է լսում: Ընկեր Սարյանին եմ խնդրում: Ի՞նչ: Շատ լավ,<br />

կսպասեմ:<br />

Համարյա ամբողջ գիշեր չկարողացա քնել: Տառապում էի ու անընդհատ շրջվում անկողնուս<br />

մեջ: Տառապանքս ավելի էր մեծանում նրանով, որ զգում էի՝ հայրս էլ չի քնել: Երկու անգամ<br />

վեր կացավ ու խոհանոց գնաց: Այնտեղից մերթ ընդ մերթ լսվում էր նրա հազը: Երևի ծխում էր<br />

ու շրջում: Արագ-արագ՝ դռնից մինչև պատը, պատից մինչև դուռը, ծանր, սիրտ մաշող մի<br />

ճանապարհորդություն պատի ու դռան արանքում, որտեղից սակայն ելք չկա: Մեկը մեկից<br />

տանջող մտքեր, մեղվի գազազած պարսի պես, բզզում հա բզզում են ուղեղիս մեջ,<br />

ցատկոտում, խառնվում իրար: Որոշակի չեմ էլ կարող ասել, թե ինչ եմ մտածում, պարզապես<br />

մտածում եմ: ուղեղս մտածում է ինքն իրեն, չի հանգստանում, չի ուզում կանգ առնել,<br />

որպեսզի ես քնեմ: Մի անգամ էլ է ինձ հետ այդպիսի բան պատահել: Ե՞րբ: Չեմ կարողանում<br />

մտաբերել: Բայց եղել է: Մի բան, որից ուզում ես փախչել ու չես կարողանում: Հա, հիշեցի,<br />

գյուղում, փոքր ժամանակ, երբ հովիվ քեռիս ինձ իր հետ դաշտ էր տանում ու երբ կեսօրին<br />

ոչխարը մակաղում էր գերեզմանատան ծուռ խաչքարերի արանքում, ես պառկում էի քիչ<br />

հեռու, կանաչին, արևի տակ, գլխարկս աչքերիս էի շրջում ու աշխատում քնել: Արևը տաք,<br />

տաք, դուրեկան, ծուլանում ես շրջվել ու թուլանում ես մի տեսակ: Գլխարկիս հյուսվածքի<br />

մանրիկ ծակոտիների միջից նայում էի արևին: Հիմա ոչ թե մեկ, այլ հազարավոր արևներ էին<br />

երևում, ամեն մի անցքի միջից մի արև, այն էլ ոչ սովորական, այլ գույնզգույն, մանրիկ ու մեծ:<br />

Հետո երևի կկոցում էի աչքերս, որովհետև արևները սկսում էին պտտվել ու պտտվել,<br />

հետապնդել իրար, խառնվել ու խոշորանալ և մեկ էլ մանրանում էին ու ցրվում, պտտվում էին<br />

այնպիսի տեղերում, որտեղ իմ աչքերը չէին կարող տեսնել, բայց ես զգում էի, որ պտտվում են<br />

քունքերիս մոտ, գլխիս վերևում, ծոծրակիս շուրջը: Գլուխս դժժում էր, աչքերս ցավում էին՛<br />

կոպերիս անկյուններում նրանց որոնելուց, ու ես փակում էի կոպերս, որպեսզի ոչինչ<br />

չտեսնեմ: Զուր, ոչ մի տարբերություն, արևները շարունակում էին պտտվել, խառնվել իրար,<br />

կորցնում էին իրենց գույները, խամրում ու գորշանում, բայց շարունակում էին պտտվել<br />

անդադար, կատաղորեն: Եվ ոչինչ անել չես կարող, կուզես կողքի շրջվիր, կուզես պառկի<br />

բերանքսիվայր, բացիր կամ փակիր կոպերդ: Ապարդյուն: Քո իսկ ստեղծած արևների գերին<br />

ես:<br />

- Դուք սպասո՞ւմ եք,-տեղեկանում է քարտուղարուհին:<br />

- Այո՛, այո՛:<br />

- Մի րոպե ևս, խնդրում եմ, ընկեր Սարյանը խոսում է կառավարականով: Հիմա կվերցնի:<br />

- Շնորհակալություն:<br />

Մտքերն ինձ տանջում էին խամրած ու գորշ մոլորակների պես, և ես անզոր էի փախչելու<br />

նրանցից: Հազար ու մի պատառիկներ էի հիշում այստեղից ու այնտեղից, արտասանված<br />

տարբեր մարդկանց կողմից, տարբեր ժամանակներում, բայց դրանց արանքում, ուժգին հոսող<br />

շիթի պես, համարյա բառ առ բառ վերհիշում էի Վեզիրյանի խոսքերը, որ ասաց երեկոյան, և<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

99<br />

իմ պատասխանները: Եվ որպես իմ պատասխաններ, այնպիսի խոսքեր էի հիշում, որ<br />

իրականում չէի ասել: Մտքիս մեջ ամեն ինչ լավ էր ստացվում, բայց որովհետև գիտեի, որ<br />

այդպես չի եղել, տառապում էի: Չէի ուզում խոստովանել, բայց վախեցած էի: Ես վախենում էի<br />

Վեզիրյանից: Նա ասաց. «Դու դեռ ինձ շատ կզգաս քո կողքին, ընկեր Լևոնյան»: Այդպիսի<br />

մարդը, դեմքին մեկ րոպեում հարյուր տեսակ արտահայտություն տվող մարդը, կարող է<br />

ամեն ինչի ընդունակ լինել: Եվ գուցե տապալի ֆելիետոնը: «Իսկ երբ նյութդ տպված տեսնես,<br />

նոր կպարծենաս»: Ուրեմն վստահ է իր ուժերին: Դե, իհարկե, ինչ-որ մեկի է սպասում: Ո՞վ է<br />

այդ մեկը, Սարյանից էլ մեծ հո չի՞ կարող լինել: այսինքն՝ ո՞վ գիտե: Բայց ի վերջո, պետք է<br />

կարողանա՞ն հերքել փաստերը, թե՝ ոչ: Հո գործերը չե՞ս կարող անհետացնել: Պատճենները<br />

ինձ մոտ են: Ուրեմն ինչո՞ւ եմ վախենում: Ինչի՞ց: Բոլոր դեպքերում պետք է խոսել ընկեր<br />

Սարյանի հետ, գուցե ժամանակ ունենա, ընդունի ինձ, կամ գուցե ինքը բան ունի ասելու, չէ՞<br />

որ վաղը տպագրվելու է: Ինչ լավ կլինի, եթե շուտ խոսեմ, քանի Պարթևը կամ որևէ մեկը չի<br />

եկել:<br />

- Ալո, խոսեք:<br />

- Ընկեր Սարյան, բարև՛ ձեզ: Ընկեր Սարյան, Արտակն է անհանգստացնում, Լևոնյանը:<br />

- Հա՜, ի՞նչ կա, Լևոնյան:<br />

- Ուզում էի մի քանի րոպեով ձեզ մոտ գալ: Եթե ժամանակ ունեք:<br />

- Ժամանակ չունեմ, ժամանակ չունեմ, ի՞նչ կա, հեռախոսով ասեք:<br />

- Ֆելիետոնի կապակցությամբ ուզում էի...<br />

- Դե, ի՞նչ է, ֆելիետոն, ֆելիետոն... - զգում եմ, որ վրդովված է խմբագիրը, անբարենպաստ<br />

ժամանակ եմ զանգահարել: - Հետաքրքիր մարդ եք, ընկեր Լևոնյան, դեռ մի բան չգրած՝<br />

տարածել եք քաղաքով մեկ, առաջին անգամ չլիներ՝ շատ խիստ կխոսեի ձեզ հետ: Այո, այո,<br />

ժուռնալիստական էթիկայի հարց կա: Պետք է իմանալ, պետք է իմանալ...<br />

- Ընկեր Սարյան, ի՞նչ եք ասում, ազնիվ խոսք, ես ոչ ոքի չեմ ասել:<br />

- Ինչպե՞ս թե չեք ասել, ուրեմն որտեղի՞ց գիտեն, արդեն տասը տեղից զանգ են տվել, գիշերն էլ<br />

չեն թողնում քնենք: Եվ վերջապես ձեզ ո՞վ է թույլ տվել կոպտել, սպառնալ մարդկանց,<br />

պարծենալ, թե ֆելիետոն կգրեմ, կտեսնեք ձեզ ինչ կանեմ: Չէի սպասում ձեզանից, չէի<br />

սպասում, ինչպես երևում է, ես էլ եմ շտապել:<br />

- Վա՜յ, ընկեր Սարյան...<br />

- Ի՞նչ ընկեր Սարյան, Սարյանը ձեզ ե՞րբ է ասել, թե խիստ գրեք , թե ես հին հաշիվներ ունեմ<br />

այդ... այդ Վեզիրյանի հետ, ի բարեբախտություն ինձ, որի երեսն էլ չեմ տեսել:<br />

- Բայց... բայց այդ բոլորը սուտ են, ազնիվ խոսք եմ ասում, դրանք, դրանք...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

100<br />

- Չգիտեմ, չգիտեմ, մարդիկ գրել են, լսողներ են եղել, տասը մարդ է ստորագրել, կենտկոմի<br />

բաժնի վարիչն է զանգ տալիս, չի կարելի այդպես, բոլորին իրար եք խառնել, այ ընկեր<br />

Լևոնյան:<br />

- Ես բարձրանում եմ տեղիցս, ձայնս դողում է.<br />

- Ես ոչ ոքի չեմ սպառնացել, հավատացեք, էլ, ինչո՞ւ պիտի պարծենայի, երեխա հո չե՞մ, ընկեր<br />

Սարյան, միթե՞ ես ձեր անունից սուտ-սուտ բաներ կասեի, ինչի՞ համար... Նրանք ուզում են<br />

ձեզ թյուրիմացության մեջ գցել, որպեսզի...<br />

- Ինձ թյուրիմացության մեջ գցելն այնքան էլ հեշտ չէ, թող ականջներին օղ անեն: Եվ դու էլ<br />

իմացիր... - (փառք աստծո, անցավ «դու» - ով է խոսում արդեն, թեթևացած շունչ քաշեցի ես),-<br />

չկարծես թե նրանց ասածները ես հալած յուղի տեղ եմ ընդունում: Եթե կուզես իմանալ, ես<br />

նույնիսկ մի քիչ ավելին գիտեմ, այո՛, այո՛, ես նույնիսկ մի քիչ ավելին էի սպասում, բայց ոչ<br />

հիմա: Մի՛ առարկիր, դա արդեն քո մեղքն է, ավել-պակաս բաներ ես ասել...<br />

- Ընկե՛ր Սարյան, ախր ես ոչ մի...<br />

- Ասել ես, ասել ես, նույնիսկ ասել ես, որ կիրակի օրն է տպվելու: Ա՛յ տղա, ա՛յ հոգիս, մի՛<br />

բարկացրու ինձ, ինձանից ու քեզանից բացի ո՞վ գիտեր, որ կիրակի օրն եք նախատեսել:<br />

Ըհը, տես թե ինչից ինչ է դուրս գալիս:<br />

- Դա ճիշտ է, բայց ես չգիտեի ինչ անել: Երբ մեր տուն եկավ...<br />

- Ո՞վ էր ձեր տուն եկել:<br />

- Վեզիրյանը:<br />

- Օհո՜, դա արդեն հետաքրքիր է:<br />

- Այո, ընկեր Սարյան, երեկոյան մեր տուն էր եկել: Մի կապոց էլ բերել էր հետը,- (կարմրեցի,<br />

գուցե ոչ մի միտք չուներ ասելու այդ),- խնդրում, աղերսում էր չտպագրել, ասում էր<br />

ինքնասպանություն կգործեմ: Հայրս էլ լաց էր լինում: - (Այսպես էլ հիմարությո՞ւն, սրա՞նք<br />

ինչու եմ ասում):<br />

- Հա՞յրդ ինչու էր լաց լինում: Ճանաչո՞ւմ էր, ինչ է:<br />

- Չէ, խղճում էր: ես ասացի, որ ոչինչ անել չեմ կարող, չգիտեի ինչ անել, ասացի, որ<br />

տպարանում է:<br />

- Հը՜մ, հը՜մ, և հետո..<br />

- Հետո սկսեց սպառնալ, ասաց, որ միևնույն է, ֆելիետոնը լույս աշխարհ չի գա, ինչ -որ<br />

ընկերոջ մասին էր խոսում, որին սպասում է, ասում էր ձեր խմբագիրն ինքն իր ձեռքով<br />

կպատռի ֆելիետոնը: Կստիպեն: (Դե գնա, ընկեր Վեզիրյան, որ այդպես է, քո հերն էլ<br />

անիծած):<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

101<br />

- Այդպես էլ ասա՞ց:<br />

- Այո, մի քիչ էլ հարբած էր...<br />

- Իսկ գուցե այդ բոլորն ավելացնե՞նք ֆելիետոնի տակ, հը՞: «Երբ նյութը արդեն շարված էր»<br />

վերնագրով, առանձին: Մտածելու բան է: Լավ, թող մնա, տեսնենք:<br />

- Ընկեր Սարյան, ուրեմն, վաղը...<br />

- Տեսնենք, տեսնենք, եթե պաշտոնական որևէ բան չգա... Ասենք քեզ ասելը վտանգավոր է<br />

արդեն, բերանդ չես կարողանում փակ պահել...<br />

- Ընկեր Սարյան...<br />

- Լա՛վ, լա՛վ, կեցվածք մի ընդունիր: Տեսնենք... Հա՛, ընդհանրապես ինչպե՞ս ես ստորագրում<br />

նյութի տակ:<br />

- Ա. Լևոնյան:<br />

- Եթե շատ ես վախենում, կարող ենք կեղծանունով տպագրել:<br />

- Չէ, ընկեր Սարյան, չեմ վախենում:<br />

- Լավ, թող լինի Ա. Լևոնյան: Վատ չէ: Նույնիսկ հնչում է...<br />

- Շատ շնորհակալություն, ընկեր Սարյան, ներողություն, ցտեսություն:<br />

- Երկար ես խոսում, ընկեր Լևոնյան, ցե՛:<br />

Լսափողը ցած դնելուց հետո, երկար ժամանակ ակամա շարունակում էի ոտքի վրա մնալ և<br />

առանց զգալու, անընդհատ կրկնում էի՛ «շնորհակալություն, ներողություն, ցտեսություն» ,<br />

«ներողություն, ցտեսություն, շնորհակալություն» և երևի դեռ շատ շարունակեի, եթե<br />

անաղմուկ ներս մտած Սարգսյանը չծիծաղեր:<br />

- Արտակ, այդ ի՞նչ ես արտասանում:<br />

- Ցտեսություն, ներողություն, շնորհակալություն,- ասացի ես:<br />

- Եվ ո՞ւմ էին ուղղված այդ խոսքերը:<br />

- Ձեզ, ընկեր Սարգսյան, եթե թույլ տաք գնալու համալսարան և հանձնելու իմ վերջին<br />

պետական քննությունը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

102<br />

Սկսել Եմ Ճանաչել Մարդկանց<br />

Մենք շատ էինք քննություններ հանձնել այս հին համալսարանում: Բայց սա նման չէր ոչ<br />

մեկին: Ու թեև ոչ ոք չկտրվեց, բայց սա ամենատխուր քննությունն էր: Իրար չէինք էլ<br />

հարցնում, թե ինչ ստացար, ո՛չ մեկը դուրս չէր գալիս ստուգարքային գրքույկը ձեռքին, ո՛չ մի<br />

բացականչություն չէր լսվում: Ժուռնալիստական բաժնի հինգերորդ կուրսը դեռ երբեք<br />

այսքան կարգապահ չէր եղել:<br />

Այս վերջին տարում մեր կուրսն այնքան համերաշխ չէր, ինչպես առաջ: Արդեն ոչ թե միասին,<br />

այլ փոքրիկ խմբերով էինք գնում կինո կամ համերգ: Ով քննություն տվեց, մյուսներին չէր<br />

սպասում առաջվա պես, այլ դուրս էր թռչում Համալսարանից: Մուտքի մոտ օտար տղաներ<br />

էին սպասում մեր աղջիկներին ու օտար աղջիկներ՝ մեր տղաներին: Աղջիկները, մեր<br />

աղջիկները, հինգ տարի շարունակ աշխարհից կտրված, Չերնիշևսկու գեղագիտական<br />

հայացքներին քաջածանոթ, քաղաքատնտեսության առաջին մասն անգիր արած,<br />

քաղաքացիական կռիվների շրջանի ճակատային թերթերն ընթերցած, Ստենդալի ու Ֆլոբերի<br />

հերոսներին սկզբունքային դիրքերից մերկացնող, քննությունների ժամանակ երկար<br />

միջանցքներում ջուր խմող թռչունների պես գլուխները մեկ ներքև՝ տետրին հառելով ու մեկ էլ<br />

վեր՝ առ երկինք ինչ-որ խոսքեր մրմնջալով երթևեկող մեր աղջիկները հանկարծ ողջ<br />

պարզությամբ նկատել էին, որ ավարտում են համալսարանը և առնվազն քսաներկու<br />

տարեկան են: Քսաներկու տարեկան... Հարկավոր է ինչ-որ բան անել: Ու նրանք սկսել էին<br />

ավելի լավ հագնվել, ավելի ճաշակով հարդարել մազերը, շրթներկ էին քսում ու հմայիչ,<br />

ուշացած ժպիտներ սփռում իրենց շուրջը:<br />

Բայց այսօր ուրիշ էր բոլորովին: Ով քննություն էր տալիս, դուրս էր գալիս ու կանգնում<br />

պատի տակ լուռ, սպասումով: Ասես մեծացել էինք միանգամից: Պետական քննություն<br />

ընդունող հանձնաժողովն էլ դուրս եկավ: Դասախոսներն անցան մեր կողքով՝ հոգնած ու<br />

մտքերով տարված: Մենք լարվեցինք մի տեսակ, սպասում էին, որ նրանք կխոսեն, մի բան<br />

կասեն, կհավաքեն մեզ, գուցե և գրկենք իրար, գուցե և լաց լինենք մի քիչ: Չէ, անցան մեր<br />

կողքով, Սարյանի պես կարճ «ցե» ասելով և մտան այն սենյակը, որի վրա գրված էր<br />

«պրոֆեսորական»: Անխիղճ մարդիկ են, նրանց այնպես է թվում, թե վաղն էլի հանդիպելու<br />

ենք, «ցե» են ասում: Չեն մտածում, որ վերջ, էլ չենք գալու, մի քանի օրից ստանալու ենք<br />

դիպլոմներն ու չվելու, բաժանվելու ենք, ոչ միայն իրենցից, ոչ միայն համալսարանից, այլև<br />

իրարից: Ու մեկ էլ, ով գիտե, երբ տեսնենք իրար, փոքր է Հայաստանը, բայց շրջանները հեռու<br />

են՝ իրենց թաշկինականման թերթերով, օտար, անծանոթ մարդկանցով ու տեղական<br />

հոգսերով:<br />

- Վրե՛ժ,- ասաց մեր կուրսի ամենահամեստ աղջիկը՝ Լուիզան:<br />

- Վրե՛ժ,- աշխուժացած ձայնեցինք մենք և արագ ծրագիր կազմելով, ամբողջ խմբով<br />

ուղղվեցինք դեպի «պրոֆեսորական» կոչված սենյակը, խռնվեցինք դռան մոտ: Վարդգես<br />

Աշտարակեցին բացեց դուռն ու ամենախոնարհ, թոշակ խնդրող ձայնով հարցրեց.<br />

- Կարելի՞ է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

103<br />

- Ո՛չ,- բամբ ձայնով հայտարարեց մեր դեկանը, որը մեզ շատ էր սիրում, վախենում էր երես<br />

տալուց ու երես էր տալիս: - Ոչ, չի կարելի, դեկանատի նիստ է:<br />

- Դա մեզ չի հետաքրքրում:<br />

- Այսպես էլ կա՞րգ կլինի:<br />

- Բյուրոկրատությունն էլ չափ ու սահման պիտի ունենա:<br />

- Բողոքում ենք, կդիմենք ուր հարկն է: Սուտ, ոգևորված աղմկեցինք մենք:<br />

Դեկանը զարմացած բարձրացավ տեղից, խոժոռեց ճակատը: Դասախոսները ևս ոտքի<br />

կանգնեցին: Անլուր բան է, այս ի՞նչ է պատահել, որ ուսանողները կորցրել են իրենց, քիչ<br />

առաջ խոնարհ ու լուռ կանգնել էին պատի տակ:<br />

- Ի՞նչ է նշանակում այս բոլորը,- որոտաց դեկանը:<br />

Հրեցինք և Վարդգեսը մի քայլ առաջ գնաց:<br />

- Հարգելի ընկեր դեկան, հարգելի պրոֆեսորներ և դոցենտներ,- զրնգուն, պիոներական<br />

ձայնով ազդարարեց Վարդգեսը,- ես ժուռնալիստական բաժնի նախկին հինգերորդ կուրսի<br />

նախկին ուսանողների անունից լիազորված եմ հայտնելու ձեզ, որ... - այստեղ մեր<br />

մունետիկը, ինչպես հարկն է կանգ առավ, որպեսզի ուժեղացնի լարումը... - որ խորին<br />

շնորհակալություն ենք հայտնում ձեզ այն ամենի համար, ինչ դուք արել եք, որպեսզի մենք<br />

հնարավորությունների սահմաններում զարգացած մարդիկ դառնանք: Եվ ներեք մեզ, եթե<br />

երբևէ վշտացրել ենք ձեզ: Հաջողություն ձեզ, ձեր մեծ ու ծանր աշխատանքում, թող ավելի լավ<br />

ուսանողներ գան, քան մենք էինք: Դուք էլ մեզ հաջողություն ցանկացեք, որովհետև ողջ<br />

կուրսով գնում ենք ռազմաճակատ:<br />

- Շնորհակալությու՜ն,- երեսնաձայն որոտացինք մենք:<br />

Ու շիկնեցին, ու ծիծաղեցին մեր դասախոսները: «Պրոֆեսորականը» ու դեկանատի նիստը<br />

մոռացած, նրանք շրջապատեցին մեզ, միացան մեզ, և մենք աղմկեցինք, ինչպես ժողովի<br />

ընդմիջմանը, միջանցքում: Բոլորն այնպես լավն էին, այնպես բարի ու այնպես հուզված, «ցե»<br />

ասող դասախոսները կակազելով էին խոսում, իսկ մեր աղջիկները նայում էին նրանց<br />

սիրահարված աչքերով ու լաց էին լինում:<br />

- Դե, իսկ հիմա «ցե» ,- ասացինք մենք:<br />

Դուրս եկանք համալսարանից, շարվեցինք իրար ետևից կարճահասակ ցայտաղբյուրի մոտ ու<br />

հերթով խմեցինք համալսարանական սառը ջուրը, նույն հերթականությամբ սեղմեցինք<br />

զարմացած պահակի ձեռքը, որն ամենադաժանն էր համալսարանի պատասխանատու<br />

աշխատողների մեջ, և փողոցն անցնելով մտանք Ղուկասյանի այգին: Ընտրեցինք ներքևի խուլ<br />

ծառուղին, խախտելով կարգը, ծանր նստարանները մոտ բերեցինք: Զգաստ լուսանկարիչն<br />

իսկույն հասկացավ, թե ինչ է կատարվում մեզ հետ, առանց հարցնելու , ռոբոտի նմանվող<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

104<br />

հնադարյան ապարատն ուսած եկավ ու կանգնեց մեր դիմաց: Ամրացրեց ոտիկները,<br />

բարձրացրեց ձեռքը և ուզում էր սովորականի նման ասել, որ... բայց ես կանխեցի:<br />

- Հենց ասել ես՝ ժպտացեք, կսպանեմ,-ասացի ես,- նկարի այնպես, ինչպես կանք:<br />

Ու որովհետև բոլորը ծիծաղեցին, ես այդ նկարում ամենալուրջն եմ և պատահական մարդու<br />

տպավորություն եմ թողնում:<br />

- Եկեք մի ուրախ երգ երգենք,- ասաց մեր կուրսի երկրորդ ամենաուրախ աղջիկը՝ Լիդան<br />

(առաջինը ժամկետից շուտ ամուսնացել էր և «նանիկ ասեմ տիկնիկիս» էր երգում<br />

Նալբանդյան փողոցի ներքնահարկերից մեկում): Լիդան իր զմրուխտյա, արցունքոտ աչքերը<br />

հառեց երկինք ու սկսեց.<br />

- Ծառի կանաչ տերևը, կանաչ ծառի տերևը, տերևը...<br />

Ուրիշ ժամանակ մենք կարող էինք միայն այս խոսքերն անընդհատ կրկնելով՝ երկու ժամ<br />

երգել ու պարել, դասերն ու աշխարհը մոռացած: Բայց հիմա միայն մի քանի հոգի, առանց<br />

իրար նայելու, անհամերաշխ ձայնակցեցին Լիդային, ու որովհետև երգը շատ տխուր էր<br />

ստացվում, թողեցին անմիջապես, լռեցին:<br />

- Երեխաներ,- ասաց Վարդգեսը,- ես մի ավելի լուրջ առաջարկություն ունեմ: Սրանից<br />

հարմար ժամանակ մեկ էլ դժվար թե լինի: Դուք չե՞ք նկատում, որ այս վերջին տարում<br />

առաջին անգամ է Արտակ Լևոնյանը մասնակցում մեր հավաքույթին: Եվ որովհետև մենք<br />

շատ անգամ ենք որոշել քննել նրա հարցը՝ դասախոսություններից սիստեմատիկաբար<br />

բացակայելու, մեր միջոցառումներին չմասնակցելու համար և միշտ էլ չենք կարողացել քննել,<br />

որովհետև ընկերը ժողովներին ևս չի եկել: Դրա համար էլ եկեք հիմա քննենք նրա հարցը:<br />

Միևնույն է, նա էլ ձեռքներս չի ընկնի:<br />

- Ճիշտ է,- բղավեցին ժողովներին սովոր իմ ընկերները:<br />

Ես փախչելու մի կեղծ շարժում կատարեցի՝ «օգնեցեք» գոռալով, Բայց Հայկը բռնեց ինձ ու<br />

քարշ տալով բերեց նստացրեց երկու անբաժան հաստլիկ ընկերուհիների միջև, որոնք մեր<br />

կուրսի պատմության մեջ հայտնի են Ճգը և Բգը անուններով:<br />

- Դուք իրավունք չունեք քննելու իմ հարցը: Ես շրջկոմի անդամ եմ, անձեռնամխելի<br />

անձնավորություն,- բողոքեցի ես:<br />

- Մենք բոլորս էլ շրջկոմի անդամներ ենք,- անխռով ձայնով հայտարարեց մեր կուրսի ավագը՝<br />

Շավարշը, որը մեզանից ավագ էր նաև բառիս բուն իմաստով. Մարտունիում մասնակցել էր<br />

Հայրենական մեծ պատերազմին և առաջին կուրսում մեծ խորհրդավորությամբ, որպես<br />

գաղտնիք, բոլոր աղջիկներին առանձին-առանձին հայտնում էր, թե գրքերում այնքան<br />

հոլովվող հերոս պարտիզան Շ- ն հենց ինքն է՝ Շավարշը:<br />

Նա մի գիրք վերցրեց ձեռքը՝ որպես դասամատյան, և էջերը շրջելով, խուլ ձայնով ասաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

105<br />

- Արտակ Լևոնյան: Խոսենք փաստերով: Առաջին կիսամյակում բաց է թողել քսանչորս ժամ,<br />

որից անհարգելի՝ քսաներեքը:<br />

- Իսկ այդ ի՞նչ հարգելի մի ժամ է,- կոպերը ծանրորեն բացեց Վիլենը, որը աներևակայելի,<br />

տաղանդավոր ծույլ էր և նույնիսկ կոպերը բացելը հավելյալ աշխատանք էր համարում:<br />

- Դա այն մի ժամն է, երբ ընկեր Լևոնյանին ազատեցինք դասից, որպեսզի ներկայանա<br />

դեկանին և պատասխան տա իր բացակայությունների համար,-զեկուցեց ավագը: - Երկրորդ<br />

կիսամյակում բաց է թողել տասնչորս ժամ:<br />

- Ակնհայտ առաջադիմություն կա,- բարեխոսեց Ջավադը, որը դեռևս չորրորդ կուրսում իրենց<br />

շրջանի ղեկավարներից հրավեր էր ստացել աշխատելու որպես շրջանային թերթի խմբագիր<br />

և դրանից հետո դասախոսության տետրում, յուրաքանչյուր տողի տակ գծում էր ու փակագծի<br />

մեջ գրում (ընդգծումն իմն է՝ Ջ. Ս.):<br />

- Մի փոքրիկ բացատրություն,-կտրեց ավագը: - Երկրորդ կիսամյակում ընդամենը երկու<br />

ամիս եք դաս ունեցել:<br />

- Այստեղ խորը թյուրիմացություն կա,- վրդովված վեր ցատկեցի ես, մինչև Ճգն ու Բգն բռնել<br />

էին ձեռքերս: - Այս ի՞նչ է ստացվում, թանկագին ընկերներ, շրջկոմում ինձ քննադատում են,<br />

թե փախչում եմ աշխատանքից և դասի եմ գալիս, իսկ դուք էլ բողոքում եք, թե դասերից եմ<br />

փախչում: Հանձնաժողով ընտրեք ու իրար հետ պարզեցեք այս կնճռոտ խնդիրը: Ուրեմն<br />

որտե՞ղ եմ լինում: Պե՞տք է, որ ինչ-որ տեղում եղած լինեմ, թե՝ չէ:<br />

- Տիկնիկային թատրոնում,- առանց աչքերը թարթելու մատնեց Հայկուշը:<br />

- Թողանթանանա,- բացականչեց Ռոբերտը: Նա այնքան արագ էր խոսում, որ քչերն էին<br />

հասկանում նրան, իսկ դասախոսներն արագ որևէ թվանշան էին դնում ու ազատում<br />

քննությունից, որպեսզի ստիպված չլինեն ամեն անգամ կրկնել տալու նոր<br />

նախադասությունը: - Անթանանաթող:<br />

- Թարգմանիչ եմ պահանջում,- առարկեցի ես,- պարտավոր չեմ պատասխանելու այն<br />

հարցին, որը չեմ հասկանում:<br />

- Հարգելի ընկեր Ռոբերտն ասաց. «թող անթանանա» , որը նրա մայրենի լեզվով՝ խբդերենով<br />

նշանակում է «թող արդարանա» ,- թարգմանեց Վարդգեսը:<br />

Ռոբերտը հավանությամբ գլուխ տվեց:<br />

Եվ այստեղ իմ բարձրագույն կրթություն ունեցող ընկերներն անամոթաբար իրենց պահեցին<br />

ճիշտ այնպես, ինչպես իլֆպետրովյան ագռավատան անգրագետ բնակիչները՝ մեծ երազող<br />

Վասիլուսա Լոխանկինի նակատմամբ: Նրանք փաստորեն սկսեցին ծաղրել իմ<br />

զգացմունքները:<br />

- Արդարանալու բան չկա, ես միաժամանակ աշխատում եմ, այդ պատճառով էլ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

106<br />

- Մենք բոլորս էլ աշխատում ենք,-ընդմիջեցին նրանք,- հասարակական աշխատողներ ենք:<br />

- Բայց ես նաև սիրած աղջիկ ունեմ:<br />

- Մենք բոլորս էլ սիրած աղջիկներ ունենք,- ճչացին նույնիսկ մեր աղջիկները:<br />

- Իսկ արյան պակասությու՞նը, դրա՞ն ինչ կասեք, չէ՞ որ ես արյան պակասություն ունեմ:<br />

- Մենք բոլորս էլ արյան պակասություն ունենք,- բղավեցին նրանք: Ըստ որում ամենից բարձր<br />

գոչում էին հաստլիկ, կարմրաթուշ ընկերուհիները Ճգը-ն ու Բգը-ն:<br />

- Հետո, ես նկատում եմ, որ վերջերս բորի հարուցիչներ են հայտնվել ինձ վրա,-քիչ մտածելուց<br />

հետո ասացի ես:<br />

- Մենք բոլորս էլ բորի հարուցիչներ ունենք,- ուրախ հայտարարեցին նրանք: - Այդ դեպքում,<br />

ես առաջարկում եմ այրել մեզ,- ասացի ես: Չէ՞ որ մենք հերոսական սերունդ ենք, մեր<br />

հայրերը անձնազոհության փայլուն օրինակներ են տվել:<br />

- Դա դեմագոգիա է,- ասաց պարտիզան Շ.-ն,- դատարանը թող կայացնի իր վճիռը:<br />

Եվ դատարանը որոշեց. կուրսի յուրաքանչյուր ուսանող աջ ձեռքի երկու մատով պետք է<br />

խփեր իմ բաց դաստակին: Իսկ երբ մահապատիժին ի կատար էր ածվում, ես՝ շփելով ուռած<br />

դաստակս, այնուամենայնիվ գոհունակությամբ մտածեցի, որ սկսել եմ ճանաչել մարդկանց:<br />

Նախքան ինձ մոտենալը, ես արդեն գիտեի, թե այս կամ այն ընկերն ու ընկերուհին ուժե՞ղ<br />

կխփի, թե՞ թույլ, պարզապես կշոյի՞, թե՞ կաշխատի ցավ պատճառել: Եվ միայն մի անգամ<br />

սխալվեցի: Մեր կուրսի ավագը, քանաքեռյան քաջ պարտիզան Շ.-ն, որին ես տանել չէի<br />

կարողանում և գիտեի, որ նա էլ կիսում է իմ զգացմունքները, մոտենալով, սառն աչքերով<br />

նայելով ինձ, միայն թոթվեց ձեռքս, երբ ես ուժգին հարվածի էի սպասում: Զարմացա, բայց<br />

հետո կռահեցի, որ նա իր հարվածը պարզապես ավելի հարմար առիթի փոխադրեց, մի<br />

ավելի՛ լուրջ առիթի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

107<br />

Այդ Զարմանալի Ընտանիքը<br />

Շրջանայինում, ժամացույցի տակ աչքերով ակամա Նանարին փնտրեցի, թեև հաստատ<br />

գիտեի, որ նա տանը պետք է լինի: Եվ Նանարի փոխարեն տեսա Մանուկին:<br />

- Մեռա քեզ ման գալով հարձակվեց նա,- որտե՞ղ ես, է: Շրջկոմում ասացին համալսարանում<br />

է: Համալսարանում ասացին՝ եկավ գնաց: Տիկնիկային թատրոնում ասացին՝ մինչև հիմա չի<br />

եկել: Տանն ասացին՝ տանը ե՞րբ է լինում: Խմբագրությունում ասացին...<br />

- Սպասիր, դու ինչ է հետախուզո՞ւմ ես կազմակերպել: Ի՞նչ է պատահել:<br />

- Ես կորած եմ,- ասաց Մանուկը՝ մեծ գլուխը տխրությամբ օրորելով,- ողբերգություն եմ<br />

ապրում: Ահավոր բան է,<br />

- Չլինի՞ նորից վիճել ես Նվարդի հետ, սովոր նրա խուճապահար բնավորությանն ու<br />

վերամբարձ բացականչություններին, գործնականորեն հարցրի ես: Հաշտեցնե՞մ:<br />

- Չէ, ինչ ես ասում: Սոսկալի բան է: Չգիտեմ ի՞նչ անեմ, ուր գնամ...<br />

Ես արդեն անհանգստացա:<br />

- Դե ասա, տեսնեմ, ի՞նչ է եղել: Գուցե Նվարդը ուրիշի...<br />

Մանուկը միանգամից լրջացավ ու բռնեց ձեռքս:<br />

- Ի՞նչ, դու որևէ բա՞ն գիտես:<br />

Հիմա էլ երկար ժամանակ համոզում էի, որ ոչինչ չգիտեմ, որ այդպես ենթադրեցի՝ նրա<br />

հուսահատությունը տեսնելով: Վերջապես հանգստացավ:<br />

- Չէ,- ասաց նա,- Նվարդն ինձ է սիրում, ի՞նչ ես խոսում, հիմա երևի նստած լաց է լինում<br />

տանը: Նրա հայրը, այդ տաճկաստանցին ինձ չի սիրում: Պատկերացնո՞ւմ ես, գնացել էի<br />

Նվարդին կանչելու, մեկ էլ ինքը դուրս եկավ ու առանց որևէ նախաբանի հայտարարեց, որ ես<br />

այլևս իրավունք չունեմ Նվարդին հանդիպելու, քանի դեռ ինքը պատիվ չի ունեցել իր տանը<br />

ընդունելու իմ ծնողներին:<br />

-Է, դու էլ հորդ տար,- ծիծաղեցի ես:<br />

- Գի՞ժ ես, տո,- զարմացավ Մանուկը: - Կարծես թե հորս չես ճանաչում: Հայրս... եթե նա<br />

իմանա, որ ես անկուսակցականի աղջկա հետ եմ ուզում ամուսնանալ, կհիվանդանա:<br />

- Հիմա, ի՞նչ է, ուզում ես Նվարդի հորը համոզենք, որ կուսակցության մե՞ջ ընդունվի:<br />

Մանուկն անհույս թափ տվեց ձեռքը: Իսկ ես նրա հորը հիշեցի: Ախր ես իսկապես լավ էի<br />

ճանաչում նրան: Դեռևս դատախազությունից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

108<br />

Դատախազ էր քրեական դատական բաժնում, և գրքերում նկարագրված դատախազների<br />

նման մռայլ մարդ էր: Երկու տարվա ընթացքում ես ոչ մի անգամ չտեսա նրա ժպիտը: Քայլում<br />

էր ծանր, մեծ գլուխը խոնարհած, սև, խիտ հոնքերի տակից զննելով շրջապատը: Իմ<br />

կարծիքով նրան ոչ ոք չէր սիրում, բայց բոլորն էլ վախենում էին: Ես էլ էի վախենում: Շատ<br />

խիստ ձայն ուներ: Մի անգամ ընկեր Եսթերի կարգադրությամբ մի գրություն տարա նրա<br />

առանձնասենյակը, դրեցի սեղանին և ետ դարձա:<br />

- Սպասիր,- որոտաց նա:<br />

Գրում էր: Սպասեցի: Նա դեռ երկար շարունակում էր գրել: Վախենում էի ասել, որ ուրիշ<br />

գործեր էլ ունեմ: Կանգնել էի դռան մոտ, ոտքերս ցավում էին: Իսկ նա գրում էր,<br />

պատասխանում էր հեռախոսի զանգերին ու գրիչը թեթև սահեցնում թղթերի վրայով: Ես<br />

իրավունք չունեի ուշանալու, ընկեր Եսթերը կբարկանար: Ստիպված մրմնջացի, որ գործեր<br />

ունեմ տանելու:<br />

Նա զարմանքից բարձրացրեց հոնքերը ու առանց գրչի ընթացքը դանդաղեցնելու ասաց.<br />

- Դու ցրիչ ես և դրա համար աշխատավարձ ես ստանում: Սպասիր:<br />

Իհարկե, նա իրավացի էր: Ես դրա համար աշխատավարձ էի ստանում: Նրա ձայնի մեջ ևս<br />

վիրավորական ոչինչ չկար: Բայց ես կարծես հասկացա, թե ինչու նրան չեն սիրում: Չէին<br />

սիրում, թեև նա դատախազության ամենահմուտ աշխատողն էր, թեև նրա անկաշառ<br />

բնավորությունը հայտնի էր բոլորին: Նրան մեծարում էին խորհրդակցություններում, նրա<br />

նկարը երբեք չէր իջնում պատվո տախտակից, բայց երբ հիմնարկի աշխատողները վճռում<br />

էին կիրակի օրը զվարճանալ Հրազդանի ձորում, ապա նա անպայման գործուղված էր լինում<br />

հեռավոր որևէ շրջան: Շատ տարօրինակ մարդ էր:<br />

Նրա տղան՝ Սանուկը, երբեմն-երբեմն դատախազություն էր գալիս: Հասակակիցներ էինք: Նա<br />

էլ էր վեցերորդում սովորում: Շատ էր նման հորը, նրա պես խոշոր գլուխ ուներ ու թավ<br />

հոնքեր, բայց աչքերը մեծ ու թախծոտ էին: Նստում էր ինձ մոտ ու հետևում, թե ինչպես եմ<br />

գործերը գրանցում իմ ցրիչ-մատյանում, վախենալով ու զարմացած շոշափում էր գործերին<br />

կցված իրեղեն ապացույցները՝ զանազան դանակներ, կացիններ, արյունոտ հագուստներ:<br />

Եվ մի օր լսեցի, որ հայրը միջանցքում խրատում է որդուն:<br />

- ... Իհարկե, դու ազատ ես ընկերների հարցում ընտրություն կատարելու, սակայն ինքդ<br />

մտածիր՝ ի՞նչ է տալիս քեզ մտերմությունը, այդ ցրիչի հետ: Գուցե նա բոլորովին էլ վատ տղա<br />

չէ, սակայն...<br />

- Բա ես ի՞նչ անեմ, է՝,-լացակումեց Մանուկը:<br />

Շարունակությունը չլսեցի: Ես գործեր ունեի դատարանները տանելու, և նրանց մոտով<br />

վազելով դուրս եկա շենքից՝ վիրավորանքից խեղդվելով ու երազելով աշխարհի ամենամեծ<br />

վրեժները: Իսկ երբ կախվել էի տրամվայի վագոնի բռնակից, ժպտացի հաղթական, որովհետև<br />

գտել էի վրեժս: Դատախազ էի դառնալու: Ոչ սովորական, այլ հանրապետության<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

109<br />

դատախազը: Կանչելու էի Մանուկի հորը, գրելու էի, իսկ նա կանգնելու էր կես ժամ: Ու եթե<br />

փորձեր տրտնջալ, ասելու էի հեգնանքով.<br />

Քո պարտականությունն է կատարել իմ կարգադրությունը, ժպտա և ջուր լցրու<br />

թանաքամաններիս մեջ:<br />

Իմ երևակայությունը դրանից այն կողմ չէր անցնում և չիրականացավ: Ես այդպես էլ երբեք<br />

չտեսա նրա ժպիտը: Իսկ Մանուկն ասաց, որ ինքն էլ չի տեսել: Դա հաջորդ օրն էր: Մանուկն<br />

ասաց, որ իր հայրը չի ժպտում, որովհետև հեղափոխության համար գյուղում իր ձեռքով<br />

գնդակահարել է հորեղբորն ու մոտիկ ընկերոջը: Նրանք հայրենիքի թշնամիներ են եղել: Այդ<br />

գիշեր հայրը քաղաք է եկել ու էլ երբեք տուն չի գնացել իրենց գյուղը: Եվ գյուղից էլ ոչ ոք իրենց<br />

տուն չի եկել և չի գալիս: Մանուկն ասաց, որ իր եղբայրը լսել է, թե ինչպես մեռնելուց առաջ<br />

մայրը լաց լինելով ասել է հորը.<br />

- Ախր առանց ինձ ո՞նց ես ապրելու, այ մարդ: Ինձնից բացի քեզ ոչ ոք չի խղճացել ու սիրել, էն<br />

մարդկանց մեղքը մենակ ո՞նց ես տանելու, այ մարդ:<br />

Իսկ հայրը բարկացել ու բղավել է, թե ինքն իր պարտքն է կատարել և եթե հարկ լինի, դարձյալ<br />

կկատարի, առանց խղճի որևէ խայթ զգալու. «կարգադրել են, կատարել եմ»:<br />

Մանուկն ինձ ասում էր այդ բոլորը. որովհետև ես չէի ուզում խոսել նրա հետ և առաջարկում<br />

էի լսել հորն ու միայն դատախազների տղաների հետ ընկերություն անել: Իսկ ես բանվորի<br />

տղա եմ ու ցրիչ: Ի՞նչ գործ ունի ինձ հետ: Իսկ հետո, երբ մենք մոտիկ ընկերներ էինք ու<br />

միասին սովորում էինք համալսարանում, երբ առանց մարսելու, խառնիխուռն բավականին<br />

գրքեր էինք կարդացել և կարողանում էինք խոսել սահուն, վերամբարձ ու մեծավարի, երբ<br />

էությունը չըմբռնելով ողջ-ողջ գլուխներ անգիր արտասանում էինք «մատերիալիզմ և<br />

էմպիրիոկրիտիցիզմ» և «Կապիտալ» գրքերից ու ժամերով կարող էինք բացականչել<br />

նշանավոր մարդկանց նշանավոր խոսքերը, մի օր խոսք բացվեց ու ես ասացի Մանուկին.<br />

- Չնեղանաս, բայց գիտե՞ս ում նման է հայրդ:<br />

- Ում:<br />

- Ոստիկան Ժավերին:<br />

Մանուկը չնեղացավ, բայց երկար մտածում էր: Հետո նրա աչքերն ավելի տխուր դարձան.<br />

- Երևի: Սակայն երբեք իր Ժան Վալժանին չհանդիպեց: Նա էլ այդպես է կառուցված: Ի՞նչ<br />

անեմ: Համոզված է, որ բոլորն անխտիր սխալ են քայլում և նայում է իր ոտքերին: Ի՜նչ կարող<br />

եմ անել: Հայրս է: Ես քեզ որպես իրավաբան կասեմ՝ նրա համար զուտ քրեական գործ չկա:<br />

Նրա կարծիքով քրեական հանցագործները հիմնականում նախկին քաղաքական<br />

հանցագործներն են, որ ելք չունենալով՝ պայքարի նոր ձևեր են ընդունում: Դե գնա՜: Ավելին<br />

ասեմ՝ նրան միշտ թվում է, թե մեր օրգանները շատ մեղմ են մոտենում<br />

հանցագործություններին, «նազուտուզ» են անում հանցագործների հետ, և երբ հարբում է՝<br />

ափսոսանքով է հիշում այն տարիները, երբ մեղադրյալին կարելի էր քննել ատրճանակը<br />

սեղանին դրած և եռյակի որոշումը տեղն ու տեղը ի կատար ածել մոտակա ձորակում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

110<br />

- Շատ դաժան ես, ասացի ես Մանուկին:<br />

- Է,-բարկացավ նա,- քեզ ի՞նչ կա, իսկ ես ցավում եմ, որ իրավաբանականն եմ ավարտելու:<br />

Հասկանո՞ւմ եմ: Ինձ թվում է, ես չափից ավելի մեղմ եմ լինելու, որպեսզի ինձ չասեն՝ հոր<br />

տղան է: դաժա՜ն: Իսկ դու գիտե՞ս, թե ինչ է արել պատերազմի ժամանակ: Սովից մեռնող<br />

երեխաների համար մի դույլ կարտոֆիլ գողացող գյուղացուն ութ տարով Սիբիր է ուղարկել:<br />

Գործերը ես եմ նայել:<br />

- Դե օրենքն է այդպես եղել, հո ինքը նրա անձնական թշնամի՞ն չէր:<br />

- Չէ, նա մյուս ծայրահեղությունն է: Իսկ դու կարծում ես անձնական թշնամիներ չե՞ն եղել,<br />

կարծում ես հեղափոխության համար պայքարի անվան տակ քչե՞րն են անձնական հաշիվներ<br />

մաքրել: Ախր չի կարելի հոկտեմբերիկների նման աշխարհը միայն կարմիրների ու<br />

սպիտակների բաժանել: Եվ կարմիրները, և սպիտակները, բոլոր գույներն ու երանգներն<br />

ունեցել են իրենց մեջ: Պարզապես հեղափոխության ժամանակ նրբերանգները չեն երևացել,<br />

ժամանակ չի եղել դրանք նկատելու: Բայց ահա, երբ խաղաղվել է ամեն ինչ՝ գույները<br />

պարզվել են: Եվ պարզվել է, որ իմ հայրն ու նրա նմանները մոխրագույն են եղել կարմիրի<br />

մեջ: Չէ, անձնական թշնամի չի եղել: Ընդհակառակը, ամեն տեղ նա հանդես է եկել օրենքի<br />

անունից, խորապես համոզված, որ դա անում է հեղափոխությունը պաշտպանելու համար:<br />

Միշտ պահանջել է տվյալ հանցանքի համար նախատեսված պատժի առավելագույնը և<br />

անաչառ մարդու համբավ է վաստակել:<br />

- Ուրեմն անաչառ չէ՞...<br />

- Չէ, ասաց Մանուկը,-դա անաչառություն չէ: Դա սադիզմ է: Շատ երկրներում մսագործ<br />

դառնալ ցանկացողներին հոգեբուժական քննության են ենթարկում: Պարզ պատճառով:<br />

Ոմանք չեն կարողանում տանել արյան գույնը: Արյունը գազազեցնում է նրանց, հանում<br />

հավասարակշռությունից, և նրանք այդ վայրկյանին ամեն ինչի ընդունակ են: Կամ հենց մեզ<br />

մոտ, պահակային ծառայության ընդունվողներին ևս քննում են, որովհետև մարդիկ կան,<br />

որոնց զենքը հանգիստ չի տալիս, կրակելու սոսկալի պահանջ են զգում: Հասկացա՞ր: Այ իմ<br />

հայրն էլ այդպիսին է: Բնավորության այդ նույն գծերով նա կարող էր հրաշալի հաշվապահ<br />

դառնալ կամ նախանձելի ճարտարապետ, բայց իրավունք չուներ իրավաբան լինելու:<br />

- Ուրեմն նրան աշխատանքի նշանակողներից ոչ մեկը դա չի՞ հասկացել:<br />

- Հասկացել են, ո՜նց չեն հասկացել, բայց այդ ինչ-որ մեկին հենց նման մարդիկ են պետք եղել:<br />

Հատուկ մարդիկ: Հիմա քեզ ամենամեծ գաղտնիքն ասեմ. նա մի ատրճանակ ունի, նվեր է,<br />

վրան փոքրիկ, ոսկե տախտակ կա, գրված է.«Հատուկ ծառայությունների համար»: Այդ<br />

մակագրությունն ինձ սպանում է, Արտակ: Իսկ նա հպարտանում է դրանով: Ինչպե՞ս կարելի<br />

է ատրճանակ նվիրել ու ստանալ խաղաղ պայմաններում: Ես դա երբեք չեմ հասկացել ու չեմ<br />

հասկանա:<br />

- Դու հորդ չես սիրում,-ասացի ես: Գուցե նա իրավացի էր, բայց ինձ համար շատ տհաճ էր, որ<br />

Մանուկն այդպիսի տոնով էր խոսում հոր մասին: - Դու հորդ չես սիրում, դրա համար էլ<br />

խառնում ես ամեն ինչ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

111<br />

Մանուկը տնքաց:<br />

- Որ չսիրեի՝ չէի տանջվի: Բայց ախր ո՞նց չես հասկանում, որ դրանք բոլորովին տարբեր<br />

բաներ են: Գիտե՞ս ինչ է ասել Մոնտեսքյուն, «Հարկավոր է ճշմարտացի լինել ամեն ինչում,<br />

երբ խոսքը հայրենիքին է վերաբերում: Յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր է մեռնել իր<br />

հայրենիքի համար, բայց ոչ մեկին չի կարելի պարտադրել, որպեսզի նա ստի հանուն<br />

հայրենիքի»: Հորդ չե՝ս սիրում... Ինքդ գիտես, որ նա չի ամուսնացել մորս մահից հետո և ամեն<br />

ինչ է եղել մեզ համար՝ հայր էլ, մայր էլ, դայակ էլ... գիշեր-ցերեկ չի քնել, նույնիսկ լվացք է<br />

արել ու ճաշ է եփել... Եթե պետք լինի, ես կյանքս կտամ նրա համար: Ի՞նչ ես խոսում: Բայց դա<br />

բոլորովին ուրիշ բան է: Ես նրան կարող եմ հասկանալ, բայց ընդունել չեմ կարող: Թե չէ,<br />

ինչո՞ւ պետք է հանրակացարանում ապրեի, հը՞: Ինչո՜ւ պետք է քեզ հետ միասին հինգերորդ<br />

կուրսի ուսանող լինելով, շաքարավազի պարկեր կրեի պահածոների գործարանում: Ես ի՜նձ<br />

եմ մաքրում: Ի՜նձ: Սուտ է, թե որդիները պատասխանատվություն չեն կրում իրենց ծնողների<br />

համար: Ուրիշ հարց է, որ նրանց պատասխանատվության չպիտի կանչել, բայց նրանք<br />

առանց այդ էլ կրում են իրենց ծնողների մեղքերը: Դա խարանի նման բան է:<br />

Մանուկն ամբողջովին կորցնում էր իրեն, երբ խոսում էր հոր մասին, և ես հասկանում ու<br />

խղճում էի նրան: Ես էլ նրա հորը չէի սիրում, բայց չէի ուզում, որ նա այդ պատճառով<br />

դառնանա աշխարհից, տառապի այդքան: Եվ աշխատում էի մխիթարել և դարձյալ խոսում էի<br />

մեծավարի ու վերամբարձ: Այդպես էինք սովորել, այդպես էինք մենք խոսում մենք այն անցած<br />

ժամանակներում: Մանուկ ջան, ասում էի ես, նախ դու ես ասում, որ նրանք անհատներ են<br />

եղել, և հետո, ինչո՞ւ պետք է հայրերի հանցանքը ստվե՜ր գցի քեզ վրա: Մենք ի՞նչ մեղավոր<br />

ենք:Դժվար տարիներ են եղել, աշխարհ է շրջվել, գահեր են ընկել, սկզբունքներ են կործանվել<br />

և հեղափոխություն է եղել: Ոչ թե կիսատ-պռատ բռնկումներ, այլ մեծ հեղափոխություն,<br />

վերջնական, անշրջելի, անդարձ: Եվ դա մեզանից առաջ է եղել: Մենք չենք տեսել, չենք եղել<br />

այդ ժամանակ: Ո՞վ չգիտի, որ հեղափոխությունը մեծ զոհեր էր պահանջում, և եղել են այդ<br />

զոհերը: Կյանքը ցույց է տվել, որ միանգամայն անհրաժեշտ ու ճիշտ է եղել<br />

հեղափոխությունը, բայց միայն ժամանակը կարող է որոշել, թե զոհերի ո՞ր մասն է<br />

արդարացի և հեղափոխությա՜ն համար եղել: Միայն և միայն ժամանակը: Մի ծանրացրու<br />

ամեն ինչ, մի՛ տանջիր քեզ, Մանուկ ջան, հորդ նմաններն իսկապես անհատներ են եղել:<br />

- Թեկուզ,- գոռաց Սանուկը,-թեկուզ մի հոգի: Բայց ես ի՞նչ անեմ, որ այդ մի հոգին իմ հայրն է:<br />

... Չէ, ես լավ էի ճանաչում նրա հորը: Այդ մասին խոսել չարժեր: Բայց ի՞նչ կարելի է անել:<br />

Ի՞նչ:<br />

Եվ ելքը դարձյալ Մանուկն առաջարկեց:<br />

- Խնդրում եմ, եկ Նանարին վերցնենք, մի քանի շիշ էլ գինի առնենք ու գնանք նրանց տուն:<br />

Հը՞, Արտակ: Կասեմ իմ ամուսնացած ընկերն է: Շորերդ շատ հին չեն, ինքդ էլ լուրջ մարդու<br />

խաբուսիկ արտաքին ունես: Գնանք, Արտակ ջան: Փրկի՛ր:<br />

- Շոյված եմ բարի խոսքերիդ համար, բայց Նանարը չի գա,-ծիծաղեցի ես:<br />

- Կխաբենք, հանգիստ մնա, մեծ գործերը զոհեր են պահանջում: Կասենք ծանր հիվանդ է<br />

Նվարդը: Ախ, այդ տաճկաստանցին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

112<br />

...Իսկ «տաճկաստանցին» մի բարի ու աշխույժ ծերուկ էր: Նույնիսկ սկզբում կարծեցի, թե<br />

Նվարդի պապն է: Մազերը ճերմակ էին ու նոսր, մանրիկ-մանրիկ կնճիռները ծայրեծայր<br />

ակոսում էին դեմքն ու խտանում երկնագույն, խոնավ աչքերի մոտ: Ընդունեց շատ լուրջ,<br />

ասես իսկապես հարսնախոսների էր դիմավորում: Մեզ տեղավորեց սեղանի շուրջը, իսկ ինքը<br />

ծալապատիկ նստեց թախտին, տերողորմյան ձեռքն առավ ու... մի այնպիսի<br />

հարցաքննություն սկսեց, որ Մանուկի ուղղափառ հայրն անգամ ա՜խ կքաշեր: Չանցավ մի<br />

քանի ժամ նա արդեն անգիր գիտեր մեր կենսագրությունները և նույնիսկ այնպիսի<br />

մանրամասներ, որ չգիտեինք, թե ինչու ենք ասում:<br />

Ըստ նախնական պայմանավորվածության, զրույցը նրա հետ ես պիտի վարեի, բայց նա<br />

արագորեն մեկուսացրեց ինձ ու Մանուկին իր ձեռքը հավաքեց: Եվ Մանուկը,<br />

իրավաբանականի հինգերորդ կուրսի ուսանող, վերամբարձ ու պերճախոս մեր Մանուկը<br />

հիմա թոթովախոս մանկան նման մերթ ընդ մերթ նույն նախադասությունն էր միայն<br />

կարողանում նետել:<br />

- Սակայն իրավաբանորեն...<br />

- Իրավաբանորենը մի կողմ, եկեք մարդկայնորեն դատենք,-կտրում էր Պետրոս հայրիկը:<br />

Միակ մխիթարությունն այն էր, որ Նանարն ու Նվարդը ներկա չէին մեր մարմնապատժին:<br />

Այգու բաց պատուհանից երբեմն-երբեմն լսվում էր նրանց ծիծաղը: Իսկ երբ նրանք ներս<br />

մտան, խաղաղություն էր արդեն սեղանի շուրջը: Մենք հանձնվել էինք, և ավելի հաճելի<br />

գերություն դժվար էր պատկերացնել:Դռան ճռռոցը լսելով՝ ես ու Մանուկը նույնիսկ<br />

սրտնեղեցինք, որովհետև Պետրոս հայրիկը խոսում էր: Գինին նրա աչքերը ավելի էր<br />

խոնավացրել, ձայնը հնչում էր իբրև խորհրդավոր շշուկ ու նա խոսքերն արտասանում էր<br />

դանդաղ, մեկիկ-մեկիկ, ձեռքին բռնած տերողորմյայի հատիկների պես:<br />

Պետրոս հայրիկն իր ոդիսականն էր պատմում:<br />

Դա մի տխուր և ահավոր հեքիաթ էր և հեքիաթ չէր միաժամանակ, որովհետև հեքիաթները<br />

պարտավոր են երջանիկ ավարտվել:<br />

Դա ոդիսական էլ չէր նույնիսկ, որովհետև երկար դեգերումներից ու զրկանքներից հետո,<br />

Ոդիսևսին հաջողվում է գրկել իր սիրելի, հավատարիմ կնոջն ու որդուն: Իսկ Պետրոս<br />

հայրիկի կնոջն ու որդուն թուրք ասկյարները թրատել էին հենց նրա աչքի առջև, ուրիշ, շատշատ<br />

ուրիշ կանանց և զավակների հետ: Ոդիսական... այդ թափառումները՝ արկածային թեթև<br />

զբոսանքներ են եղել Պետրոս հայրիկի տառապանքների համեմատ: Պետրոս հայրիկը այս<br />

երկրի վրա է տեսել դժողքը: Բախտի երես տված այն հույն զորականի համար աստվածները<br />

կռիվներ էին մղում երկնքում ու հարթում,մաքրում էին նրա ճանապարհը, այնինչ Պետրոս<br />

հայրիկի միակ աստվածը, Հայի միակ աստվածը երես էր թեքել նրանից, իսկ հետո պարզվել է,<br />

որ չկա, որ սուտ է եղել նույնիսկ այդ միակ աստվածը, երբ նրա կարիքն ամենից շատ էր<br />

զգացվում: Ոչ, դա ամենևին էլ ոդիսական չէր, որովհետև Ոդիսևսն իր տունն էր դառնում, իսկ<br />

Պետրոս հայրիկի համար պետական սահմանասյուններով հավետ փակված էր արդեն<br />

հայրենի Մուշ տանող բոլոր ճանապարհները:<br />

- Հայրիկ,-կամացուկ ասաց Նվարդը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

113<br />

-Հաջա՜ն,-անմիջապես պատասխանեց Պետրոս հայրիկը, ուղղվեց թախտին, նիհար ու ձիգ և<br />

աղջկան նայեց կապույտ աչքերի անսահման քնքշությամբ ու անսահման թախիծով,- մի՛<br />

վախենա գառ ջան, չեմ լա:<br />

Ես նրան գինի լցրեցի, հետո լցրեցի Մանուկին ու ինձ, և երբ խմում էի, մտածեցի, որ երևի<br />

այսպես, ինչ-որ տեղ կյանքի մի միլիոնավոր րոպեներից հենց միայն ինչ-որ մեկում են<br />

մարդիկ հարբեցող դառնում: Ես գինին խմեցի ագահաբար ու կարոտով և նորից խմեցի՝<br />

ամաչելով դրա համար:<br />

- Տղայիս անունը Վարդ էր, հինգ տարեկան էր ձագուկս,-հանկարծ առանց որևէ կապի ասաց<br />

Պետրոս հայրիկը: Նրա ձայնը դողաց ու նա երկար սպասեց, մինչև որ անցնի կոկորդի ցավը,<br />

բայց որովհետև ցավը չէր անցնում, նա մատներով ամուր, ջղաձգորեն սեղմեց կոկորդը:<br />

Նա կմեռներ վշտից, եթե վրեժը չպահեր նրան: Վրեժը նրան, ուսից վիրավոր դուրս բերեց<br />

ընկած դիակների ու գարնանային տաք, խոնավ հողի տակից, որ շտապով իրենց զոհերի վրա<br />

էին լցրել հողին անծանոթ, հողին թշնամի թուրք ասկյարները: Ու երբ փախչում էր մութի<br />

միջով, զարհուրած մտածեց, թե խելագարվել է: Նա խուլ տնքոցներ ու հառաչանքներ էր լսում,<br />

որ գալիս էին մերձակա բլուրներից, ու նրան թվում էր, թե իր նման կենդանի թաղվածների<br />

հևքից տատանվում, ալեկոծվում են մի գիշերվա մեջ հարյուր-հարյուր մարդու գերեզման<br />

դարձած, մի գիշերվա մեջ կանգնած սև բլուրները:<br />

Նա փախչում էր լեռները, հայի այդ միակ, հավատարիմ ապաստանը աշխարհի մեջ,<br />

փախչում էր սողալով, վիրավոր ձեռքը որպես բողոք երկինք մեկնած, արյունով գծելով իր<br />

ճանապարհը: Հետո թվաց, թե ընկնում է, երկար, անսահմանորեն երկար, բայց և թեթև,<br />

առանց ցավի, փետուրի պես և ձյունի նման:<br />

Արթնացավ միանգամից, ձեռքի սոսկալի ցավից, քնի մեջ կնոջն էր մեկնել ձեռքերը, ուզեցել էր<br />

գրկել Վարդիկին, իսկ կինը չէր տվել Վարդիկին ու ասել էր մռայլ, ատելությամբ.<br />

- Թողիր մզի ու փախար, հա՞, անպատիվ...<br />

Մի սև ոչխարենի թեքվեց նրա վրա, ու Պետրոս հայրիկը զգաց, որ մեկը կամացուկ ինչ-որ բան<br />

է ասում, լսեց, որ մեկը քրդերեն ասում է.<br />

-Հանգիստ մնա, հայ, բա ախպեր չե՞նք, քեզ մեծ տղաս բերեց սարից: Հանգիստ մնա, ա՛յ հայ,<br />

մի՛ վախենա:<br />

Պետրոս հայրիկը տնքաց ու բացեց աչքերը: Վրանում չորացած անթառամի և ուրցի հոտ կար,<br />

բաց երդիկից կապտին էր տալիս ցածրիկ երկինքը: Ուրեմն դեռ չի լուսացել: Բայց ախր ինքն<br />

ամբողջ գիշեր փախչում էր: Նա հառաչանքներ լսեց, որ վրանի մոտից էին գալիս, ու<br />

անմիջապես զգար, որ հայեր են հառաչողները: Ու մեկ էլ երգի ձայն լսեց, կամացուկ,<br />

սրտակեղեք: Ինչ-որ մերիկ հին-հին եղանակով, բայց նոր խոսքերով օրոր էր ասում որդուն.<br />

Ինչ անիծեմ թուրք ասկըրին,<br />

որ սպանեց ջոջ ապոյին<br />

Զըմ հուս թողուց վըր օրոցին<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

114<br />

Զարթիր, լաո՜, մեռնիմ քըզի...<br />

Պետրոս հայրիկը ուզեց շրջվել, չկարողացավ ու հենց այդպես էլ լաց եղավ անմխիթար,<br />

զգալով, թե ինչպես են արցունքները մոլորվում դեմքի մազերի մեջ, լաց եղավ՝ անիծելով<br />

աստծուն ու աշխարհը, անիծելով հային ու նրա անհեթեթ, անհասկանալի, անաստված<br />

ճակատագիրը, հայհոյելով երդիկից ընկնող երկնի կապույտին, որ հիմա չգիտես ինչո՞ւ, ո՞ւմ<br />

համար սկսել էր բացվել:<br />

Իսկ մերիկը երգում էր ցածր, կրծքային ձայնով- լալի՞ս էր, թե երգում էր, ո՞վ գիտե:<br />

Չուր ե՞րբ մնջմ էլու դռներ,<br />

Իրթամ ժողվիմ զըմ խեղճ գառներ<br />

Սարքիմ զըմ տուն փլուկ սներ,<br />

Զարթիր լաո, մեռնիմ քըզի...<br />

- Հերիք է, քուր ջան, եղածն եղած է, աստված է՛լ բեթարից ազատի,- երգը կտրեց, աղաչեց մի<br />

բամբ ձայն,-հերիք է: Տո՛ւր իձ էդ անմեղ հրեշտակին:<br />

- Չեմ տա,-հևաց մերիկը,-ոչ մեկին չեմ տա, հիմի կզարթնի գառնուկս: Սու՜ս: Հիմի ես կերգեմ,<br />

կզարթնի մեր տան սունը, մեր տան տղամարդը, մենակ ինքն է մնացել, ախր: Վեր կաց, լաո՜,<br />

չե՞ս լսե.<br />

Սուլթան գուզե ջնջի մզի<br />

Զարթիր լաո՜, մեռնիմ քըզի...<br />

Հեկեկոցներ լսվեցին, ու Պետրոս հայրիկը որպեսզի չխեղդվի, բարձրացավ տեղից: Կողքին<br />

շարժվեց նաև քուրդը...<br />

- Ի՞նչ ես ուզում, ա՛յ Հայ,-ասաց:<br />

- Ո՞վ է,-հարցրեց Պետրոս հայրիկը՝ ականջը երգին:<br />

- Զուլու՜մ է, լա՛ո,-ասաց քուրդը,-հայ քույրիկ է, էլի: Երեխեն մեռել է, չի հավատա, կկանչե,<br />

կերգե, չի թողնե որ թաղեն, գրկե, օրոցք կսե: Աստված խելքն առել է: Ես էդ աստծու աստված...<br />

- Հայրիկ,-կամացուկ խնդրեց Նվարդը:<br />

- Հա՛ջան,-անմիջապես արձագանքեց Պետրոս հայրիկն ու կարծես նոր էր տեսնում, մեզ<br />

նայեց տխուր, պղտոր աչքերով, զարմացած, հետո հանկարծ դարձավ Մանուկին... - Քանի՞<br />

տարեկան ես, տղաս:<br />

- Քսաներկու, Պետրոս հայրիկ,-շփոթվելով կակազեց Մանուկը:<br />

- Հա,- ասաց ծերունին,- ձեր Պետրոս հայրիկն էլ այդ օրը քսաներկու տարեկան էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

115<br />

Լավ էր, որ հարցն ինձ չտվեց: Եթե ես խոսեի, լաց կլինեի Նանարի պես, որը ձեռքերով ծածկել<br />

էր աչքերը: Բայց ես ավելի շատ ցնցված էի իմ անգիտությունից: Մի՞թե Մանուկն էլ չի իմացել:<br />

Մի՞թե ոչ ոք չի իմացել: Իսկ մենք դպրոց ենք ավարտել ու համալսարան և այն էլ՝ հայկական<br />

համալսարան: Մենք սովորել ենք հազար ու մի բան ու հազար ու մի բան էլ կարդացել ենք: Ես<br />

անգիր գիտեմ հին հույների ու հռոմեացիների պատմությունը և տարիների ճշտությամբ<br />

կարող եմ ասել, թե մեր թվարկությունից առաջ ո՛ր դարի ո՛ր կեսում է տեղի ունեցել այս կամ<br />

այն անիծյալ պատերազմը: Ես կարող եմ ամսաթվերով նշել աշխարհի բոլոր կարևոր<br />

իրադարձությունները վաղ միջնադարից սկսած մինչև մեծ հեղափոխության առաջնորդների<br />

հրապարակային ելույթներն ու փախուստները աքսորավայրերից: Ես գերազանց<br />

կպատասխանեմ այն բոլոր հարցերին, թե ինչ ենք ունեցել հեղափոխությունից առաջ և ինչեր<br />

ենք ձեռք բերել մեծ հնգամյակների տարիներին, և էլի շատ հարցերի կարող եմ<br />

պատասխանել: Բայց չեմ իմացել, պարզապես չեմ իմացել, պարզապես չեմ լսել, որ իմ ծննդից<br />

ընդամենը երեք հնգամյակ առաջ, իմ ծննդավայր Երևանից մի քանի կիլոմետր հեռու դարձյալ<br />

Հայաստան է եղել և այդ Հայաստանում մի քանի օրվա ընթացքում բնաջնջվել է մի ողջ<br />

ժողովուրդ՝ ջահել, մանուկ ու ծեր, որ թուրքական կառավարության հրամանով կոտորվել,<br />

պարզապես կոտորվել են երկու միլիոն անմեղ, անզեն հայեր այսինքն՝ մոտավորապես<br />

այնքան, որքան ըստ վիճակագրական տվյալների ապրում են այսօրվա Հայաստանում:<br />

Այսպես հո խենթանալ կարելի է: Բա ինչո՞ւ այդ մասին չկա մեր դասագրքերում, ինչո՞ւ մեր<br />

դասախոսներից ոչ մեկը մեզ չի պատմել այդ մասին:Հետո հո բոլոր հայերն անզեն չե՞ն եղել,<br />

կռվել են, օրեր, շաբաթներ շարունակ, դիմագրավել են թշնամուն այս մեր Պետրոս հայրիկի<br />

նման, աշխարհազորներ են կազմել, գեներալներ ու հերոսներ են ունեցել: Ինչո՞ւ նրանց<br />

նկարները չկան մեր դասագրքերում: Պետրոս հայրիկն ասում է, թե ինչ-որ մի Անդրանիկ<br />

զորավար հայերի վրեժխնդիր աստվածն էր դարձել՝ աստծո պես հզոր էր ու արդար: Թուրք<br />

փաշաները նրա անունը լսելիս սարսափահար փախչում էին՝ իրենց թնդանոթներն ու<br />

կանանց թողած: Իսկ Անդրանիկ փաշան այդ կանանց ու երեխաներին հաց էր տալիս,<br />

պաշտպանում իր գազազած, վրեժից խելագար իր զինվորներից:<br />

- Ես նրա հոգուն մեռնեմ: - Պետրոս հայրիկի աչքերը լուսավորված են հին-հին օրերի<br />

կրակով, նիհար մարմինն ավելի է ձգվել պարսկական թախտի վրա, ու նա հիմա նման է<br />

զորավարի, որ շքերթի է դուրս բերել իր մարտական հուշերի պատառոտված կարմիր<br />

դրոշները:<br />

- Ի՜նչ մարդ էր: Այսպես տեսել եմ ու չեմ կշտացել: Ուր տաներ՝ կգնայինք հետևեն անմռունչ,<br />

քանի որ հայրենիքից զատ հեչ բան չուներ ու հայրենիքի համար կտաներ: Սպիտակ ձի<br />

կնստեր, սուրբ Սարգսի նման, ես նրա ձիու հոգուն մեռնեմ:<br />

Դուռը կրկին բացվեց ու ներս մտավ Նվարդի տատը՝ գլուխը սև թաշկինակով կապած, որի<br />

տակից սև ցելի մեջ մնացած ձյան նման, փայլում էր մազերի արծաթը: Նա այնպիսի տարիք<br />

ուներ, երբ անհնար է տարիքը որոշելը: Ժամանակն այնպես էր ավերել նրա դեմքը, որ թվում<br />

էր, նա երբեք ջահել չի եղել, այլ հենց այդպես էլ ծնվել է բարակ ու չորուկ կնճիռներով,<br />

հարվածից ճաքճքված ապակու նման: Այդպիսիները երկար են ապրում ու երբեք չեն<br />

հիվանդանում, այդպիսիները պառկում են միայն մեկ անգամ, որպեսզի չբարձրանան այլևս:<br />

Նա ձախ ձեռքին երկաթե մի ձող ուներ որպես ձեռնափայտ, իսկ աջով դեպի սեղանն էր<br />

բերում գաթայով լեցուն թասը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

116<br />

Նվարդը վեր թռավ տեղից ու տատի ձեռքից վերցրեց ափսեն, իսկ Պետրոս հայրիկը<br />

բացականչեց խանդավառ.<br />

- Անուշ, անուշ մերիկ: Հոգուն վրա հասար: Եկ նստիր մոտս, եկ, մերիկ: Ես մեր ջահելներին<br />

Անդրանիկի պատմությունը կանեի: Երգիր նրանց համար Անդրանիկի երգը, մերիկ ջան:<br />

Չգիտեմ ինչու, համոզված էի, որ կհրաժարվի կամ կստիպի, որ երկար խնդրենք: Չէ: Նստեց<br />

որդու մոտ, թախտի ծայրին, ձեռնափայտը սեղանին հենեց, հազաց կամացուկ, ափի մեջ,<br />

աչքերը վեր հառեց ու սկսեց երգել: Արդեն ձայն չուներ մամիկը, ձայնն էլ էր փշրված ու<br />

խզված, ու երգը հեռվից էր գալիս, տարիների խորքից, անցած, մշուշոտ ճանապարհներով:<br />

Ինչպես արծիվ սավառնում ես լեռ ու ժայռ,<br />

Թնդացնում ես երկինք, գետին, տենչավառ,<br />

Սուրբ անունդ պիտի հիշվի դարեդար,<br />

Հսկա լերինք քեզ ապաստան, Անդրանիկ:<br />

Պետրոս հայրիկը չդիմացավ, տրորվեց, նայեց, ժպտաց, շրթունքները անձայն շարժելով<br />

կրկնեց երգի խոսքերը, հետո ձայնը բարձրացրեց, ազատ արձակեց երգը ու գնաց իր մերիկի<br />

հետ այն հին ու հուշոտ ճանապարհներով:<br />

Հայաստանի սոխակները քեզ համար<br />

Թող դայլայլեն գիշեր-ցերեկ անդադար,<br />

անհաղթ մնաս դու, քաջության բիրահար,<br />

Հայրենիքի անմահ հերոս, Անդրանիկ:<br />

Ավելի սրտառուչ երգ ես կյանքումս չեմ լսել, և մեզանից ոչ-ոք չծափահարեց, որովհետև շատ<br />

սրտառուչ էր այդ երգը: Բայց զարմանալին երգի խոսքերը չէին և ոչ էլ եղանակը: Երգիչներն<br />

էին: Իրար թեթևակի գրկած ու աչքերը հառած երկինք, նրանք կամացուկ օրորվում էին երգի<br />

հետ, որը նրանցից դուրս, այն կողմ էր, ու կանգնել, դողում էր օդում, հեռու- հեռուներից եկող<br />

օրհներգության նման: զարմանալին այն փայլն էր, որ արցունքի հետ շողում էր ժամանակի<br />

ձեռքով հասակակից դարձած, ծերունիներ դարձած մոր ու որդու սրտում աչքերի մեջ: Երևի<br />

այդ երգը, ինչպես խոսքերն են հուշում, ստեղծվել է որպես ուրախ և հաղթական երգ, որպես<br />

փառաբանություն հերոսի ու հերոսության: Բայց ջահել երգող չի եղել, խզված ձայնով,<br />

որբացած ծերունիներն են երգել միայն այդ երգը ու դրանից են ուրախ խոսքերը տխուր<br />

եղանակ հագել, դրանից են հնչում անօրինակ թախիծով ու թախծոտ, առկայծող<br />

հպարտությամբ:<br />

Չէ, այս երգը լսողները իրավունք չունեն ծափահարելու:<br />

Երկար ժամանակ լռել էինք՝ ամեն մեկս մեր մտքերի, հուշերի, հարցերի հետ և այդ լռությունն<br />

անգամ չէր ճնշում, չէր ձանձրացնում, ընդհակառակը, ներհուն էր մեզ համակած<br />

տրամադրությանը, որը սովորաբար առաջանում է հարազատ տան մեջ, հարազատ<br />

մարդկանց ու շրջապատող ծանոթ, սովոր առարկաների միջավայրում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

117<br />

- Արտակ,- կամացուկ ասաց Մանուկը,- հավատա, ձեր տնից բացի, երբեք որևէ տեղ այսպես<br />

լավ չեմ զգացել ինձ:<br />

- Իսկ տաճկաստանցի՞ն,-շշնջացի ես նենգորեն,-տաճկաստանցու հա՞րցը ոնց լուծենք:<br />

- Դե,- ասաց Մանուկը,-ձեռք չտաս:<br />

Նվարդը գաթա մատուցեց և սուրճ՝ փոքրիկ, խայտանկար ճենապակյա բաժակների մեջ, ու ես<br />

մտածեցի, որ փորձություն է սկսվում: Կյանքումս սուրճ չէի խմել, և համոզված էի, որ<br />

Նանարն ու Մանուկն էլ չեն խմել: Հիմա ի՞նչ պետք է անենք: Գոնե մեծ բաժակներ լինեին, այս<br />

փոքրիկ մատնոցները բռնել էլ չի լինի: Կջարդվեն, խայտառակ կլինենք: Թվում էր՝<br />

ամենադժվարը Նանարի դրությունը պետք է լինի, բայց նա շատ հանգիստ հայտարարեց, որ<br />

ինքը սուրճ չի սիրում և մի կողմ քաշվեց: Նրանից հետո նման հայտարարությամբ հանդես<br />

գալը անհարմար կլիներ: Խեղճացած նայեցի Մանուկին: Նա էլ ինձ էր նայում՝ օգնություն<br />

հայցող աչքերով: Ես միայն աննկատելի թոթվեցի ուսերս, մատներիս ծայրով բռնեցի<br />

մատնոց-բաժակը ու մի շնչով դատարկեցի: այսինքն՝ դատարկելու բան էլ չկար: Դառնահամ<br />

հեղուկը բերանս լցվեց ու սկսեց այնպես այրել, որ քիչ էր մնում բարձրաձայն աղաղակեի, իսկ<br />

ինձ անմիջապես հետևած Մանուկի աչքերը ամենաանկեղծ արցունքով էին լցվել: Տանտերերը<br />

կամ չնկատեցին, կամ ցույց տվեցին, թե չեն նկատել, իսկ Նանարը... Նանարը անձայն<br />

ծիծաղում էր, անկարող զսպել իրեն, ուսերը մանրիկ ցնցվում էին չթե ծաղկավոր շրջազգեստի<br />

տակ:<br />

Սեղանին ձիթապտուղ էլ կար, որը անսովոր բան էր երևանցու համար: Անցած օրը,<br />

կյանքումս առաջին անգամ, ռեստորանում կերել էի մի հատ, տեսնելով, թե դիմացս նստած<br />

մարդը ինչպիսի երանությամբ է ծամում փայլուն, սև, անծանոթ գնդիկները: Առաջինը,<br />

իհարկե, վերջինը եղավ, որովհետև ավելի դառնաղի բան անհնար է պատկերացնել:<br />

Իսկ հիմա ձիթապտուղներին նայեցի հիացմունքով, ու այրված շուրթերով խնդրեցի<br />

Նանարին.<br />

- Քեզ ավելի մոտ են, երկու հատ զեյթուն տուր, այն այն սև գնդիկներ:<br />

Նանարը կատարեց իմ խնդրանքը ու նկատելով, թե ինչ ակնածանքով եմ վերցնում դրանք,<br />

հարցրեց.<br />

- Սրանք ի՞նչ են, Արտ:<br />

- Մի՞թե երբեք չես կերել: Աննման բաներ են, բայց շատ քաղցր են: Գուցե չուտես:<br />

- Ինչո՞ւ, ես քաղցր սիրում եմ,-զարմացավ Նանարն ու կարծես համոզելու համար, որ ինքը<br />

քաղցր շատ է սիրում, միանգամից երկու պտուղ վերցրեց:<br />

Ես քրքիջս զսպելով նայում էի նրան ու տեսա, թե ինչպես նրա դեմքը սկզբում խորին<br />

տարակույս և ապա տանջանք արտահայտեց: Ես սպասում էի, որ նա հիմա դուրս կնետի<br />

իրեն, բայց կատարվեց զարմանալի բան. Նանարը դանդաղ ծամելով, հենց կորիզներով կուլ<br />

տվեց դառն ու աղի պտուղները: Ու նայելով նրա լարված, բայց արդեն անվրդով դեմքին, ես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

118<br />

խղճի խայթ զգալով մտածեցի, որ այնուամենայնիվ շատ ուժեղ բնավորություն ունի իմ<br />

փոքրիկ Նանարը: Եվ մտածեցի, թե ո՞վ գիտե կյանքում որքան դառնություններ ու<br />

վիրավորանքներ է կուլ տվել նա, անհայր մեծացած այս փխրուն աղջիկը, աշխատելով<br />

պահպանել այնքան դժվարությամբ պահպանվող արժանապատվությունն ու<br />

հպարտությունը՝ օտար ու մանր մարդկանց քրքիջներից:<br />

- Այլևս սուրճ չէի՞ք ուզի,-հարցրեց Նվարդը:<br />

- Ոչ, ոչ,-վախեցած ամբողջ սրտով հրաժարվեցինք մենք:<br />

- Դե գոնե զեյթուն վերցրեք:<br />

Ես ու Նանարը եռանդագին տարուբերեցինք գլուխներս: Այլևս հերիք է:<br />

- Ոչ,-ասաց Մանուկը,-ամեն ինչի համար շատ շնորհակալություն:<br />

- Չէ, այդպես բաց չեմ թողնի, գոնե գաթան պետք է փորձեք, մամիկիս թխածն է:<br />

- Իսկ դու ինչի՞ կհարցնես, գառ ջան, ափսեների մեջ դիր, անուշս, հյուրին չեն հարցնե,-ասաց<br />

տատը:<br />

Պետրոս հայրիկը ծիծաղեց, ուղղվեց թախտին:<br />

- Փրկություն չկա, պիտի ուտենք,-ասաց նա,-եթե մերիկս էլ միացավ Նվարդին, փրկություն<br />

չկա: Նվարդս իր մամիկին է քաշել իսկ և իսկը:<br />

Նվարդի անունը լսելով Մանուկի աչքերը շողացին, նա մեկ աղջկան նայեց, որ ծիծաղում էր<br />

շիկնած, մեկ էլ նրա փոքրիկ, չորուկ տատին, որ արդեն ի կատար էր ածում<br />

դատավճիռը՝գաթաները ափսեները դնելով, և հանկարծ ասաց.<br />

- Իմիջիայլոց, Նվարդը դեմքով էլ նման է տատին: Սոսկալի նման է, ճիշտ չե՞մ ասում:<br />

Նրանք իսկապես նման էին, նույն նուրբ, ուղիղ դիմագծերը, խոշոր աչքերի ձգված<br />

անկյունները և առանձնապես հայացքները՝ պարզ, անկեղծ, առինքնող: Միայն թե տատի<br />

աչքերը անհամեմատ ավելի մուգ էին: ժամանակին շատ գեղեցիկ է եղել հավանաբար այս<br />

փոքրիկ, խնդմնդացող մամիկը:<br />

- Իսկապե՞ս նման են,-չգիտես ինչու աշխուժացավ Պետրոս հայրիկն ու մեր միահամուռ<br />

հաստատող կարծիքը լսելով, ավելացրեց,-իսկ ի՞նձ: Ո՞վ է ավելի շատ ինձ նման՝ Նվա՞րդը, թե<br />

մերիկս:<br />

Կարծիքները բաժանվեցին: Մանուկն ու Նանարը գտնում էին, որ երկուսն էլ առանձինառանձին<br />

նման են Պետրոս հայրիկին, իսկ ինձ թվում էր, թե դա ավելի շուտ ներքին<br />

նմանություն է: Պարզապես զարմանալի էր, թե որքան իրար նման էին ծիծաղում նրանք,<br />

խոսում ու շարժվում: Այդպես միայն ամենահամերաշխ ընտանիքներում է լինում: Մեր տանն<br />

էլ այդպես է:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

119<br />

- Ուրեմն, ասում եք, որ նման ենք,-թախտին ուղղվեց Պետրոս հայրիկը: Նրա աչքերում<br />

մանկական չարաճճիություն հայտնվեց: -Շատ ճիշտ է: Իմ կարծիքն էլ նույնն է: Բայց եթե<br />

ասեմ, որ մենք օտարներ ենք, ի՞նչ կասեք:<br />

- Ինչպե՞ս թե օտար,-ապշեցինք, հետո ծիծաղեցինք մենք:<br />

- Օտարի պես օտար: Արյունակցական թե ազգակցական ոչ մի կապ չունենք,-ծիծաղեց նաև<br />

Պետրոս հայրիկը: - Պարզապես հայեր ենք մի տան մեջ հավաքված: Ապրում ենք:<br />

Տարօրինակն այն է, որ Նվարդն ու ծեր կինը չէին առարկում նրան, այլ մեղմիկ տխրորեն<br />

ժպտում էին, և շատ նման էր նրանց այդ ժպիտները:<br />

- Գինի լցրեք,- ասաց Պետրոս հայրիկը: Հետո միայն Մանուկին նայեց: - Առանց այն էլ ես<br />

պատմելու էի քեզ, տղաս: Ես ուզում եմ, որ դու անպայման իմանաս մեր այս պատմությունը:<br />

Նա խմեց գինին գլուխը ետ թեքած, մտախոհ ու դանդաղ, իսկ հետո երկար, կկոցած աչքերով,<br />

բախտագուշակի պես դիտում էր դատարկված գավաթը...<br />

#<br />

Փողոցը երկար-երկար էր ու ամայի: Ոչ մի ձայն չէր խախտում գիշերվա լռությունը: Միայն<br />

մոտիկ, մեզնից քիչ ձախ խուլ գվվում էին տրամվայի երկաթե գծերը: Երևի գնացքներ էին<br />

շարժվում այդ ժամին, ինչ-որ տեղ: Մենք քայլում էինք երկար, աղոտ լուսավորված փողոցով,<br />

ու մեր ոտքերի անհամաչափ դոփյունն ավելի էր խորացնում անհույս լռությունը: Եթե<br />

հանկարծ ոլորանի ետևից աղմուկով դուրս թռչեր տրամվայի գնացքը, ու գար անցներ մեր<br />

կողքով՝ իր վառ, իր շողշողուն լույսերով ու լուսավոր պատուհաններով, անցներ հևալով, զիլ<br />

զնգոցով ու պայծառ դղրդոցով, երևի չլիներ այն ինչ եղավ, երևի մենք գոնե ուրիշ բանի մասին<br />

խոսեինք: Բայց գնացքներ չկային փողոցում ու աղմուկ էլ չկար, ոչ մի շունչ չկար այդ երկար<br />

ու աղոտ փողոցում, ասես միանգամից լռել, անշարժացել, քարացել էր քաղաքը, ու քարե<br />

փողոցի քարե մայթերով էր շարժվում մեր փոքրիկ, մեր տխրած քարավանը:<br />

Ու հանկարծ ուղիղ իմ դիմաց, մի քանի քայլի վրա պահածոյի թիթեղյա տուփ տեսա ես...<br />

էլեկտրասյան փոշոտ լապտերի փոքրիկ լույսի տակ շողում էր նա սպիտակ, լուսնային<br />

փայլով ու անհնարին էր տուփին չնայելը: Եվ որովհետև հարբած էի ես ու օրորվում էի մի քիչ,<br />

ու որովհետև աչքերիս առջև հուրհրում էր պահածոյի թիթեղյա դատարկ այդ տուփը, ապա<br />

մտքումս որոշեցի մի գծով ուղիղ մոտենալ նրան, ուղիղ առանց շեղվելու: Բայց չհասցրեցի:<br />

Մանուկը հանկարծ պոկվեց տեղից և խոր մի հառաչով, ոտքով ուժգին հարվածեց տուփին:<br />

Ասես կրակեցին փողոցում: Տուփը շողալով թռավ բարձր, մի պահ կորավ մութի մեջ, ապա<br />

վայր ընկավ գիսաստղի նման ու սկսեց գլորվել թեք ասֆալտի վրայով՝անասելի աղմուկով ու<br />

սուլոցով:<br />

- Ի՞նչ ես անում,-ճչաց Նանարը:<br />

- Սուս,-ասացի ես՝ նրա թևը բռնելով:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

120<br />

Մի պահ երեքս էլ կանգ առանք ու լսում էինք, թե ինչպես է աղմուկը գլորվում լռության միջով.<br />

հետզհետե հեռանալով ու նվազելով: Հետո տուփը հավանորեն շեղվեց ճանապարհից, թեքվեց<br />

ու գնաց միայն մի կողքի վրա, որովհետև աղմուկը դարձավ հազիվ լսելի մի բզզոց ու մարեց<br />

հեռվում, մթության մեջ, ինչ-որ տեղ: Ու միանգամից կրկին անհուսորեն ամայացավ այդ<br />

երկար-երկար- երկար փողոցը: Ուրիշ ժամանակ, մի տաս տարի առաջ, եթե մեզ հանդիպեր<br />

այդ տուփը, մենք կանգ չէինք առնի ու չէինք թողնի, որ անհետանա մթության մեջ, կվազեիք,<br />

կխփեինք, կվազեինք ու նորից կխփեինք, կվազեինք ու դարձյալ կխփեինք մինչև այդ երկարերկար<br />

փողոցի վերջն ու ավելի հեռու: Բայց մեզանից ոչ մեկը չշարժվեց տեղից:<br />

- Գնա՛նք,-ասաց Նանարը:<br />

Եվ կատարվեց այն, ինչին սպասում էի և ինչից ուզում էի խուսափել աղմուկի մեջ: Երբ կրկին<br />

առաջ շարժվեցինք, Մանուկը ետ մնաց, ու մենք մեր թիկունքում հեծկլտոց լսեցինք: Նա<br />

կանգնած էր մեջքով դեպի մեզ, էլեկտրասյանը թեքված, գլուխը հենել էր ձեռքերին ու<br />

հեկեկում էր երեխայի նման՝ ցնցելով ուսերը:<br />

- Վա՛յ, լաց է լինում,- զարմացավ Նանարը:<br />

- Գիտեմ,-ասացի ես:<br />

- Հարբա՞ծ է:<br />

- Հա՛,-ասացի ես:<br />

- Ես հարբածներից վախենում եմ,-ասաց Նանարը,-բայց Մանուկից չեմ վախենում:<br />

Նա թողեց ինձ ու գնաց դեպի Մանուկը, որ շարունակում էր հեկեկալ էլեկտրասյան տակ,<br />

մոտեցավ, բռնեց ուսը:<br />

- Ի՞նչ պատահեց, Մանուկ,-հարցրեց նա քնքշանքով,-քեզ ո՞վ բան ասաց:<br />

Մանուկը ետ տանելով ազատեց ուսը.<br />

- Թո՛ղ, թող ինձ, թող:<br />

- Եկ գնանք, Մանուկ,-նորից կամացուկ խնդրեց Նանարը:<br />

- Դուք գնացեք,-տնքաց մանուկը հեծկլտոցի միջից,- գնացեք դուք, գնացեք քնեք, չեմ սատկի,<br />

կգամ: Դե գնացեք, ի՞նչ եք ուզում ինձանից,-հևաց Մանուկը:<br />

- Նրան ձեռք մի տա,-ասացի Նանարին<br />

- Ախր լաց է լինում,-բացականչեց նա:<br />

- Ոչինչ,-ասացի ես,-ոչի՜նչ, թող լաց լինի: Թող լաց լինի,-ասացի ես,-կհանգստանա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

121<br />

Մանուկը պոկվեց սյունից, օրորվեց ու շարունակելով ձեռքերով տրորել աչքերը, ինձ<br />

մոտեցավ: Նա դեռ լաց էր լինում և կանգ առավ քիչ հեռու՝ թեքված ու թուլացած:<br />

Կհանգստանամ, հա՞,-ասաց նա խռպոտ ձայնով,-կհանգստանա՜մ... ինձ հանգիստ չկա: Չկա:<br />

Ես դատապարտված եմ, ես կորած մարդ եմ այս աշխարհում:<br />

- Դե վերջ տուր,-բղավեցի ես,-ի՞նչ ես աղջկա նման ձայնդ գլուխդ գցել: Ամեն ինչից քեզ<br />

համար ողբերգություն ես սարքում: Ի՞նչ է պատահել, դե ասա՛, ի՞նչ է պատահել:<br />

Ես գիտեի, թե նա ինչ է ասելու և գիտեի նաև, որ անկախ իմ հարցից՝ ասելու է: Ես պարզապես<br />

չէի ուզում, որ նա լաց լինի, ես տանել չեմ կարողանում, երբ լաց է լինում տղամարդը,<br />

որովհետև այդ ժամանակ իմ լացն էլ է գալիս: Իսկ ես չեմ ուզում լաց լինել, հերիք է: Ավելի լավ<br />

է թող խոսի:<br />

- Ի՞նչ նշանակություն ունի լացը,-ասաց Մանուկը: -Հետո՞ ինչ: Եթե սրտիս մեջ լաց եմ լինում,<br />

ի՞նչ նշանակություն ունի՝ տեսնո՞ւմ եք, թե ոչ: Ես ի՝նձ համար եմ լաց լինում: Ուրիշին ի՞նչ...<br />

- Ախր ոչ մի պատճառ չկա, Մանո՜ւկ,-ասաց Նանարը:<br />

- Չէ, Նանար ջան, դու չգիտես,-ասաց Մանուկը,- ես քեզ կասեմ հիմա: Տեսար, չէ՞ Նվարդենց<br />

տունը: Տեսա՞ր: Փաստորեն իրար օտար մարդիկ են բոլորը, չէ՞: Հարյուր տարի էլ, որ<br />

ճանաչեիր ու իրենք չասեին, մտքովդ կանցնե՞ր, թե նրանք օտար են: Չէր անցնի: Այնինչ<br />

Նվարդի հայրը միայն և միայն այդ մայրիկի տնվորն է եղել, իսկ Նվարդին էլ բերել են<br />

մանկատնից: Լսեցի՞ր, թե ինչ ասաց Պետրոս հայրիկը. «Պարզապես հայեր ենք մի տան մեջ<br />

հավաքված, ապրում ենք»: Ապրում են: Այդքան հարազատ, սիրում են իրար, ժպտում են<br />

իրար, հասկանում ու երգում են իրար հետ: Այնքան են սիրում, որ իրար նման են դարձել:<br />

Ախր չեք հասկանա, թե դա ի՜նչ բախտավորություն է:<br />

- Ինչո՞ւ, մենք էլ ենք հասկանում, Մանուկ,-ասաց Նանարը:<br />

- Չէ, Նանար ջան, մի ասա: - Նա կանգնած էր արդեն ուղիղ, բայց հարբածությունից, թե վշտից<br />

օրորվում էր տեղում: - Մի՛ ասա: Դուք չեք կարող հասկանալ: Դա կհասկանա միայն նա, ով<br />

դժբախտ է: Դա ե՛ս եմ հասկանում: Գիտեմ, Նանար ջան,-հանկարծ մեղմ ասաց Մանուկը,-<br />

գիտեմ, որ հայր չունես, գիտեմ քույրիկ ջան, բայց ի՞նչ է քեզ մնացել հորիցդ, դե ասա ինձ: Երբ<br />

մեկը հորդ մասին է հարցնում, ի՞նչ ես հիշում դու: Դու հիշում ես, որ նա բարի-բարի մարդ էր,<br />

որ տուն էր գնում քեզ իր ուսերին դրած, որ քեֆեր էր անում պատշգամբում բոլոր<br />

հարևանների հետ, որ երգում ու հառաչում էր իր կորած երկրի համար: Այ, դու լաց ես լինում:<br />

Իսկ ես նախանձում եմ քեզ: Ես քո լացին էլ եմ նախանձում, որովհետև դու քո սիրելի հորը<br />

հիշեցիր, լավը, բարին ու քնքուշը հիշեցիր: Իսկ ես հիշելու ոչ մի բան չունեմ, ոչինչ: - Հետո<br />

ավելացրեց բոլորովին կամացուկ, շշուկով: - Անցած շաբաթ դասընկերոջս մայրն էր մահացել:<br />

Երբ բոլորը հեռացան գերեզմանատնից, ընկերս չգնաց նրանց հետ, ընկավ հողաթմբին ու լաց<br />

էր լինում, քնքուշ բառեր էր ասում մորն ու լաց էր լինում, ասում էր, թե ինչպե՞ս է ապրելու<br />

այսուհետև, առանց նրա: Ես էլ լաց եղա, քիչ էր մնում խենթանայի: Բռնեցի, կոպիտ, ուժով<br />

բարձրացրի հողից: «Ի՞նչ իրավունքով ես լաց լինում,-գոռում էի ես, թափահարելով նրան,-<br />

ի՞նչ իրավունքով: Դու մայր ես ունեցել, նա քեզ պահել է, գրկել է, սիրել է, համբուրել է,<br />

ուրախացել է քեզնով, պաշտպանել է քեզ, ընկել ես՝ լաց է եղել, կապել է վերքդ, բղավել է քեզ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

122<br />

խփողների վրա, և եթե չար ես եղել՝ ինքն է ծեծել: Իսկ մայրս ինձ ոչ միայն չի սիրել, այլև չի<br />

ծեծել, հասկանո՞ւմ ես, ինձ ոչ ոք չի ծեծել հարազատի պես: Ես չեմ տեսել մորս, ես միայն<br />

գրքերից և ուրիշների օրինակով գիտեմ, թե ինչ բան է մայրը: Իմ խեղճ մայրը ինձ երբեք չի<br />

գրկել, երբեք»:<br />

Նա ասես տենդի մեջ լիներ՝ խոսում էր արագ, շտապելով ու խեղդվելով շտապելուց, ասես<br />

վախենում էր չհասցնի ասել այն ամենը, ինչ փոթորկում էր հոգին, ինչը հանգիստ չէր տալիս<br />

ու դժբախտ էր դարձնում նրան:<br />

- Պետրոս հայրիկն օտարներ էր համարում իրենց: Նա օտարներ չի տեսել, նա մեր տանը չ՛ի<br />

եղել, Նա չ՛ի տեսել իմ հորը, այլապես կիմանար, թե ինչ ասել է օտարություն: Ես հարազատ<br />

հայր ունեմ, և բոլորն էլ ասում են, որ զարմանալիորեն նման եմ նրան: Ես եղբայրներ ունեմ,<br />

ու մենք բոլորս էլ իրար հետ էինք ապրում մի տան մեջ: Եվ մեզնից ոչ մեկը մյուսին չէր<br />

հասկանում, ավելի օտար մարդիկ ես աշխարհում չեմ տեսել: Ես փախա նրանցից,<br />

հանրակացարան մտա, որ գոնե բարեկամներ ունենամ: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ պետք է ես<br />

հանրակացարանում ապրեմ, ինչո՞ւ պետք է ամաչեմ հայտնել, որ տուն ունեմ Երևանում,<br />

ինչո՞ւ պետք է ընկերներիս ստիպեմ փոխել մայթը, երբ դիմացից ինձ շատ նման մի մարդ է<br />

գալիս, երբ դիմացից իմ հայրն է գալիս, որին սիրում եմ ու չեմ հասկանում, որին ուզում եմ<br />

տեսնել միայն հեռվից, որի հետ խոսել չեմ ցանկանում, որովհետև յուրաքանչյուր զրույցից<br />

հետո ավելի օտար եմ զգում ինձ և ուզում եմ մեռնել:<br />

Նա առանց այդ էլ թույլ էր, հոգնած էր ու հարբած: Դառն ու տխուր խոստովանանքը ավելի<br />

թուլացրեց նրան: Նա ուզեց էլի ինչ-որ բան ասել, բայց չկարողացավ ու առաջ շարժվեց թույլթույլ,<br />

գլուխը խոնարհած- երերալով ու սայթաքելով, ձեռքերով դեմքը ծածկած:<br />

Մի պահ ես ու Նանարը հայացքով հետևում էինք նրան, նայում էինք ցավով ու կարեկցանքով,<br />

բայց միաժամանակ երևի անորոշ, անգութ, անբացատրելի մի ուրախությամբ ներքնապես<br />

զգալով մեր երջանկությունը և ամաչելով այդ երջանկությունից:<br />

- Խեղճ տղա,-հառաչեց Նանարը: -Գնանք, Արտ ջան, թող նա մենակ չմնա:<br />

- Գնանք,-ասացի ես:<br />

Քիչ հետո մենք հասանք Մանուկին ու դանդաղ քայլեցինք նրա կողքով այդ երկար-երկարերկար<br />

փողոցն ի վար, մեր տխրությունն ու տրտունջը թողնելով այդ փողոցին, և մեզ հետ<br />

տանելով նրա գիշերային կապույտ լռությունը: Իսկ մեր մոտով, մեր ամեն քայլի հետ շողալով<br />

ձգվում էին տրամվայի երկաթե գծերը և բվվում էին խուլ, հոգնած ու մեղմաբար: Ո՞վ գիտե,<br />

երևի քաղաքում, ինչ-որ տեղ լուսավոր գնացքներ էին սլանում այդ ժամին:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

123<br />

Գուցե Մեզ Միայն Թվում Է<br />

Արդեն մի շաբաթ է, ինչ լույս է տեսել ֆելիետոնը: Այնքան մեծ իրադարձություններ են<br />

կատարվել այս մի շաբաթում, որ ես երջանկությունից կորցրել եմ գլուխս ու մեծամտացել եմ<br />

մի քիչ: ի՜նչ հաճելի բան է եղել փառքը: Մտքովս չէր անցնում, թե իմ հարազատների ու<br />

ծանոթների մեջ այդքան թերթ կարդացող կա: Այնինչ պարզեցի, որ համարյա բոլորն էլ<br />

կարդացել են ֆելիետոնը և նրանցից շատերը անհամեմատ ավելի բարի, ավելի անկեղծ ու<br />

ավելի զգայուն են դարձել իմ նկատմամբ: Առաջինը, իհարկե հայրս էր. նա ինձ այսուհետև<br />

թույլատրեց գիշերները ոչ թե խոհանոցում , այլ տանն աշխատել, իսկ ինքը քնելիս<br />

անտրտունջ շրջվում էր պատի կողմը, որպեսզի լույսը չխանգարի: Բայց դե հայրս...<br />

հասկանալի է: Իսկ Բելա Գրիգորևնան...<br />

Երկուշաբթի օրն առավոտյան աշխատանքի գնացի սովորականի պես՝ հեծանիվով ու<br />

տասնհինգ րոպե ուշացումով, որովհետև մոտենում էր համամիութենական շքերթի մեկնելու<br />

օրը և պարապմունքներից բացակայել չէր կարելի: Վախվորած շուրջս նայելուց հետո նոր էի<br />

բացել շենքի բարապանուհի մորաքույր Պաշայի խցիկի դուռը՝ հեծանիվս թաքցնելու համար,<br />

երբ դեմ-դիմաց հանդիպեցի Բելա Գրիգորևնային: Անակնկալից ընկրկեցի ու սարսափով<br />

սպասում էի նրա ռուս-հայկական նախատինքներին, սակայն կատարվեց մի ապշեցուցիչ<br />

բան. Բելա Գրիգորևնան ներողամտորեն ժպտում էր:<br />

- Բարև, Արտակ,-մեղմորեն ասաց շրջկոմի քարտուղարի ահեղ օգնականը,-դիր, հեծանիվդ<br />

դիր այդտեղ: Պաշա,-դարձավ նա բարապանուհուն,-մի առարկիր, երբ Արտակը հեծանիվը<br />

քեզ մոտ է բերում, ուրիշ հարմար տեղ չկա, իսկ նա մրցումների է գնալու:<br />

- Իհարկե, իհարկե,-զարմացած մրմնջաց Պաշա մորաքույրը:<br />

- Շատ շնորհակալություն, Բելա Գրիգորևնա,-երախտագիտությամբ ասացի ես:<br />

- Չարժե,-ժպտաց Բելա Գրիգորևնան, դու ինձ ճիշտ հասկացիր: Երբ ես քեզ բարեկամաբար<br />

նախատում էի՝ հեծանիվով աշխատանքի գալու առթիվ, ապա միայն և միայն քո<br />

հեղինակության մասին էի հոգում: Բայց եթե ելք չկա, պետք է հաշտվել: Ոչինչ անել չես<br />

կարող:<br />

Նա ձեռքը մեղմորեն դրեց ուսիս, և ես կրկին շշնջացի շնորհապատ.<br />

- Շատ շնորհակալություն, Բելա Գրիգորևնա:<br />

- Չարժե, չարժե,-ժպտաց օգնականը: Իսկ երբ դռան մոտ էի հասել, ձայնեց հանկարծ,- Հա,<br />

Արտակ, ուզում էի հարցնել ու մոռացա՝ երեկվա թերթում տպագրված ֆելիետոնի հեղինակն<br />

իսկապե՞ս դու ես:<br />

- Ես եմ, Բելա Գրիգորևնա,-հպարտությամբ շիկնեցի ես:<br />

- Լավն էր, շատ լավն էր,-ուրախացավ նա,-չէի կարծում, թե դու այդքան համարձակն ես...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

124<br />

Իսկ միջանցքում ինձ մի նոր անակնկալ էր սպասում: Կիսաբաց դռնից լսեցի, թե ինչպես էր<br />

շրջկոմի երկրորդ քարտուղար Մեսրոպը հեռախոսով խոսում իմ մասին:<br />

- Ախր դրա հեղինակը մեզ մոտ է աշխատում, վարպետ Մուկուչ: Չէ, ջանմ, ջահել տղա է:<br />

Իհարկե: Չմտածես, թույլ չենք տա, ո՞վ կարող է մամուլի դեմ... Փաստերը հարյուր տոկոսով<br />

ճիշտ են, ինձ պատմել էր: Վարպետ Մուկուչ, վարպետ Մուկուչ,-ինձ տեսնելով ձայնը<br />

բարձրացրեց Մեսրոպը,-ինքն էլ հենց կողքիս է, եկավ, ուզո՞ւմ ես տամ հետը խոսի: Վերցրու,-<br />

լսափողն ինձ մեկնեց Մեսրոպը,-մեր գործարկոմի նախագահն է:<br />

- Ի՞նչ խոսեմ,-ձեռքս ետ քաշեցի ես:<br />

- Խոսի՛ր, խոսի՛ր վարպետ Մուկուչն է:<br />

Հեռախոսալարի մյուս ծայրում գործարկոմի նախագահ վարպետ Մուկուչը, ղարաբաղցու<br />

ընդգծված առոգանությամբ, զարմանալիորեն հուզված գտնում էր, որ ժամանակն է<br />

Վեզիրյանների հերն անիծել, որովհետև նրանք ոչ խիղճ ունեն, ոչ էլ պատիվ և արատավորում<br />

են հայ մարդու անունը: Նա տեղեկացնում էր նաև, որ կեսօրին գործարկոմի նիստում<br />

քննարկելու են ֆելիետոնը և իրենց բանվորական կարծիքն ուղարկելու են խմբագրություն,<br />

միաժամանակ խորհուրդ էր տալիս զգույշ մնալ, որովհետև այդպիսի մարդիկ ամեն ինչի<br />

ընդունակ են: Ինքը լավ գիտի դա, հին մարդ է ու շատ բան է տեսել: Բայց հետո մտածելով, թե<br />

գուցե ես շատ վախենամ, վարպետ Մուկուչը հարկ համարեց վերջում հուսադրել ինձ.<br />

- Պինդ կաց, քեզ մատաղ...<br />

Համարյա ողջ օրը չկարողացա աշխատել: Անընդհատ զնգում էր հեռախոսը, և Պարթևն ամեն<br />

անգամ բամբ ձայնով լսափողը մեկնում էր ինձ.<br />

- Ընկեր ֆելիետոնիստ, ձեզ են ուզում:<br />

- Ընկեր Լևոնյանի՞ն, խնդրեմ, հաճույքով:<br />

Նա էլ շատ էր ուրախացել: Իսկ ես զարմացած էի նաև: Ովքեր ասես, որ զանգ չէին տալիս ու<br />

շնորհավորում: Զանգեցին նույնիսկ այնպիսիները, որոնց տարիներ շարունակ չէի հանդիպել<br />

ու կորցրել էի տեսադաշտից, այնպիսիները, որոնք սովորաբար ինձ չէին բարևում. հինգերորդ<br />

դասարանի իմ աշխարհագրության ուսուցիչը, պահածոների գործարանի (որտեղ բեռնակիր<br />

էի եղել) կուսբյուրոյի երկրորդ քարտուղարը, մեր մի հին ազգականը, որը երկար բացատրում<br />

էր, թե ես իր ինչն եմ, և որի անունն առաջին անգամ էի լսում, Դատախազության իմ<br />

պահապան հրեշտակը՝ Ասյան, որի ձեռքից ավագ ցրիչ ընկեր Վահանը անընդհատ ուզում էր<br />

խլել լսափողը և խլելուց հետո ասաց.<br />

- Ճուտո, ճուտո... ըըը...ճուտո...<br />

- Մինչև աշխատանքի վերջը երկու զանգ էլ եղավ, որոնք սակայն նման չէին մյուս զանգերին:<br />

Զրուցակիցներս երկար ու մանրամասն հետաքրքրվում էին, թե իսկապես՝ ե՞ս եմ և ապա<br />

շնչակտուր սպառնալիքներ էին տալիս: Բայց իմ տրամադրությունը չափից դուրս բարձր էր,<br />

որպեսզի ուշադրություն դարձնեի նրանց սպառնալիքներին: Նրանց ձայնը ինձ չէր հասնում,<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

125<br />

փոխարենը նրանք ինձ հիշեցրին երիտասարդ, վախկոտ որմնադրին, որի հետ զրուցում էի<br />

շինարարական հրապարակում: Ես նույնիսկ պատկերացրեցի, թե ֆելիետոնը կարդալու<br />

պահին ինչպիսին կլինի նրա դեմքը, և ծիծաղեցի բարձրաձայն ու հաղթական: Ոչինչ, ո՛չ մի<br />

բան չէր կարող խանգարել իմ ուրախությունը, հաղթողի իմ հպարտությունը: Ախր քիչ բան չէ,<br />

ես՝ դեռևս ուսանող, հանդես եմ գալիս հանրապետության կենտրոնական թերթում այն էլ<br />

ֆելիետոնով, և այն էլ ճանաչված ու ազդեցիկ մի մարդու դեմ, ընդդեմ կեղծիքի ու<br />

խաբեության: Եվ իմ օգնությամբ մերկացվում է հանցագործը, հաղթանակում է<br />

ճշմարտությունը: Ինձ շնորհավորեց նույնիսկ երգիծաբան Սուրենյանը՝ իմ ուսուցիչն ու<br />

ամենասիրելի ֆելիետոնիստը, թեև սպասածս խանդավառությունը չկար նրա խոսքերում:<br />

- Վատ ֆելիետոն չէր, ապրե՛ս,- ասաց, երբ փողոցում մոտեցա ու բարևեցի նրան:<br />

Ես շնորհակալության ինչ-որ խոսքեր թոթովեցի:<br />

- Բայց ափսոս որ ֆելիետոն էր,-ասաց նա:<br />

Սպասում էր հարցի, բայց ես չհամարձակվեցի որևէ հարց տալ, և նա շարունակեց:<br />

- Շատ պիտի տառապես: Մի օր պիտի ափսոսաս, որ ֆելիետոն ես գրել: Բայց հիմա այլևս ետ<br />

դառնալ չես կարող: Պետք է գրես: Դե- ուրեմն, գրի որքան կարող ես: Դու էլ քո խաչը տար:<br />

Տխուր ու մի քիչ էլ դառնացած մարդ է հազարավոր մարդկանց քահ-քահ ծիծաղեցնող<br />

Սուրենյանը: Ես այդքանն էլ պետք է սպասեի նրանից: Բայց, ճիշտն ասած, այդ պահին<br />

ակամա չարության ինչ-որ կայծ ունեցա նշանավոր երգիծաբանի դեմ: «Ծերացել ու հոգնել է,-<br />

մտածում էի ես, գուցե և վախենում է գրել, դրա համար էլ առանձնապես չի ուրախանում,<br />

թերևս նույնիսկ նախանձում է, երբ ուրիշները գրում են: Իսկ իմ կարծիքով ֆելիետոնից լավ<br />

բան աշխարհում չկա»:<br />

Բայց անմիջապես էլ ուզում եմ խոստովանել, որ իմ ողջ հաղթական տրամադրության մեջ,<br />

պայծառ օրերի այս շարանում, ինչ-որ աննշան, փոքրիկ մի տհաճություն երբեմն-երբեմն<br />

զգացնել էր տալիս իրեն, գաղտագողի սողոսկում կուրծքս ու սրտիս ստիպում բաբախել խուլ,<br />

անհանգստությամբ և անորոշ տագնապով: Եվ ես չէի կարողանում վանել այդ տագնապը:<br />

աշխատում էի չնկատել, ուշադրություն չնվիրել, ավելի բարձր էի ծիծաղում, ավելի երկար էի<br />

մնում մարդկանց հետ, որոնք գովում էին ինձ և առանձնապես իմ համարձակությունը, ավելի<br />

ուշ էի տուն դառնում Նանարի հետ ունեցած ժամադրություններից: Բայց հո չէի կարող<br />

ընդհանրապես տուն չվերադառնալ ու չպառկել քնելու: Հո՞ չէի կարող մի քիչ չմտածել քնելուց<br />

առաջ: Ես մտածելուց էի վախենում: Առաջին անգամ կյանքումս վախենում էի իմ իսկ<br />

սեփական մտքերի հետ մենակ մնալուց, որովհետև հենց այդ պահին էր ակամա կծկվում<br />

սիրտս ու տրոփում տհաճ, անհանգիստ: Քաղկոմի քարտուղար Կարո Բադամյանն էր<br />

կանգնում իմ աչքերի առջև և Վեզիրյանը՝ նրա կողքին, բազմոցին: Ես շուռումուռ էի գալիս<br />

անկողնում, անսովոր տագնապն ինձնից վանելու, սրտիս դիրքը փոխելու համար:<br />

Ես վախենում էի Կարո Բադամյանից:<br />

Եվ երբ երկու թե երեք օր առաջ մոսկովյան ինչ-որ խորհրդակցությունից վերադարձած մեր<br />

շրջկոմի առաջին քարտուղար Սարգսյանն իր առանձնասենյակը կանչեց ինձ, չգիտեմ ինչու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

126<br />

որոշեցի նրա հետ կիսել իմ տագնապները: Ավելի ճիշտ, ինքը տրամադրեց, որովհետև շատ<br />

սիրալիր ու երկար խոսում էր ֆելիետոնի մասին, կտորներ էր արտասանում և ծիծաղում էր<br />

սրտանց՝ արցունքոտելով աչքերը, ձեռքը սեղանին էր խփում բավականությունից և, ի վերջո,<br />

հայտարարեց, թե ինձանից իսկական ֆելիետոնիստ դուրս կգա:<br />

- Շնորհք ունես, շնորհք, Արտա՜կ,-ասում էր նա,- քո տեղը, իհարկե թերթն է, բայց մտքովդ<br />

չանցկացնես, թե ես շրջկոմից կթողնեմ քեզ: Ինքդ գիտես, որ մենք քո աշխատանքից գոհ ենք,<br />

նույնիսկ նորից ներկայացրել ենք համամիութենական պատվոգրի: Բայց ինքդ էլ պիտի<br />

խոստովանես, որ ես միշտ էլ լավ եմ եղել քո նկատմամբ: Ֆելիետոնով ոգևորվելով, հանկարծ<br />

չմտածես անմիջապես փախչել մեզանից: Ծնողներիդ մոտ ո՞վ պետք է մնա: Եվ հետո,<br />

հավատա, մեզ մոտ աշխատելով, բավականին փորձ ձեռք կբերես, լավ կհասկանաս<br />

կուսակցական շինարարության խնդիրները: Իսկ այդ գիտելիքները թերթում քեզ շատ պետք<br />

կգան: Ազնիվ խոսք: Եվ, ի վերջո այստեղից գրիր, գրելու այնքա՜ն բան ունենք: Ձեռքդ սրտիդ<br />

դիր ու ասա՝ ճիշտ չե՞մ:<br />

- Ճիշտ եք, ընկե՛ր Սարգսյան,-խոստովանեցի ես:<br />

- Դե, ուրեմն, էլ ի՞նչ ես ուզում: Տեսնո՞ւմ ես, որ ամեն ինչ լավ է դասավորվում, լավ է, լավ,-<br />

ժպտաց Սարգսյանը: - Իսկ մրցումները ե՞րբ են սկսվում:<br />

- Տասնհինգ օր է մնացել:<br />

- Այդ էլ թույլ կտանք: Կգնաս կշրջես, կթարմանաս, կգաս, ու կսկսենք միասին աշխատել:<br />

Ծանր շրջան է լինելու. պետք է բակային ճամբարներ կազմակերպել:<br />

Ես նրան տեղեկացրի, որ բավականին աշխատանք կատարել ենք այդ ուղղությամբ: Իսկ երբ<br />

ներկայացրեցի նաև առաջին ամսվա միջոցառումների ծրագիրը, Սարգսյանը նույնիսկ<br />

զարմացավ.- Սա՞ երբ ես հասցրել: Չէ՜, քեզ իսկապես չի կարել բաց թողնել: - Նա<br />

ուսումնասիրեց ծրագիրը և հանկարծ սկսեց ծիծաղել: - Գիտե՞ս ինչու ծիծաղեցի, մի պահ<br />

մոռացա, թե ինչ եմ կարդում ու զարմացա, որ քո գրածը սրամիտ չէ: - Նա կրկին ծիծաղեց: -<br />

Ախր շատ սուր էիր գրել, անաստված սուր, կարդում ես ու չգիտես ծիծաղե՞լ, թե զայրանալ:<br />

Այստեղ էր, որ չկարողացա ոչինչ թաքցնել:<br />

- Ես էլ հենց դրանից եմ վախենում, ընկեր Սարգսյան, չգիտեմ՝ ընկեր Բադամյանը կծիծաղի՞,<br />

թե կզայրանա՞:<br />

- Ի՞նչ Բադամյան:<br />

- Քաղկոմի քարտուղարը:<br />

- Քաղկոմի քարտուղա՞րը... Իսկ ընկեր Բադամյանն ի՞նչ կապ ունի քո ֆելիետոնի հետ:<br />

- Վեզիրյանը նրա ընկերն է,-ասացի ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

127<br />

Սարգսյանը նստած էր պատուհանի դիմաց, ու ես տեսա, թե ինչպես վայրկենապես<br />

գունատվեց նրա դեմքը, հանգավ ժպիտը և աչքերը մի տեսակ տամկացան: Նա հենց այնպես<br />

նայեց՝ ասես շփոթությունը թաքցնել ուզենալով, ապա նորից աննպատակ բացեց գրասեղանի<br />

մեջտեղի գզրոցը, կռացավ, ետ հրեց, իսկ երբ սկսեց խոսել, ձայնն արդեն առաջվանը չէր:<br />

- Ո՞վ ասաց քեզ:<br />

- Գիտե՛մ:<br />

- Իսկ ինքը գիտե՞, որ դու գիտես:<br />

- Այո:<br />

- Եվ չփորձե՞ց արգելել, որ չգրես ֆելիետոնը:<br />

- Բացեիբաց՝ ոչ, բայց ընդհանուր վերաբերմունքից, ինչ-որ ակնարկներից զգում էի:<br />

- Անձամբ խոսե՞լ է քեզ հետ:<br />

- Իհարկե, չե՞ք հիշում, դուք էիք ասել, որ Գրիբոյեդովի դպրոցից ուղիղ քաղկոմ գնամ:<br />

- Հա՜,-ասաց Սարգսյանը,-կարծես նման բան հիշում եմ:<br />

Նա բարձրացավ տեղից, մոտեցավ պատուհանին, որի ետևում արև էր ու գարուն, ու երկար<br />

դուրս էր նայում, ինձ նույնիսկ թվաց, թե նա մոռացել է իմ գոյությունը: Դրա համար էլ<br />

բարձրացա աթոռից և դեպի դուռն ուղղվեցի խռոված հոգով:<br />

- Իսկ ինչի՞ց զգացիր, թե նա չի ուզում, որ գրվի ֆելիետոնը,-հանկարծ իմ կողմը շրջվեց<br />

Սարգսյանը:<br />

- Ասաց, որ ուզում է ինձ քաղկոմի բաժնի վարիչ նշանակել: Հետո Վեզիրյանը հայտնեց, թե դա<br />

իր համար է անում: Նա որտեղի՞ց կարող էր իմանալ, թե ինչ է որոշել քաղկոմի քարտուղարը:<br />

Սարգսյանը ինձ էր նայում շատ տարօրինակ ու զարմացած հայացքով: Ասես առաջին անգամ<br />

էր տեսնում: Նրա աչքերի մեջ, սակայն, միայն զարմանք չկար: Ավելի շուտ ես նրանց մեջ<br />

հետաքրքրություն և ազնիվ խոսք, ինչ-որ նախանձ թե չարախնդություն կարդացի: Գուցե ինձ<br />

թվաց միայն: Եվ, ի վերջո, գուցե մեզ թվում է միայն, թե մենք կարող ենք կարդալ ուրիշի<br />

աչքերը: Գուցե մենք տեսնում ենք միայն այն, ինչ ուզում, կամ սպասում ենք տեսնել<br />

ուրիշների աչքերում: Չգիտեմ, բայց այս անգամ վստահ կարող էի ասել, որ Սարգսյանի<br />

հայացքի մեջ շատ տարօրինակ մի արտահայտություն կար, երբ հարցրեց:<br />

- Եվ դու, այնուամենայնիվ որոշեցիր գրե՞լ:<br />

- Իսկ ի՞նչ կարող էի անել,-ուսերս թոթվեցի ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

128<br />

Շարունակելով ինձ նայել նույն այդ տարօրինակ հայացքով Սարգսյանը կրկին իր աթոռին<br />

նստեց, նորից բացեց գզրոցը, բայց չփակեց անմիջապես, այլ այնտեղից ինչ-որ թղթապանակ<br />

հանեց, դրեց սեղանին ու ձեռքն առավ գրիչը.<br />

- Դե՛, աշխատենք,-ասաց նա,-այնքան գործ կա, որ մարդ չգիտի ո՛րն սկսել, ո՛րը թողնել:<br />

Այդպես չէ՞:<br />

Ես չպատասխանեցի, որովհետև պատասխանի հարկ չկար: Որովհետև հարցեր կան, որ<br />

պատասխան չեն պահանջում: Հարցեր են իրենց համար և այլ հարցերից ու<br />

պատասխաններից խուսափելու համար: Ահա թե ինչու կամացուկ ծածկեցի շրջկոմի<br />

քարտուղարի կաշեպատ դուռը<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

129<br />

Խենթ Գարուն<br />

Գի՛ժ, գի՛ժ գարուն, մի օրվա մեջ տասը տեսակ եղանակ է անում: Քիչ առաջ անձրև էր, և ես<br />

գոհ մտածում էի, թե շրջկոմից դուրս կգամ սև անձրևանոցս հագած: Իսկ հիմա ոչ մի կաթիլ<br />

չկա: Երկինքն այնքան մաքուր է ու կապույտ, որ թվում է, ոչ միայն քիչ առաջ այլ<br />

ընդհանրապես ստեղծման օրից ոչ մի ամպ չի եղել: Դե, ինչ, կրկին ստիպված եմ քայլել արևի<br />

տակ՝ անձրևանոցս աննպատակ ձախ թևիս նետած: Իսկապես որ իրավունք ունեն ծիծաղելու,<br />

մեր կուրսեցիները: Ճակատագրի ինչ-որ մանրիկ քմահաճույքով ինձ ոչ մի անգամ չի<br />

հաջողվում իր նպատակին ծառայեցնել անձրևանոցս, այսինքն՝ հագնել անձրևի տակ: Գուցե<br />

նրանից է, որ անցյալ տարի, երբ Տուլայում գնում էի, արև օր էր: Չգիտե՜մ, այս անձրևանոցն<br />

ինձ սնոտիապաշտության կհասցնի: Հագնում եմ թե չէ, ամպերը ցրվում են<br />

- Արտակն անձրևանոց է հագել,-կարելի է հանել անձրևանոցները,-քրքջում են մեր<br />

աղջիկները:<br />

- Եթե գյուղատնտեսության մինիստրությունում իմանան քո տեղը, բաց չեն թողնի,<br />

բերքահավաքի օրերին բարձր աշխատավարձով կպտտեցնեն դաշտերում,-հումորի գծով<br />

զարգանում են մեր տղաները<br />

- Արտակի անձրևանոցն ու անձրևը հակադարձ համեմատական գործոններ են,-ծիծաղում են<br />

մեր աղջիկների մաթեմատիկոս փեսացուները<br />

- Այստեղ ավելի խիստ, քան որևէ տեղ՝ ընդգծվում են կապիտալիստական աշխարհի սուր<br />

հակասությունները,-սրամտում են մեր տղաների տնտեսագետ հարսանացուները:<br />

Բայց ինձանից առանձնապես ձեռք չի քաշում Վարդգեսը:<br />

- Էդ ինչի՞ ես անձրևանոցդ միայն արև օրերին հագնում,-ամեն անգամ ուրիշների մոտ<br />

հարցնում է նա:<br />

- Որովհետև անձրև օրերին եղբայրս է հագնում,-տխուր-տխուր ասում էի ես:Ու նրանք<br />

հռհռում են՝ կուտակելով ուսանողի համար անհրաժեշտ կալորիաներ, որովհետև ինչ-որ<br />

կուշտ մի գիտնական ասել է, թե առողջ ծիծաղն իր մեջ պարունակում է նույնքան կալորիա,<br />

որքան հավի երկու ձուն...<br />

Նանարը սպասում էր շրջկոմի շենքի դիմացի մայթին: Հագին մի վառ կարմիր շրջազգեստ<br />

կա, որ շատ է սազում նրան: Այսինքն, ի՞նչը Նանարին չի սազում: Նա դեռ հեռվից ժպտում է, և<br />

սիրտս ուռչում է երջանկությունից, որովհետև Նանարն այդպես միայն ինձ է ժպտում,<br />

որովհետև Նանարն սպասում է ինձ:<br />

- Վախենում եմ, Արտ,-ասում է Նանարը:<br />

- Ինչի՞ ես վախենում,-ծիծաղում եմ ես,-Եվգինեն կծան չէ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

130<br />

- Գիժ,-փոքրիկ բռունցքով թևիս է խփում Նանարը,- քրոջդ մասին ո՞նց ես այդպես խոսում:<br />

- Դու շուտով կլսես, թե նա՛ իմ մասին ինչպես է խոսում,-ասում եմ ես:<br />

Ես Նանարին մեր տուն եմ տանում և դրա համար դիմել եմ մի ամենասովորական<br />

խաբեության, ասել եմ՝ թե հայրս ու մայրս գյուղ են գնացել և տանը միայն Եվգինեն է:<br />

Նանարին ասել եմ, թե Եվգինեն շատ է ուզում մոտիկից ծանոթանալ նրա հետ, և սրանից<br />

հարմար ժամանակ դժվար է գտնելը: Այլ ելք չունեմ: Շատ անգամ եմ փորձել որևէ առիթով<br />

մեր տուն տանել նրան, ծանոթացնել ծնողներիս, բայց հենց խոսում եմ այդ մասին, Նանարը<br />

շիկնում ու դողում է և որտեղ էլ գտնվի ուզում է փախչել ինձանից: Իսկ ծնողներիս համար դա<br />

պատճառաբանություն չէ, ճիշտ է, նրանց դուր է գալիս «էդ աղջկա» համեստությունը, բայց<br />

ամեն օր առաջարկում են, որ տուն հրավիրեմ նրան:<br />

Իսկ երեկ ոչ միայն առաջարկեցին, այլև պահանջեցին: Եվ մեղավորը ես էի: Երեկ տուն<br />

բերեցի առաջին հոնորարս՝ ֆելիետոնի արժեքը: Գիտեի, որ մեծ գումար է լինելու, բայց այն<br />

թիվը, որի դիմաց ստորագրեցի ցուցակում, մտքովս չէր կարող անցնել: Երբ իջնում էի<br />

խմբագրության աստիճաններով, ինձ թվում էր, թե մի քիչ դողում են այդ աստիճանները,<br />

թվում էր, թե սանդուղքով իջնում եմ ոչ թե ես , այլ աշխարհի մեծահարուստ ու երջանիկ<br />

մարդկանցից մեկը: Եվ ես ինձ պահեցի այնպես, ինչպես վայել է մեծահարուստին՝ ձեռքս<br />

բարձրացնելով կանգնեցրի առաջին իսկ ավտոմեքենան մտքումս գոչեցի՝ «կորչի<br />

աղքատությունը» և անփույթ նետեցի վարորդին.<br />

- Կնունյանցի փողո՛ց:<br />

Հայրս պատշգամբում ինչ-որ երկաթ էր խարտում՝ փայտե բազրիքին ամրացրած փոքրիկ<br />

դազգահի վրա: Հևում էր, դեմքը կարմրել էր լարումից, և նայելով նրա ճերմակած մազերին,<br />

որոնց արանքներում աշխարհի ամենաազնիվ քրտինքի կաթիլներն էին մոլորվել-մնացել, ես<br />

կրկին ուրախությամբ մտածեցի, որ հիմա արդեն հայրս կարող է թողնել աշխատանքը:<br />

Կգրեմ, կապրենք, էլի՛:<br />

- Մայրիկն ասաց, որ այսօր բավականին լավ ես աշխատել, ահա՜ օրավարձդ,- ասացի հորս:<br />

Նա շարունակելով խարտել, ուսի վրայով թեքեց գլուխը, ժպտաց հոգնած, հետո ձեռքիս<br />

թղթադրամներին նայեց.<br />

- Էդ ի՞նչ փող է:<br />

- Հոնորարս է, հայրիկ, կարող ես շնորհավորել:<br />

- Էդ ասա՞ծդ ինչ է:<br />

- ֆելիետոնի փողն է, էլի, ֆելիետոնի համար տվեցին:<br />

Հայրս թողեց խարտոցը, աջ ձեռքի ափով դազգահի վրայից սրբեց-թափեց խարտվածքը, որը<br />

ցրիվ եկավ մրջնանոցի պես, ցուցամատով ճակատից քամեց քրտինքը, կաթեցրեց գետնին,<br />

ուղղեց մեջքն ու ծիծաղեց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

131<br />

- Ուրեմն, ճի՛շտ, գրելու համար էլ են փող տալի՞ս:<br />

- Բա ի՞նչ, կարծում ես միայն խարտելո՞ւ համար,-հեգնեցի ես ու նրան մեկնեցի<br />

թղթադրամները:<br />

Նա զարմացած ու, հավանաբար նախատինքով տարուբերեց գլուխը, ձեռքիցս վերցրեց<br />

թղթադրամները, նստեց ոտքերի տակ ընկած կոճղին ու սկսեց հաշվել աջ ձեռքի ցուցամատով<br />

և միջնամատով, որը կտրված բութ մատին էր փոխարինում: Հետո նրա ձեռքերն<br />

անշարժացան, նա բարձրացրեց գլուխը, նա նայեց անսահման տարակուսանք արտահայտող<br />

հայացքով և կամացուկ հարցրեց.<br />

- Ուրեմն էս բոլորը էն գրածիդ համա՞ր է...<br />

- Հա, հայրիկ ջան:<br />

- Մի գիշերում գրեցիր, չէ, էն որ չքնեցիր:<br />

- Ըհը՛:<br />

Հայրս հառաչեց, բարձրացավ տեղից փողը զգուշորեն դրեց կոճղին ու ասաց դեռ զարմացած<br />

ու տխուր.<br />

- Դու գիտե՞ս, որ սա իմ մի ամսվա աշխատավարձն է:<br />

Նա նորից խարտոցը ձեռքն առավ ու սկսեց ետ ու առաջ գնալ փոքրիկ դազգահի վրայով,<br />

խարտեց, խարտեց հևալով ու կարմրելով, խարտեց թափով՝ չգիտես ում վրա և ինչի համար<br />

նեղացած, դազգահի վրայից սրբեց-թափեց խարտվածքը, ու սև մանրիկ մրջյունները դարձյալ<br />

վազեցին պատշգամբի բազրիքի ու տախտակների վրայով: Հետո կրկին ուղղեց մեջքը,<br />

տնքաց, հազաց, կոշտացած մատներով ծխախոտ փաթաթեց՝ թղթի եզրը շրթունքին թրջելով,<br />

ծխեց խորը ու երբ քթից ու բերանից առատ դուրս էր հանում ծուխը, ինձ թվաց, թե հետն էլ<br />

հառաչում է:<br />

- Դե, դու էլ գրի, էլի, ա՛յ բալա,-ասաց նա,- տեսնում ես՝ ինչ օրի ենք, գրի, էլի՜:<br />

Ես ուզեցի նրան բացատրել, թե գրելն այդքան էլ հեշտ չէ, թե... բայց անմիջապես էլ<br />

հրաժարվեցի այդ մտքից: Միևնույն է, չի հավատա: Միևնույն է, ոչ ոք դրան չի հավատում:<br />

Ավելի լավ, թող մտածի, թե ես միշտ էլ կարող եմ գրել, ու ինքը թողնի աշխատանքը: Շատ է<br />

հոգնել հայրս:<br />

Ես թղթադրամները մորս տվեցի, և նա, ինչպես սպասում էի, ավելի գործնական գտնվեց:<br />

Առանց երկար խորհրդածելու և մեկնաբանությունների, ուրախությունից շողացող դեմքով<br />

շալը գլխին գցեց ու խանութ գնաց: Իսկ երբ վերադարձավ՝ զանազան փաթեթներով ու<br />

տուփերով լի զամբյուղով, և մենք աղմուկով սեղան նստեցինք, ծայր առավ հենց այն<br />

խոսակցությունը, որն ինձ ստիպեց դիմել խաբեության և Նանարին հրապուրել մեր տուն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

132<br />

- Այ, որդի,-ասաց մայրս,-քանի տանը փող կա, էն աղջկան բեր տեսնենք: Մի լավ սեղան<br />

կգցեմ, դու բեր, Արտակ ջան:<br />

- Ի՞նչ աղջիկ, է՜, չքմեղացա ես:<br />

- Դե լավ, լավ,-գլուխն օրորեց մայրս,-ամբողջ աշխարհը տեսել է, մենակ մենք ենք մնացել:<br />

- Չի գալիս մա՜մ ջան,-սրտանց ասացի ես,-չի գալիս, ի՞նչ անեմ: Ասում է՝ ամաչում եմ:<br />

- Լավ է անում, ինքը էդպես պիտի ասի, բայց դու էլ պիտի բերես:<br />

- Ախր որ չի գալիս, ի՞նչ անեմ:<br />

- Որ դու ուզենաս՝ կբերես,-ասաց մայրս:<br />

Դե ես ի՞նչ անեմ, որ մայրերին թվում է, թե իրենց զավակներն աշխարհի ամենակարող<br />

մարդիկ են: Ես այլ ելք չունեի: Կներես, Նան՛ար:<br />

...Նանարը քայլում էր իմ կողքով՝ մտքերի մեջ խորասուզված և երևի վիճում էր մտքում,<br />

որովհետև ձախ ձեռքը երբեմն-երբեմն ցնցվում է: - Հը՛, ի՞նչ կա, Նանա՜ր:<br />

Նանարն ինձ է նայում զարմացած, հետո երևի կարծում է, թե բարձրաձայն է մտածել,<br />

որովհետև ասում է շտապով.<br />

- Իսկ եթե տան ուրիշ մարդ էլ լինի՞:<br />

- Ո՞վ պետք է լինի, դա բացառված է,-առանց աչքս թարթելու, հերքում եմ ես:<br />

- Իսկ եթե որևէ մեկը նե՞րս գա...<br />

- Ո՞նց կգա,-ծիծաղում եմ ես,-դուռը կփակենք:<br />

- Իսկ ձեր հարևանուհին:<br />

- Վաղու՜ց խռով ենք:<br />

Նանարը կողքից ինձ է նայում, ուզում է հավաստիանալ՝ ճի՞շտ եմ ասում, թե ոչ, բայց իմ<br />

դեմքն այնպիսի անվրդով արտահայտություն ունի, որ նա հանգստանում ու շունչ է քաշում<br />

թեթևացած: Մենք քայլում ենք իմ մանկության փողոցով, ու ես Նանարին ցույց եմ տալիս,<br />

Նանարին եմ նվիրում իմ ողջ հարստությունները: Մենք կանգնում ենք Գետառի հին<br />

կամրջին, նայում ենք ներքև, հեռու սարերի ձյունից խենթացած պղտոր ջրերին, որ չգիտես<br />

որտեղից վիթխարի ժայռաբեկորներ են պոկել ու բերել և հիմա փրփրոտ գալիս, թռչում են այդ<br />

ժայռաբեկորների վրայով: Ես նրան Ռաշիդենց բարդիներն եմ ցույց տալիս, որ հպարտ<br />

խշշում են վերևում, ամպերի մեջ ու ասում եմ, որ քամին այդ բարդիների տերևների դողից է<br />

ծնվում: Ես Նանարին տանում եմ ճյուղատարած ծիրանենիների տակով, ցատկում, խակ<br />

ծիրան եմ պոկում նրա համար, բայց չեմ ասում, մի շատ սիրուն աղջիկ է ապրում, որ նա<br />

սպիտակ, սպիտակ երես ունի և... աչքերն էլ են սպիտակ: Ասես ծիրանի ծաղիկների փոշին է<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

133<br />

իջել նրանց վրա ու մնացել ընդմիշտ: Չեմ ուզում ասել, որ կույր է այդ սիրուն աղջիկը, չեմ<br />

ուզում, որ Նանարը տխրի: Ես Նանարին տալիս եմ բժշկի պարտեզը, որտեղ հիմա աշխարհի<br />

ամենաչքնաղ վարդերն են բացվել, մուգ կարմիր ու ձյան պես սպիտակ, և պոլսեցի Տիգրան<br />

աղբարի փոքրիկ խրճիթն եմ նվիրում, որի տափակ, հողածածկ կտուրից իմ մանկության<br />

աղավնիներն եմ թռցրել մի ժամանակ, դարե~ր, դարե~ր առաջ...<br />

Ցերեկ է, և ինչպես միշտ՝ բաց է մեր տան դուռը: Ես Նանարին կամացուկ տանում եմ<br />

կիսախավար միջանցքով, զգալով, թե ինչպես է լարվում նրա մարմինը, հետո միանգամից<br />

բացում եմ աջ կողմի դուռը, մեր սենյակի դուռը: Բացում եմ և Նանարի հետ ինքս էլ եմ<br />

ցնցվում: Սեղանի շուրջը, հորս ու մորս կողքին նստել ու հին-հին հուշեր են պատմում գյուղից<br />

հյուր եկած իմ Վարսենիկ հորաքույրն ու Նոյեմզար մորաքույրը. հատակին նրանց բերած բաց<br />

խուրջիններն են՝ գաթայով ու բաղարջով, սերկևիլով ու բրդե սպիտակ գուլպաներով լի: Իսկ<br />

մեր ետևում Եվգինեն է կանգնել արդեն, որ խոհանոցից է դուրս եկել, թաքուն խփում է իմ<br />

կողքին ու ասում ամենայն քաղաքավարությամբ.<br />

- Համեցեք, համեցեք, ներս մտեք:<br />

Նահանջի ճանապարհը փակված է: Ես մի քայլ եմ անում դեպի սենյակ՝ Նանարի թևը ամուր<br />

բռնած, և հաջորդ վայրկյանին ամեն ինչ խառնվում է իրար: Նանարին ինչ-որ մեկը խլում է<br />

ինձնից, իսկ հորաքույրս ու մորաքույրս ամուր, աղմկալից ու երկար համբուրում են ինձ,<br />

ընդմիջումներին «դարդ տանեմ» «ցավդ տանեմ» բացականչելով: Նրանց շորերից սերկևիլի,<br />

չորացած խոտի ու նոր կթած կաթի հոտ է գալիս, իմ մանկության աշխարհի կարոտներով ու<br />

հուշերով լի, ու ինձ թվում է, որ եթե գլուխս բարձրացնեմ, կդառնամ բոբիկ ու արևից այրված<br />

մի տղա, մի կտոր հաց կթռցնեմ թարեքից, մի կտոր պանիր կթռցնեմ պուլիկից, հավերին<br />

խուճապի մատնելով դուրս կփախչեմ տնից ու կվազեմ բարձր արտերի մեջ բացված փոքրիկ<br />

արահետով, դեղին ու փափուկ ճանապարհով, կվազեմ հաղթական ճիչեր արձակելով,<br />

կալերը կգնամ, որտեղ ինձ են սպասում ընկերներս, որտեղ զարմանալի կապույտ ստվերներ<br />

կան դեզերի տակ ու օրորոցներ ու թաց կուլաներ այդ ստվերների մեջ, որտեղ ոսկի փոշի կա<br />

օդում և գլխներին թաշկինակ կապած հորեղբայրներ, որտեղ ցորենը՝ որպես զոհաբերություն<br />

աստծուն՝թիերով երկինք են նետում և որտեղ ձիերը թաց լնդերքը կրծելով ու բողոքով ցնցելով<br />

հպարտ գլուխները, պտտվում ու պտտվում են գետնամած դեզերի վրայով՝ իրենց քարքարոտ<br />

խաչ-կամերը տանելով և կամերի վրա տանելով նաև մեզ՝ հպարտությունից վառվող աչքերով:<br />

Եվ մեկ էլ լսեցի, որ հորաքույրս ասում է.<br />

- Ձե՝զ մատաղ, բալքի էս սիրուն աղջիկը Արտակիս նշանածն ա:<br />

Ես չգիտեմ ով «հա» ասաց, անձամբ ես ոչ մի ձայն չհանեցի, բայց անմիջապես էլ տեսա, որ<br />

Նանարը սկզբում հորաքրոջս, ապա մորաքրոջս գրկի մեջ է: Հետո մայրս համբուրեց Նանարի<br />

ճակատը, ժպտաց, անձայն ինչ-որ խոսքեր ասաց ու հանկարծ լաց եղավ՝ գրկելով Նանարին,<br />

բայց թերևս ինչ-որ բնազդով զգալով, որ իր լացը կարող է սխալ մեկնաբանվել, մայրս կրկին<br />

սկսեց ժպտալ, ու մայրական անսպառ արցունքները շարունակեցին հոսել նրա արդեն<br />

ժպտացող, մաշված այտերի վրայով: Իսկ երբ Նանարը անսպասելիորեն թեքվելով բռնեց ու<br />

համբուրեց մորս դողացող ձեռքը, ես տեսա, որ նա էլ է լաց լինում և սիրտս թեթևացավ մի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

134<br />

տեսակ, որովհետև գիտեմ, երբ կանայք լաց են լինում իրար հետ, դա նշանակում է, որ<br />

հասկանում են իրար, սիրում են իրար ու մի քիչ էլ երևի խղճում են:<br />

Հայրս երևի զգաց, որ արդեն ժամանակն է դառնալու դրության տերը, բարձրաձայն<br />

կարգադրություններ արեց սեղանը գցելու, գրավեց սեղանի գլխի իր տեղը, գինի լցրեց<br />

բոլորին, երիտասարդացած ու ժպտադեմ՝ բարձրացրեց բաժակն ու ասաց միանգամից<br />

հուզված, զսպելով շրթունքի դողը.<br />

- Փառքդ շա՜տ, տեր աստված:<br />

- Հա, իմ ախպեր,-արձագանքեց իսկույն հորաքույրս:<br />

- Ամեն, փեսա ջան,-բացականչեց մորաքույրս:<br />

Իսկ մայրս հորս կողմը մեկնեց իր բաժակը:<br />

- Կենացդ լինի, ա հայ:<br />

- Դե քո աստվածն իմ ախպերն ա,-խեթեց հորաքույրս:<br />

- Հա՛,-ասաց իմ հեթանոս մայրը,-ամեն մարդ իր աստվածը պետք է ունենա:<br />

Հետո մենք բաժակները չխկացրինք իրար, որովհետև այդպես է կարգը, և սեղանի վերևում<br />

բաժակների մեջ երկար օրորվում էր գինին:<br />

Հասկանալի է, որ ամբողջ ճաշի ընթացքում իմ թաքուն ուշադրությունը Նանարի կողմն էր, ես<br />

վախենում էի որ նա միայնակ զգա իրեն անծանոթ մարդկանց շրջապատում, ճնշված ու<br />

անազատ զգա իրեն, բայց շատ շուտ, ինչպես յուրաքանչյուր հանդիպման, զարմանքով մի նոր<br />

Նանար հայտնագործեցի: Նա իրեն պահում էր հանգիստ ու մեծ արժանապատվությամբ,<br />

ճանապարհին արտահայտած երկյուղի հետքն անգամ չկար նրա դեմքին, առանց ջանքի,<br />

բնականորեն մերվել էր մերոնց, և դրսից եկողը դժվար թե օտար մարդ հայտնաբերեր մեր<br />

սեղանի շուրջը: Եվ կրկին հիացմունքով մտածեցի, որ դժվար թե որևէ բան կյանքում<br />

կարողանա ցնցել ու զարմացնել իմ Նանարին, որ նրա հոգին, էությունը, բնավորությունը և<br />

անգամ այս փոքրիկ ու փխրուն մարմինը սովոր ու պատրաստ են տանելու ճակատագրի<br />

բերած բոլոր անակնկալները և վայրիվերումները, ինչպիսին էլ որ լինեն դրանք:<br />

Հիմա Եվգինեն դավադիր շշուկով ինչ-որ բան է պատմում Նանարին, ու Նանարը մեղմիկ<br />

ծիծաղում է: Տեսնես ի՞նչ է պատմում՝ անպայման իմ մասին կլինի, ինչ-որ ձախորդ ու<br />

ծիծաղելի մի դեպք, որ ինձ հետ է կատարվել: Դե լավ, հյուրերը կցրվեն, կտեսնես: Բայց չեմ<br />

դիմանում մինչև հյուրերը ցրվեն, ձեռքս մեկնում եմ Նանարի թիկունքով ու խփում եմ քրոջս<br />

մեջքին: Ճչում է:<br />

- Ի՞նչ պատահեց,-հարցնում է հայրս:<br />

- Արտակը խփեց,-տեղնուտեղը բողոքում է Եվգինեն:<br />

- Արտա՞կ,-զարմանում է հայրս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

135<br />

- Թող իմ մասին Նանարին վատ բաներ չպատմի, ես էլ չխփեմ,-ասում եմ ես:<br />

Բոլորը ծիծաղում են, բայց ամենից լավ ծիծաղում է հայրս: Զարմանալի լավ է ծիծաղում<br />

հայրս՝ ուժեղ՝ քահ-քահ, ծիծաղում է ու հետն էլ ասում.<br />

- Ըհը՛, դե արի ու ըսենց երեխին պսակի:<br />

Ախ, հայրիկ, հայրիկ, դա ի՞նչ ասելու բան էր: Բոլորի հայացքները անմիջապես բևեռվում են<br />

ինձ ու Նանարին, որի դեմքը հիմա ամենևին էլ չի տարբերվում իր կաս-կարմիր հագուստից:<br />

Եվ քավության նոխազը դառնում է Նանարը: Մերոնք հավանաբար մտածում են, թե մինչև այդ<br />

անհրաժեշտ հոգածություն և ուշադրություն չեն դարձրել նրան, այդ պատճառով էլ հարկ են<br />

համարում հարցերի տարափ տեղալ:<br />

- Որտեղացի՞ ես, քե մատաղ,-հարցնում է հորաքույրս:<br />

- Երևանից,-մրմնջում է Նանարը:<br />

- Իսկ ծնողնե՞րդ որտեղացի են:<br />

- Վանեցի:<br />

- Վա՜յ, բացականչում է մորաքույրս,- գաղթական են:<br />

- Մեր գյուղի Եփրեսանց Հեղուշի մարդի նմա՞ն,-հարցնում է հորաքույրս:<br />

- Հա,-ասում է մորաքույրս: - Աղջիկ ջան, ուրեմն դուք էլ եք ասում «հոս կերթանք, հոն<br />

կերթանք...»<br />

- Չէ՜,-ծիծաղում է Նանարը,-դա ուրիշ լեզու է:<br />

- Ո՞նց ա ուրիշ լեզու,-զարմանում է մորաքույրս,-յանի գաղթականի լեզուն էդ չի-ի՞:<br />

Նկատելով որ այդ զրույցը շատ հեռու կտանի, հայրս կրկին իր ձեռքն է վերցնում<br />

իշխանությունը, լռեցնում է հորաքույր-մորաքույրներիս և արտակարգ իմացությամբ նրանց<br />

պատմում է կոտորածների, եղեռնի, թշնամուն ավար մնացած հայաշեն քաղաքների ու<br />

գյուղերի, ճանապարհներին մեռնող գաղթի քարավանների մասին:<br />

- Դու էդ բոլորը որտեղի՞ց գիտես, հայրի՛կ ջան:<br />

- Ես էլ էի կռվում Ղարսում,-ասում է հայրս:<br />

- Բա ինչո՞ւ մինչև հիմա մեզ ոչ մի բան չես պատմել:<br />

- Կռիվները հեքիաթ չեն:<br />

- Նանարի հայրն էլ է կռվել,-ասում եմ ես,- նա Շատախի կամուրջի հերոս պաշտպաններից<br />

մեկն է եղել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

136<br />

- Բոլոր Վանեցիք էլ հերոս են,-ասում է հայրս,-և նրանք չէին մեղավոր, որ հիմա ցրված են<br />

աշխարհում: Իսկ հիմա ի՞նչ է անում հերդ, աղջի՛կ ջան,-դառնում է Նանարին:<br />

Ու որովհետև Նանարը խոնարհում է գլուխը, ես շտապում եմ բացատրել, որ հայր չունի<br />

Նանարը, որ նա մեռել է, երբ Նանարը վեց տարեկան էր միայն: Մայրս, մորաքույրս ու<br />

հորաքույրս վշտահար օրորում են գլուխները, իրենց կարեկցանքը մի կերպ արտահայտելու<br />

համար Նանարին ստիպում են փորձել այս կամ այն ուտելիքը, ձմեռվա խնձորը կամ<br />

ընկույզը, իսկ իմ լալկան Նոյեմզար մորաքույրը, արցունքն աչքերին, բռան մեջ սեղմած մի<br />

զույգ սպիտակ բրդյա գուլպա է բերում, Նանարի ձեռքն է դնում ու խնդրում մորը տանել:<br />

- Մեծ կնիկ ա, կհագնի, ոտքերը մրսիլ չեն, վե՛ր կալ, դարդ տանեմ, կասես Անոր աքիրն ա<br />

տվել:<br />

Ես նայում եմ Նանարին, ու վախենալով, որ նա էլ լաց կլինի, աչքով եմ անում, թե ժամանակն<br />

է վեր կենալու: Նանարը բարձրանում է հապճեպ՝ ձեռքին ակամա սեղմած բրդե գուլպաները,<br />

հետո արագորեն դրանք իմ գրպանն է մտցնում ու գլուխ է տալիս բոլորին, գլուխ է տալիս<br />

նազանքով, իսկ և իսկ թագուհու նման, և անձայն, շտապով, լարված դեպի դուռն է գնում:<br />

Մերոնք բոլորը ոտքի են կանգնում, իսկ հայրս հազում ու ասում է բարձրաձայն.<br />

- Սրանից հետո դու, մեր աղջիկն ես, աղջիկ ջան, մեր դուռը բաց է քեզ համար:<br />

Մուտքի դռանը ես Նանարին մի պահ մենակ եմ թողնում, ասում եմ, որ կգամ հիմա և ինձ<br />

սենյակ եմ գցում.<br />

- Հը, ո՞նց էր,-հարցնում եմ պարծենկոտ աշխուժությամբ, վստահ պատասխանին:<br />

- Ես զարմանում եմ, թե էդ լավ աղջիկը ոնց է քեզ նման շաշին հավանել,-ասում է հայրս, ու<br />

բոլորի միահամուռ քրքիջի տակ, երջանկացած ե ինձ դուրս եմ նետում մեր տնից:<br />

Նանարը կանգնած է Տիգրան աղբարենց հողաշեն պատի տակ և նրա աչքերը կարմրած են:<br />

Ես ամուր բռնում եմ նրա թևը, և մենք դանդաղ առաջ ենք շարժվում իմ մանկության կանաչ<br />

փողոցով: Բայց ես չեմ կարողանում դանդաղ քայլել, հոգիս ուրախությամբ ու<br />

խենթություններով լի է, ես հիմա ամեն ինչի ընդունակ եմ, դրա համար էլ բաց եմ թողնում<br />

Նանարի թևը, կանգնում եմ դիմացն ու հարցնում մարտահրավերով:<br />

- Հը, ի՞նչ կասես մերոնց մասին, Նանար:<br />

Նանարը ժպտում է թախծոտ, խոնավ աչքերով և առաջին անգամ կյանքումս, հանկարծ ինքն է<br />

թևանցուկ անում ինձ: Ես զարմանքից բացում եմ բերանս, իսկ նա մյուս ազատ ձեռքի փոքրիկ<br />

ափը դնում է շրթունքներիս, և ես շտապով համբուրում եմ նրա այդ փոքրիկ ափը:<br />

- Զարմանալի ծնողներ ունես,-մտածկոտ ասում է նա, հրաշալի ծնողներ ունես դու...<br />

Իհարկե, ես առանց նրա էլ գիտեի այդ, իհարկե, ես գիտեի նաև որ իմ հայրն ու մայրը դուր<br />

կգան Նանարին. բայց ես ագահ եմ ախր, ես ուզում էի, որ նա սիրի նրանց, սիրի ինչպես ես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

137<br />

կամ ինչպես ինձ, ես շատ էի ուզում, որ Նանարն ասի այդ խոսքերը: Ինչեր են հիմա<br />

կատարվում իմ հոգում, ո՞վ կարող է իմանալ: Ահա այդպես դանդաղ ու հանգիստ քայլում եմ՝<br />

Նանարին թևանցուկ, իսկ սիրտս թողել է ինձ ու վազում է ուրախությունից, թռչում է բարձրբարձր,<br />

այգիների ու պարտեզների վրայով և ավելի բարձր՝ Ռաշիդենց բարդիներից էլ վեր:<br />

Բայց ես շարունակում եմ քայլել դանդաղ ու հանգիստ, փոխարենը միայն քիթս եմ վեր ցցում<br />

ու ասում եմ սանձարձակ անփութությամբ.<br />

- Հա, ի դեպ, ես շատ եմ սիրում լավ ծնողներ: Ունենալուց հետո, մարդ պետք է լավ ծնողներ<br />

ունենա...<br />

Նանարը չի դիմանում ու ծիծաղում է, ծիծաղում է ինչպես միշտ՝ ցածրաձայն, միայն ինձ<br />

համար: Եվ ես այլևս չեմ դիմանում: Արագորեն շուրջս նայելով ու ոչ ոքի չտեսնելով, մի<br />

ակնթարթում թեքում եմ գլուխս ու համբուրում Նանարի կիսաբաց ուսը: Նանարը ճչում է<br />

կամացուկ, բաց է թողնում ձեռքս, փութկոտ չորս կողմն է նայում, բայց երևի ինքն էլ չի<br />

տեսնում ոչ ոքի, որովհետև ծիծաղում է նորից ու փոքրիկ բռունցքով խփում, հա խփում է<br />

պարզած ափիս.<br />

- Գժվե՜լ ես, գժվե՜լ... շշնջում է նա:<br />

Ախր դուք չգիտեք թե ինչպես է Նանարն ասում այդ խոսքերը, այնպես է ասում, որ իսկապես<br />

քիչ է մնում գժվեմ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

138<br />

Այսօր Մեր Հարսանիքն Է<br />

Այսօր Նանարը դառնալու է Նանար Լևոնյան:<br />

Դա վճռվեց երեկ: Ինչպես միշտ՝ կարգադրում էր հայրս և հենց նա էլ աշխատանքի բաժանում<br />

կատարեց: Եղբայրս ու Սեդան երեկոյան պետք է այցելեին Նանարի մորը՝ համաձայնություն<br />

ստանալու, ես և Նանարը առավոտյան պետք է Զագս գնայինք՝ մեր ամուսնությունը<br />

օրինականացնելու համար, իսկ հայրս պատրաստվում էր մի փոքրիկ խնջույք կազմակերպել,<br />

որտեղ կլինեին միայն ամենամոտ մարդիկ: Այդքանը: Մենք հարսանիք չէինք կարող անել:<br />

Ամենամո՜տ մարդիկ... լավ է ասված, բայց արի ու տես, որ ամենամոտիկ մարդիկ այնքան էլ<br />

քիչ չեն և գոնե մի սենյակում նրանց հնարավոր չէ միաժամանակ տեղավորել: Բազմաթիվ<br />

առաջարկություններ եղան, բազմաթիվ նախագծեր քննարկվեցին և կազմվեցին բազմաթիվ<br />

ցուցակներ՝ ազգականների առջև դրված ամենատարբեր նշաններով, որոնցից<br />

յուրաքանչյուրը առանձնահատուկ նշանակություն ուներ: Ի վերջո որոշվեց մեկ մեծի<br />

փոխարեն կազմակերպել երեք փոքրիկ խնջույք՝ ըստ դասակարգումների Առաջին օրը<br />

երեկոյան պետք է հավաքվեին պայմանավորվող կողմերի ամենամոտիկ հարազատները,<br />

երկրորդ օրը՝ շրջկոմի և տիկնիկային թատրոնի մեր աշխատանքային ընկերները, իսկ<br />

երրորդ օրը նրանք, ովքեր չէին մտնում առաջին երկու խմբերի մեջ, բայց հաստատուն տեղ<br />

ունեին «մոտ մարդկանց» ցուցակում:Այսօր ես չէի կարող հեծանվային պարապմունքի գնալ, և<br />

չգնացի: Եկել եմ աշխատանքի, բայց աշխատելու ոչ մի տրամադրություն չունեմ: Ով գոնե մի<br />

անգամ ամուսնացել է, կհասկանա ինձ: Անընդհատ սենյակից-սենյակ եմ գնում, բացում ու<br />

փակում եմ գզրոցները, դուրս եմ գալիս փողոց ու կանգնում մեր շենքի մոտ, նայում եմ<br />

անցնող մարդկանց ու աշխատում կռահել, թե նրանցից ո՞րն է ամուսնացած, որը՝ ոչ, և<br />

որովհետև ոչինչ չի ստացվում, կրկին ներս եմ մտնում ու դիտում պատի ժամացույցի<br />

սլաքների դանդաղագույն ընթացքը: Ժամը մեկին գալու է Նանարը: Հիմա ժամը տասնմեկն է,<br />

և ես դեռ ոչինչ չեմ արել: Հաշվառման բաժնի վարիչից ու Պարթևից բացի ոչ ոք չկա:<br />

Սարգսյանին ու Մեսրոպին առավոտյան ժամը իննին կանչել են քաղկոմ և հայտնի չէ, թե երբ<br />

կվերադառնան: Այնինչ Սարգսյանը ինձ շատ է պետք, առանց նրա ոչինչ անել չեմ կարող:<br />

Պետք է խնդրեմ, որպեսզի նա թույլ տա նախօրք ստանալ աշխատավարձս, և ապա հրավիրեմ<br />

վաղը կայանալիք խնջույքին, հարսանիքիս «երկրորդ սեանսին» ինչպես քրքջալով որակեց<br />

Պարթևը:<br />

Պարթևը շատ է զբաղված, կազմակերպություններ է զանգահարում, պահանջելով<br />

անդամավճարների մուծված լինելը հաստատող ինչ-որ համար երրորդ ձև: Ես նրան արդեն<br />

հրավիրել եմ, նա սրտանց ուրախացել է, որ փաստորեն աշխատակիցներով քեֆ ենք անելու և<br />

հեռախոսային խոսակցությունների արանքում հասցնում է հարցեր տալ:<br />

- Տիկնիկային թատրոնից սիրուն աղջիկներ լինելո՞ւ են...<br />

- Լավ ձայնապնակներ ունե՞ս, Պարե՛ր, պարե՜ր...<br />

- Կուսշրջկոմից ոչ ոքի չե՞ս կանչել: Իսկ խմբագրությունի՞ց...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

139<br />

- Ուզո՞ւմ ես հետս լուսանկարչական ապարատ վերցնեմ...<br />

Ես պատասխանում եմ ցրված ու կցկտուր, որովհետև ողջ ուշադրությունս դռան կողմն է:<br />

Սարգսյանը դեռ չկա, ի՞նչ անեմ: Չկարողանալով տեղում նստած մնալ, կրկին ընդունարան<br />

եմ ելնում ու արդեն քանիերորդ անգամ խանգարում մեր քարտուղար-մեքենագրուհու<br />

աշխատանքը:<br />

- Ռիմա ջան, կարո՞ղ է պատահել, որ չգա:<br />

- Ոնց կարող է չգալ, ժամը մեկին բյուրո ունենք, բոլորին կանչել եմ,-առանց թղթից գլուխը<br />

բարձրացնելու, հոգնած ասում է Ռիման:<br />

- Ուրեմն ինչո՞ւ է այսքան ուշանում:Ռիման չի պատասխանում:<br />

- Սարգսյանին ու Մեսրոպին իրար հե՞տ կանչեցին:<br />

- Հա, ասում է Ռիման,-դեռ երեկ աշխատանքի վերջում զանգահարեցին, որ մեր շրջկոմի<br />

բյուրոն ողջ կազմով այսօր առավոտյան քաղկոմում լինի:<br />

- Չասացի՞ն՝ ինչու:<br />

- Չ՜են ասում:<br />

Ես չեմ կարողանում համբերել: Մեսրոպի առանձնասենյակն եմ գնում ու զանգահարում<br />

քաղկոմ: Եվ ինչպե՞ս մինչև հիմա չէի մտածել: Քարտուղարուհին ինձ գիտի և կասի, թե որտեղ<br />

է Սարգսյանը: Ահա, հենց այդպես էլ կա: Սարգսյանը նոր դուրս է եկել քաղկոմից: Ես դարձյալ<br />

փողոց եմ ելնում ու անշարժանում մուտքի մոտ, նախապես կրկին նայելով պատի<br />

ժամացույցին: Տասներկուսն անց է հինգ րոպե: Ուղիղ հիսունհինգ րոպե անց Նանարը,<br />

Մանուկն ու Նվարդը կգան: Կհասցնե՞մ մինչ այդ ստանալ աշխատավարձս: Իսկ հետո մենք<br />

շրջսովետի գործկոմ կգնանք, պատերին նայելով կգտնենք «Զագս» ցուցանակը, ներս կմտնենք<br />

մի սենյակ, որն անպայման շատ լուսավոր կլինի և որտեղ ծաղիկներ կլինեն պատուհանների<br />

գոգերին, և գեղեցիկ ու մեղմ դիմագծերով տարեց մի կին կհարցնի ինձ.<br />

«Արտակ Լևոնյան, համաձա՞յն եք ամուսնանալ Նանար Շատախցյանի հետ, պատրա՞ստ ես<br />

տանելու բախտի ամեն մի հարված և հավատարիմ մնալու այս աղջկան»:<br />

«Այո,- կասեմ ես:<br />

Ասենք՝ չէ, հիմա երևի այդպես չեն հարցնում: Այնուամենայնիվ, հարկավոր է մեկն ու մեկից<br />

իմանալ, թե սովորաբար ինչ հարցեր են տալիս: Հանկարծ անհարմար դրության մեջ<br />

չընկնենք: Իսկ հետո տարեց կինը կդառնա Նանարին, որն անպայման շիկնած կլինի իր<br />

կարմիր հագուստի մեջ:<br />

«Նանար Շատախցյան,-կհարցնի,- Համաձա՞յն ես...»:<br />

Բայց ավտոմեքենայի արգելակների աղմուկը չի թողնում, որ կինն ավարտի իր<br />

հարցաթերթիկը: Բաց դռնից դուրս է գալիս Սարգսյանը: Եվ ոչ մենակ: Նրա հետ են նաև<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

140<br />

Մեսրոպն ու բյուրոյի մյուս անդամները՝ համալսարանի, պոլիտեխնիկական ինստիտուտի,<br />

բժշկական ինստիտուտի և պետական անվտանգության մինիստրության կոմերիտական<br />

կազմակերպության քարտուղարները, իմ ընկերները: Քանի տարի միասին հասարակական<br />

աշխատանք ենք կատարել շրջկոմում, հրահանգիչներ ու պրոպագանդիստներ ենք եղել:<br />

«Նրանց էլ կասեմ,-տեղն ու տեղը որոշեցի ես՝ խղճի խայթ զգալով, որ ցուցակից դուրս եմ<br />

թողել բյուրոյի անդամներին: -Թող գան, մի կերպ կտեղավորվենք, կիմանան ու կնեղանան<br />

անպայման»: Բայց հիմա, նրանց ներկայությամբ ինչպե՞ս փող ուզեմ Սարգսյանից:<br />

Ես բարևում եմ նրանց և փողոցային երթևեկությունը կարգավորող միլիցիոների շարժումով՝<br />

ձեռքս ուղղում եմ դեպի մուտքի դուռը: Բայց նրանք անտրամադիր են կարծես ու շփոթված մի<br />

տեսակ: Գալիս անցնում են իմ կողքով՝ գլուխները կախ ու փախցնելով հայացքները: Երևի<br />

քաղկոմում նեղել են: Շա՜տ են ընկճված: Ոչինչ վաղը բոլորիս տրամադրությունն էլ բարձր<br />

կլինի: Հոնի օղին կկատարի իր պարտականությունները: Բայց, այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս<br />

հիմա առանձին խոսեմ Սարգսյանի հետ: Մի մատանի եմ տեսել խանութում՝ փոքրիկ,<br />

կապույտ ակով, առանց աշխատավարձի չեմ կարող գնել այդ մատանին: Իսկ առանց<br />

մատանու ի՞նչ ամուսնություն: Ես նրանց ետևից շրջկոմի շենքն եմ մտնում, սպասում եմ<br />

մինչև Սարգսյանը բացի իր առանձնասենյակի դուռը ու ներս թողնի բյուրոյի անդամներին,<br />

ապա դիմում եմ նրան.<br />

- Ընկեր Սարգսյան, մի բան եմ ուզում խնդրել ձեզ...<br />

Սարգսյանը շրջվում ու ինձ է նայում շատ տարօրինակ, ասես ոչինչ չտեսնող աչքերով.<br />

- Ի՞նչ..<br />

- Ընկե՛ր Սարգսյան, շատ եմ խնդրում թույլ տալ նախօրոք ստանալ աշխատավարձս,<br />

որովհետև...<br />

- Հետո՛, հետո՛,-մի կողմ նայելով ասում է Սարգսյանը,-հիմա դրա ժամանակը չէ: Ռիմա,<br />

բյուրո հրավիրվածներին տեղյակ պահե՞լ ես:<br />

- Այո,-ասում է Ռիման:<br />

- Լավ:<br />

Սարգսյանը գլխով է անում ու մտնում առանձնասենյակ՝ իր ետևից ծածկելով կաշեպատ<br />

դուռը: Ա՜յ քեզ բան: Նույնիսկ վիրավորվել կարելի է: Չսպասեց էլ, որ ավարտեմ խոսքս: Ինչ<br />

վիճակի մեջ պետք է գցած լինեն, որ քաղաքավարի ու զգայուն այդ մարդը կորցնի իրեն: Եվ,<br />

վերջապես, ի՞նչ կարող է պատահած լինել: Մեր շրջանը ամենաառաջավոր շրջաններից մեկն<br />

է, եթե ոչ ամենաառաջավորը: Որպես լավագույն շրջկոմ՝ միշտ մեզ մատնացույց են անում:<br />

Ասենք, ամեն ինչ էլ կարող է պատահած լինել և ամեն ինչի համար, որպես կանոն, շրջկոմի<br />

քարտուղարն է մեղավոր: Նախորդ քարտուղարին ինչո՞ւ հանեցին աշխատանքից, որովհետև<br />

գյուղատնտեսական ինստիտուտի ուսանողներից մեկը ինքնասպանություն էր գործել,<br />

չուզենալով այլևս ապրել՝ սիրած աղջկա անհավատարմությունը տեսնելուց հետո: Շրջկոմի<br />

քարտուղարը տասներկու պատվոգիր ուներ՝ կոմերիտականների շրջանում կատարած<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

141<br />

կազմակերպչական ու գաղափարական հիանալի աշխատանքի համար, բայց քաղկոմի<br />

բյուրոյի որոշման մեջ գրված էր, որ նա հեռացվում է աշխատանքից երիտասարդության<br />

շրջանում հեղինակություն չվայելելու, շրջանի կոմերիտական կազմակերպություններում<br />

անհրաժեշտ քաղդաստիարակչական աշխատանք չկատարելու համար: Նույնիսկ անեկդոտ<br />

էր տարածվել, թե ընտրվելուց հետո Սարգսյանը բոլոր կազմակերպություններում երկու<br />

ամիս շարունակ զեկուցումներ է կարդացել «ինքնասպանը վախկոտ է և թուլամորթ»<br />

թեմայով, որտեղ կոմերիտականներին թախանձագին խնդրել է հաշվետու ընտրական<br />

ժամանակաշրջանում ինքնասպանություն չգործել:<br />

Բայց այս զավեշտական պատմությունը հիշելուց հետո անգամ տրամադրությունս չի<br />

բարձրանում, որովհետև քիչ առաջ դանդաղ շարժվող սլաքները հիմա ասես վազում են:<br />

Տասներկուսն անց է քառասունհինգ րոպե: Քիչ առաջ ընդամենը տասներկուսն անց կես էր:<br />

Հիմա մերոնք կգան: Ի՞նչ անեմ: Անհամբերությունից ու նեղսրտությունից ետ ու առաջ եմ<br />

քայլում փոքրիկ ընդունարանում և նույնիսկ կողքի սենյակից լսվող Պարթևի բամբ ձայնը<br />

ջղայնացնում է ինձ: Մի քանի անգամ մտովի մոտենում եմ դռանը, բացում, բայց դա միայն<br />

պատուհանի մոտ եմ պատկերացնում, երբ իսկապես մոտենում եմ դռանը, արիությունը լքում<br />

է ինձ: Բայց այսպես չի կարելի, ինչ-որ բան պետք է անել: Եվ ես վճռականորեն կաշվե դռանն<br />

եմ մոտենում, ձեռքս մեկնում եմ բռնակին, բայց չեմ բացում, որովհետև մեկը հանկարծ ասում<br />

է իմ թիկունքից՝<br />

- Բացի՛ր, բացի՛ր:<br />

Ձայնը շատ է ծանոթ, ու ես շրջվում եմ: Իմ առջև կանգնած է քաղկոմի քարտուղար Կարո<br />

Բադամյանը:<br />

- Բարև ձեզ, ընկե՛ր Բադամյան,-թոթվում եմ ես՝ շփոթված ու մի քիչ էլ, այնուամենայնիվ,<br />

մեղավոր զգալով նրա հանդեպ:<br />

- Բարև, Արտա՛կ,-ասում է Բադամյանն ու իմ կողքով շրջկոմի քարտուղարի<br />

առանձնասենյակն է մտնում:<br />

Բարևեց, ուրեմն հիշաչար չէ, մտածում եմ ուրախությամբ: Իսկ ես վախենում էի նրանից: Ե՞րբ<br />

պետք է վերջապես ճանաչեմ մարդկանց: Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ է եկել: Ասենք զարմանալու<br />

բան չկա, Բադամյանը հաճախ է մեր բյուրոներին մասնակցում: Բայց հիմա դրությունն ավելի<br />

բարդացավ, նրա մոտ ինչպե՞ս խոսեմ Սարգսյանի հետ:<br />

Ժամացույցը խուլ խփում է մեկ անգամ, և ես ակամա դռանն եմ նայում: Միջանցքի խորքում,<br />

իրար կողքի կանգնած են Նանարը, Մանուկն ու Նվարդը, ծիծաղում են ու ձեռքով անում ինձ:<br />

Բոլորն էլ հագնված են տոնականորեն և հանդիսավոր ու մի տեսակ օտարացած են: Ես<br />

արագորեն դուրս եմ գալիս այցելուներով հետզհետե լցվող ընդունարանից, մոտենում<br />

մերոնց:<br />

- Չկարողացա Սարգսյանի հետ խոսել,-ինչ-որ բան ասելու համար, ասում եմ ես:<br />

- Իսկ Սարգսյանի հետ ինչո՞ւ պետք է խոսեիր,-հարցնում է Մանուկը,- շրջկոմի բյուրո՞ն է<br />

ամուսնության թույլտվություն տալիս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

142<br />

- Է՜, Մանուկ,-ծիծաղում եմ ես:<br />

- Մի տեսակ անհանգիստ ես երևում, Ա՛րտ, հո որևէ բան չի՞ պատահել,-հարցնում է Նանարը:<br />

- Չէ՛, Նանար ջան,-ասում եմ ես,-ի՞նչ պետք է պատահի: Չէ՜, Նանար ջան, Սարգսյանին<br />

ուզում էի խնդրել, որ վաղը երեկոյան մեր տուն գա:<br />

Ընդունարանում զիլ հնչում է զանգը: Ուրեմն Սարգսյանը կանչում է քարտուղարուհուն: Մի<br />

ակնթարթում ես հասնում եմ Ռիմային:<br />

- Ռիմա՜ա ջան, խնդրում եմ, ընկեր Սարգսյանին ասա, որ մի րոպեով ուզում եմ խոսել հետը:<br />

Հետո ուշ կլինի:<br />

Լա՛վ: - Ռիման ծածկվում է կաշեպատ դռան ետևում, բայց անմիջապես էլ դուրս է գալիս:<br />

- Ընկե՛ր Լևոնյան,-ասում է նա ինձ,-ընկեր Սարգսյանն ասաց, որ ոչ մի տեղ չգնաք, հիմա ձեզ<br />

ներս է կանչելու:<br />

- Բայց շուտով բյուրոն կսկսվի:<br />

- Արդեն սկսվել է,-ասում է Ռիման:<br />

Ես ինձ կրկին միջանցք եմ նետում:<br />

- Ահա,-ասում եմ Մանուկին, չհասցրի Սարգսյանին հայտնել, որ ամուսնանում եմ, իսկ նա էլ<br />

կարծում է պարապ եմ, կարգադրում է սպասել:<br />

- Բյուրոյում հո գործ չունե՞ս,-հարցնում է Մանուկը:<br />

- Չէ, այսօր դպրոցական հարց չկա: Ե՛ս խնդրեցի, որ ինձ ընդունի:<br />

Դա՞ ինչ ձևականություն է,-զարմանում է Մանուկը,-մտիր ասա՛ ու դուրս արի:<br />

- Պատկերացրու, որ ճիշտ ես ասում,-ժպտում եմ ես,-գլուխս մի թեթև կորցրել եմ: Սպասեք,<br />

հիմա կգամ:<br />

Իսկապես, մտածում եմ ես, մոտենալով դռանը, հո առաջին անգամը չէ: Բյուրոյի ժամանակ<br />

միշտ էլ ներս ու դուրս ենք արել, երբ անհրաժեշտ է եղել: Էլ ո՞ր օրվա աշխատողներն ենք:<br />

Սակայն սկզբում Ռիմային եմ մոտենում.<br />

- Չկանչե՞ց:<br />

- Չէ,-ասում է Ռիման:<br />

Այլևս առանց հապաղելու, վայրկենական մի մղումով բացում եմ դուռը ու ներս մտնում: Եվ<br />

որովհետև ձայները լռում են, մի քիչ անհարմար զգալով՝ մոտենում եմ Սարգսյանին,<br />

ներողություն եմ խնդրում բոլորից, ու թեքվում նրա ականջին.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

143<br />

- Ընկե՜ր Սարգսյան,-արագորեն շշնջում եմ ես,- չհասցրեցի ձեզ ասել: Այսօր ամուսնանում եմ:<br />

Մի քիչ փող էր պետք, դրա համար էի ձեզ սպասում, բայց հիմա արդեն ուշ է: Խնդրում եմ<br />

վաղը անպայման մեր տանը լինեք, քեֆ կանենք մի թեթև: Իմ կողմից տղաներին էլ ասեք:<br />

Կներեք, որ խանգարեցի ձեզ: Ես գնացի՛:<br />

- Ո՞ւր,- հարցնում է Սարգսյանը մի տեսակ խռպոտ ձայնով:<br />

- Զագս, էլ ո՞ւր,-ծիծաղում եմ ես,- Նանարը միջանցքում սպասում է:<br />

Սարգսյանի դեմքին զարմանքից ու շփոթմունքից այնպիսի մի հիմարավուն<br />

արտահայտություն է նկատվում, որ ես հազիվ եմ զսպում քրքիջս: Երևի մտքով չէր անցնում,<br />

որ այսքան անսպասելի կամուսնանամ:<br />

- Ի՞նչ է պատահել,-հարցնում է նրա կողքին նստած Բադամյանը:<br />

- Ընկեր Սարգսյանը կասի ձեզ,- ամաչելով ժպտում եմ քաղկոմի քարտուղարին,- կներեք,<br />

ցտեսո՜ւթյուն:<br />

- Սպասեք,-հանկարծ խստորեն ասում է Բադամյանը և գլուխը թեքում է Սարգսյանի կողմը:<br />

Սարգսյանն սկսում է շշնջալ նրա ականջին ու միաժամանակ սաստիկ կարմրում է:<br />

Բադամյանը լսում է նրան հեգնանքով ու երբեմն-երբեմն սեղմում է շրթունքները, որից նրա<br />

այտերը ծիծաղելիորեն ուռչում են: Եվ հանկարծ ես զգում եմ, որ նրա դեմքի հեգնական<br />

արտահայտությունը անհանգստացնում է ինձ: Կրծքիս տակ, ինչ-որ տեղ, մի բութ ցավ է<br />

սկսվում, անտանելի ու անհասկանալի մի ցավ, որից սիրտս սկսում է բաբախել արագ, արագ,<br />

ուժգին ու տագնապով: Մի անգամ էլ է այդպիսի բան պատահել ինձ, բայց ե՞րբ, ի՞նչ առիթով:<br />

Հա՛, շա՜տ, շա՜տ առաջ էր, երբ կորցրել էի հացի քարտերը, և շոշափում էի գրպաններս ու<br />

կուրծքս, հետո ընկա տրամվայի գծերին, ուզում էի մեռնել...<br />

- Նստե՛ք,-լսում եմ Բադամյանի ձայնը, բայց նրա ասածի իմաստը չի հասնում ինձ: Հանկարծ<br />

այնպես եմ ուզում դուրս գալ այդ սենյակից, մաքուր օդում լինել: Շունչս կտրվում է: Զգում եմ,<br />

որ հիմա ինչ-որ մի շատ վատ բան է կատարվելու, ահավոր, անուղղելի մի բան:<br />

-Նստե՛ք, ասում եմ,-բարկացած ձայնը բարձրացնում է Բադամյանը:<br />

Ես դեռևս խաբում եմ ինքս ինձ: Մտքումս, մշուշի մեջ ասում եմ, որ ոչինչ էլ չկա, որ երևի<br />

հիմա ինչ-որ բան են ուզում հարցնել, որից հետո դուրս կգամ և կարող եմ գնալ: Դրա համար<br />

էլ հարցնում եմ խղճալի ժպիտով և ամոթով մտածում եմ, որ հիմա բոլորը տեսնում են իմ<br />

խղճալի ժպիտը:<br />

- Չեմ կարող, ինձ սպասում են դրսում... Զագս ենք գնալու:<br />

- Նստեք, ընկեր Լևոնյան,- այս անգամ բղավում է քաղկոմի քարտուղարը,-սա շրջկոմի բյուրո<br />

է, և մենք տուն-տուն չենք խաղում: Նստե՛ք, ասում եմ,- ու նա ցույց է տալիս այն աթոռը, որին<br />

սովորաբար այցելուներն են նստում, երբ քննվում է նրանց հարցը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

144<br />

- Ա՞յս, մեղադրյալի՞ աթոռին,-չգիտես որտեղից հայտնված կատակով, շփոթությունս<br />

ծածկելու համար, հարցնում եմ ես:<br />

- Դե լավ, նստիր էլի,-ասում է բյուրոյի անդամներից մեկը, կարծեմ բժշկականի քարտուղար<br />

Սուրենը, և ես վերջապես ետ-ետ գնալով նստում եմ աթոռին:<br />

Այդ նոր ձայնը մի փոքր սթափեցնում է ինձ, ու ես նայում եմ երկար սեղանի շուրջը նստած իմ<br />

ընկերներին և զարմանալի մի փոքրիկ հույսով սպասում, որ նրանցից մեկն ու մեկը հիմա<br />

կծիծաղի, որ հետո կծիծաղեն նաև մյուսները ու քրքջոցով կասեն, թե կատակել են: Բայց ոչ ոք<br />

չի ծիծաղում, ոչ ոք չի բարձրացնում գլուխը, խոր լռության մեջ անհետանում է նաև հույսի իմ<br />

փոքրիկ շողը, ու ես ցավագնորեն լսում եմ, թե ինչպես է աղմուկով տրոփում սիրտս:<br />

Լռությունը կրկին Բադամյանն է խզում.<br />

- Ընկե՛ր Սարգսյան, ինչո՞ւ եք ձգձգում, ղեկավարե՛ք բյուրոն:<br />

Սարգսյանը ցնցվում է, ուղղվում աթոռին, նորից սաստիկ կարմրում է, հազում՝ սպիտակ<br />

թաշկինակով ծածկելով բերանը:<br />

- Ընկերնե՜ր, ուրեմն, ինչպես ձեզ հայտնի է, օրակարգում դրված է մեր շրջկոմի դպրոցական<br />

բաժնի վարիչ Արտակ Լևոնյանի՝ կոմերիտական աշխատողին անվայել վարքագծի հարցը:<br />

Օրակարգի վերաբերյալ առարկություն չկա՞:<br />

Ոչ ոք չի պատասխանում: Բյուրոյի անդամները հազիվ նշմարելի օրորում են գլուխները:<br />

- Չկա,-թեթևացած նշում է Սարգսյանը: - Ուրեմն, սկսե՛նք: Ինչպես ձեզ հայտնի է, վերջին<br />

ժամանակներս շրջկոմի դպրոցական բաժինը աններելիորեն թուլացրել է աշխատանքները,<br />

թեև, թվում է, հակառակը պետք է լիներ, քանի որ սկսվել են տարեվերջի քննությունները: Դա<br />

հանգեցրել է այն բանին, որ առանձին դպրոցներում կոմերիտական կազմակերպություններն<br />

ու պիոներական դրուժինաները փաստորեն ձախողել են քննությունների<br />

նախապատրաստությանը նվիրած իրենց կազմած ծրագրերը: Անհրաժեշտ օժանդակություն<br />

չստանալով շրջկոմի համապատասխան բաժնից, նրանք աշխատանքները բարձիթողի են<br />

արել, որի հետևանքով հենց առաջին իսկ քննություններին անբավարար գնահատականներ<br />

ստացողների թիվը, անցյալ տարվա համեմատ, ոչ թե պակասել, այլ ավելացել է:<br />

Ես արդեն լիովին սթափվել եմ ու ակամա ուշադրությամբ լսում եմ, թե ինչ է ասում շրջկոմի<br />

քարտուղարը: Նրա ելույթն ինձ հետաքրքրում է, որովհետև այսպես թե այնպես մեր բաժնին է<br />

վերաբերում: Ես միայն չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ է Սարգսյանն ասում այդ ամենը, ինչո՞ւ<br />

կոնկրետ թվեր չի բերում, նրան պարզապես ճիշտ տեղեկություններ չեն տվել, բայց չէ՞ որ<br />

կարող էր հարցնել ինձ: Հետո հանկարծ հիշում եմ, որ մի քանի օր առաջ նա հենց նույն այս<br />

սենյակում հայտարարում էր, թե գոհ է մեր բաժնի աշխատանքից: Ի՞նչ է պատահել հիմա: Եվ,<br />

ի վերջո, եթե դպրոցական հարց է քննվում, ինչո՞ւ բյուրո չեն հրավիրել դպրոցների<br />

դիրեկտորներին, ավագ ջոկատավարներին, կոմերիտական կազմակերպության<br />

քարտուղարներին, ժողկրթբաժնի տեսուչներին, մեր բաժնի արտահաստիքային<br />

հրահանգիչներին: Բայց իմ մտքերը խանգարում են, որպեսզի հասկանամ Սարգսյանին, դրա<br />

համար էլ լարում եմ ուշադրությունս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

145<br />

Շրջկոմի քարտուղարը այլևս չի կակազում, ինչպես ելույթի սկզբում էր, նա խոսում էր<br />

սահուն, ազատ ու ասես իմիջիայլոց: Կարմրությունն անցել էր դեմքից ու տեղի տվել թեթև<br />

գունատության:<br />

- Կուսակցությունը, առաջնորդը մեզ սովորեցրել են անհաշտ լինել թերությունների<br />

նկատմամբ,-շարունակում է Սարգսյանը,-միշտ հիշելով, որ քննադատությունն ու<br />

ինքնաքննադատությունը մեր կյանքի հզոր առաջմղիչ ուժերն են: Այնտեղ, որտեղ<br />

բացակայում են առողջ, ճշմարիտ քննադատությունն ու ինքնաքննադատությունը,<br />

առաջանում են լճացում ու ճահճացում և սողանցքներ են բացվում բուրժուական<br />

գաղափարախոսության առաջ: Այս տեսանկյունից առանձնապես աններելի եմ համարում իմ<br />

բարյացակամ վերաբերմունքը Լևոնյանի նկատմամբ և, ինքնաքննադատաբար, ձեռքս կրծքիս<br />

դրած պետք է ասեմ, որ մեղավորը ե՛ս եմ: Մենք ուսանողին չպետք է աշխատանքի<br />

ընդունեինք...<br />

Նրա ողջ ելույթի ընթացքում Բադամյանը շրթունքները սեղմած անընդհատ գլխով է անում.<br />

մատիտով ինչ-որ նշումներ կատարելով առջևը դրած սպիտակ թղթի վրա, բայց շրջկոմի<br />

քարտուղարի վերջին խոսքերը նրան ստիպում են ցած նետել մատիտը:<br />

- Լևոնյանը թյուրիմացության մեջ է գցել շրջկոմի բյուրոյին,-նետում է նա:<br />

Ես բոլորովին չեմ հասկանում, թե ինչ թյուրիմացության մասին է խոսքը: Երևի դա չի<br />

հասկանում նաև Սարգսյանը, որովհետև կանգ է առնում, սպասում, որ Բադամյանը ավարտի<br />

իր միտքը, բայց քաղկոմի քարտուղարը շարունակում է գրել ճերմակ թղթի վրա:<br />

- Ճի՛շտ է,-կմկմում է Սարգսյանը և, հավանաբար, չիմանալով ինչպես շարունակել, կրկին<br />

կանգ է առնում: - Ճի՛շտ է...<br />

- Հետո՛, Հետո՛,-գլուխը բարձրացնում է Բադամյանը:<br />

Եվ այլևս այլևս չեմ կարողանում զսպել ինձ:<br />

- Ի՞նչ հետո,-բղավում եմ ես,- ինչո՞վ եմ թյուրիմացության մեջ գցել:<br />

- Լռեք,-ձեռքը սեղանին է խփում Բադամյանը,- ո՞վ է ձեզ թույլ տվել խոսելու:<br />

- Ինչպե՞ս թե լռեք, ում եմ ես...<br />

- Լռե՛ք ասում եմ,-Բադամյանը բարձրանում է տեղից, ինձ է նայում չթաքցրած ատելությամբ և<br />

ֆշշում է ատամների արանքից,-ձեզ պահել իմացեք բյուրոյում, ընկե՛ր Լևոնյան, թե չէ մենք<br />

ձեզ հետ այլ լեզվով կխոսենք: Հասկացա՞ք:<br />

- Բայց ես իրավունք չունե՞մ...<br />

- Ո՛չ,- ձեռքը կրկին սեղանին է խփում Բադամյանը և ասում է հեգնանքով՝ այս անգամ<br />

դիմելով բյուրոյի անդամներին,-իսկ դուք ասում էիք՝ ներե՜նք, տեսնո՞ւմ եք ինչ անպատկառ է<br />

իրեն պահում շրջկոմի բյուրոյում: Եթե մեր հարգելի բաժնի վարիչը այդպես է պահում իրեն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

146<br />

մեզ մոտ, պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչպիսին կլինի նրա վարքագիծը դրսում,<br />

կազմակերպություններում: Եվ այսպիսի մեկից պիտի սովորեն ուրիշները: Ահա մեր<br />

կադրերը,-դառնացած ավելացնում է նա՝ նախատինքով նայելով Սարգսյանին: - Իսկ ձեզ ի՞նչ<br />

է պատահել, ընկեր Սարգսյան, քաղկոմում բլբլացնում էիք...<br />

- Հիմա կասեմ, Կարո՛ Բադալիչ,-նորից կարմրում է Սարգսյանը,-հենց հիմա կասեմ... Բայց դե<br />

դեռ բոլորը չէ, ընկերնե՛ր, Լևոնյանը օգտվելով մեր մարդկային վերաբերմունքից, այնքան է<br />

անցկացրել չափն ու սահմանը, որ կոպիտ կերպով խախտելով աշխատանքային<br />

կարգապահությունը, ամեն օր տասնհիգ-քսան րոպե ուշ է աշխատանքի գալիս...<br />

- Ինչպե՞ս թե,- ապշում է Բադամյանը,- և դա փա՞ստ է:<br />

Սարգսյանը մի պահ զարմացած նայում է Բադամյանին, բայց անմիջապես էլ վերգտնում է<br />

իրեն:<br />

- Փաստ է, Կարո Բադալիչ, ջոկատավարները գալիս սպասում, սպասում են, իսկ նա չկա, ու<br />

մեկ էլ հայտնվում է հեծանիվով...<br />

- Սպասե՛ք, սպասե՛ք, ընկեր Սարգսյան, ես կարծես թե լավ չհասկացա,-աթոռը ոտքով ետ<br />

տանելով, տեղից բարձրանում է քաղկոմի քարտուղարը,-ուրեմն, բանից դուրս է գալիս, որ<br />

բոլորի համար մի՛ կարգապահություն կա, իսկ Լևոնյանի համար՝ մի՞: Այդպե՞ս հասկանանք:<br />

Եվ դա ասում է շրջկոմի քարտուղարը... Իսկ աշխատավարձը լրիվ է ստանում, չէ՞...<br />

- Լրիվ է ստանում, Կարո Բադալի՛չ:<br />

- Շա՜տ լավ է, հիանալի՜ է, ոչինչ ասել չես կարող: Ոտնահարում է աշխատանքային<br />

կարգապահությունը և այն էլ որտեղ... կոմերիտմիության շրջկոմում: Իսկ մեր կուսակցության<br />

ու կառավարության ղեկավարները համոզված են, թե բաց թողնված գումարներն իրենց<br />

նպատակին են ծառայում: Գիտե՞ք թե դա ինչ է նշանակում, գիտե՞ք, որ դուք խաբել եք<br />

կուսակցությանը: Գիտե՞ք թե դրա համար ինչ էին անում Հայրենական պատերազմի<br />

ժամանակ: Դատում էին, ընկե՛ր Լևոնյան: Տասնհինգ րոպե՜... Տասնհինգ րոպեի համար մեկ<br />

տարի բանտարկություն էր նախատեսված: Եվ այն էլ՝ ամեն օր: Եկեք հաշվենք, այո՛, այո՛, այդ<br />

դեպքում եկեք հաշվենք, թե քանի՞ աշխատանքային օր են կազմում Լևոնյանի<br />

բացակայությունները: Ի՞նչ կստացվի: Եթե կուսակցությունը մեծահոգի է և հիմա ուշացման<br />

համար կալանք չի պահանջում, ուրեմն մենք պետք է չարաշահե՞նք նրա վստահությունը:<br />

Պատասխանեք, ընկե՛ր Լևոնյան, ձեզ ո՞վ է իրավունք տվել խաբելու պետությանը:<br />

Սա ի՞նչ մղձավանջ է:<br />

- Ընկե՜ր Սարգսյան, ախր դուք եք թույլ տվել, ախր մի քանի օր առաջ դուք ասացիք...<br />

- Չէ, չէ, Արտա՜կ,-հանկարծ խեղճանում է Սարգսյանը,- ես մի շաբաթով էի թույլ տվել:<br />

- Ինչպե՞ս թե մի շաբաթով, ես ձեզ ասացի, որ պարապմունքները մեկ ամիս են տևելու:<br />

- Չէ՛, չէ՜,-Սարգսյանը Բադամյանին է նայում ու թափահարում գլուխը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

147<br />

- Ընկեր Սարգսյան, ախր խիղճը լավ բան է, ես...<br />

- Լռե՜ք, նորից բղավում է քաղկոմի քարտուղարը,- և դեռ խղճի մասին է խոսում: Դուք ձեր<br />

խիղճը վաղուց եք կորցրել, ընկեր Լևոնյան: Անպատասխանատու, անազնիվ և հարբեցող<br />

մարդը իրավունք չունի խղճի մասին խոսելու:<br />

- Հարբեցո՞ղ:<br />

- Այո՛, հարբեցող: Մենք կուսակցականներ ենք և պարտավոր ենք իրերն իրենց անուններով<br />

կոչել: Կամ գուցե ես սխալվո՞ւմ եմ, ընկեր Սարգսյան, գուցե ես ճի՞շտ չեմ հասկացել ձեզ և<br />

ինքս էլ ուրիշի՞ եմ տեսել գիշերը ռեստորանի մուտքի մոտ, հարբած վիճակում:<br />

- Չէ՜, Կարո Բադալիչ, լրիվ հարբեցող չէի ասի, բայց խմում է, ես էլ մի քանի անգամ տեսել եմ<br />

ռեստորանի մոտ, հիշո՞ւմ եք, որ ձեզ ասացի...<br />

Չգիտեմ ինչպես, բայց հանկարծ զգում եմ, որ ոտքի եմ կանգնել և առաջ եմ պարզել ձեռքերս:<br />

- Ի՛նչ եք ասում,- շշնջում եմ ես, որովհետև չեմ կարողանում խոսել: Այնպիսի մի թուլություն է<br />

պատում ինձ, որ վախենում եմ լաց լինել, հազում եմ ու ձեռքով շփում ճակատս: - ի՜նչ եք<br />

ասում... Ես՝ հարբեցող: Ես ինչպե՞ս կարող եմ հարբեցող լինել: Ինձ որտեղի՞ց դրամ, որ խմեմ:<br />

Եթե փող ունենայի հարբելու համար, էլ ինչո՞ւ պետք է աշխատեի, հե՞շտ է աշխատելն ու<br />

սովորելը: -Եվ հանկարծ զգում եմ, որ իսկապես հարբածի նման եմ խոսում՝ թույլ-թույլ,<br />

ձգելով խոսքերը, խռպոտած:<br />

- Ես ձեզ ասում էի, որ նա չի ընդունի, չէ՞,-բյուրոյի անդամներին է դառնում Բադամյանը: -Նա<br />

կարող է պնդել, թե մենք շփոթել ենք իրեն, թե ուրիշին ենք տեսնում հաճախ ռեստորանից<br />

դուրս գալիս:<br />

- Ես ամեն օր ռեստորանում եմ ճաշում,-կամացուկ ասում եմ ես, հոգնած առարկելուց,-<br />

ճաշում եմ «Դինամո» սպորտընկերության կտրոններով: Հա՜, հետո ես ախր չեմ կարող խմել<br />

ախր,-աշխուժանում եմ մի քիչ,-մրցումների եմ նախապատրաստվում:<br />

- Տեսա՞ք,-հաղթական շուրջն է նայում Բադամյանը,-տեսա՞ք, որ չընդունեց: Լևոնյանի համար<br />

ինքնաքննադատություն բառը գոյություն չունի: Ասում էի, չէ՞: Նա ոչինչ չի ընդունի: Նա<br />

կարող է ասել նույնիսկ, որ բանվորներին կոչ չի արել պայքարելու սովետական կարգերի<br />

դեմ:<br />

- Ի՞նչ,-ակամա ճչում եմ ես:<br />

- Դե վե՛րջ տվեք դերասանությանը, բղավում է քաղկոմի քարտուղարը՝ ցատկելով տեղից,-<br />

հիմա դուք ձեր կուսակցական տոմսով պատասխան կտաք: -Կանչի՛ր Պարթևին,-շրջվում է<br />

նա Սարգսյանի կողմը:<br />

Շրջկոմի քարտուղարը գրասեղանի մահուդի տակ սեղմում է կոճակը, և հանկարծահաս<br />

լռության մեջ լսվում է, թե ինչպես է ընդունարանում երկու անգամ հնչում զանգը: Ես ամեն<br />

ինչ մոռացած ետ եմ նայում, որովհետև հանկարծ հիշում եմ, որ միջանցքում ինձ է սպասում<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

148<br />

Նանարը: Նանարը, Մանուկը, Նվարդը... իսկ ես նստել եմ այստեղ ու խոսում եմ սրանց հետ<br />

ու ինչ հիմարություններ ասես լսում եմ: Վա՛հ, ժամը երկուսն անց կես է, է՜, հիմա երևի<br />

կփակվի Զագսը: Ի՞նչ անեմ: Ակամա բարձրանում ես տեղից ու նորից ետ եմ նստում:<br />

Դուռը բացվում է, և ներս է մտնում Պարթևը: Ինձ թվում է՝ դուռը բացվելու պահին տեսա<br />

Նանարի դեմքը, շատ մռայլ էր ու տխուր: Դե, իհարկե, բարկացել է վրաս: Բայց ես ի՞նչ անեմ:<br />

Ի՞նչ կարող եմ անել:<br />

- Նստեք, Լևոնյա՜ն,-լսում եմ Սարգսյանի ձայնը և թուլացած իջնում եմ աթոռին:<br />

- Ընկե՛ր Պարթև,-ասում է Բադամյանը,-բառ առ բառ կրկնեք այն, ինչ պատմեցիք քաղկոմում:<br />

Պարթև՞ը: Ինչպե՞ս թե: Ուրեմն Պարթե՞ւն է այդպիսի բան ասել: Անհնարին բան է, լսեմ էլ, չեմ<br />

հավատա: Պարթևը և այդպիսի սո՞ւտ, այդպիսի ստորությո՞ւն...<br />

- Դե, ինչ ասեմ,-լսում եմ նրա ծանոթ, սիրելի բամբ ձայնը,-ինչ որ կար քաղկոմում ասացի:<br />

- Հիմա մեզ պետք է,- որ նորի՜ց կրկնեք,-խստությամբ կարգադրում է Բադամյանը:<br />

Ես ուզում եմ Պարթևին նայել, բայց չգիտես ինչու չեմ կարողանում, ամաչում եմ, թե ի՜նչ:<br />

Զարմանալի հիմար մի միտք է տանջում ինձ, գուցե, մտածում եմ Պարթևին ինչ-որ մեկը<br />

ստիպել է զրպարտել ինձ և նա անհարմար վիճակի մեջ է, եթե նայեմ նրան՝ կշփոթվի, կշիկնի,<br />

կկորցնի իրեն և դա շատ վատ կլինի, շա՜տ վատ:<br />

Բայց Պարթևի ձայնը անբնականորեն հանգիստ է ու վստահ:<br />

- Ուրեմն, մի անգամ Արտակի, ներողություն, ընկեր Լևոնյանի հետ նախաճաշում էինք<br />

ռեստորանում, մի քիչ խմեցինք ու խոսում էինք, մեկ էլ Լևոնյանն սկսեց պատմել, թե ինչպես է<br />

բեռնակիր եղել պահածոների գործարանում: Ասաց, որ խայտառակություն էր, պետերը<br />

խաբում էին բանվորներին, գողանում նրանց աշխատավարձը, դրա համար էլ ինքը<br />

բեռնակիրներին...<br />

- Ո՞վ՝ ինքը,-կտրեց Բադամյանը:<br />

- Լևոնյա՛նը,-նրա կողմը դարձավ Պարթևը:<br />

- Շարունակի՛ր:<br />

- ... Դրա համար էլ ինքը բեռնակիրներին համոզում էր ապստամբել, ընդվզել դիրեկցիայի<br />

դեմ, ասում էր՝ պայքարեք, որովհետև դուք ոչինչ չունեք կորցնելու այդ պայքարում, բացի ձեր<br />

շղթաներից, բայց ձեռք կբերեք ամբողջ աշխարհը...<br />

- Մանիֆեստի խոսքե՜րն են,-գլուխն օրորում է համալսարանի ԼԿԵՄ կոմիտեի քարտուղար<br />

Դավիթը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

149<br />

- Այո, բայց այս դեպքում՝ ուղղված սովետական բանվորներին,-ասում է պետական<br />

անվտանգության մինիստրության ԼԿԵՄ կոմիտեի քարտուղար Բենիկը, ու ավելացնում<br />

ռուսերեն,- վոտ էտո ուժե նե աժիդալ...<br />

- Հիմա համոզվեցի՞ք,-սեղանին է թեքվում Բադամյանը:<br />

- Դա...էտո ուժե դրուգոյ վոպրոս,-մտածկոտ ասում է Բենիկը:<br />

Բադամյանը բարձրանում է տեղից ու առաջին անգամ բյուրոյի ընթացքում ժպտում է:<br />

- Ընկե՛ր Լևոնյան,-հարցնում է նա բացահայտ չարախնդությամբ,- գուցե սա՞ էլ չընդունեք:<br />

Դուք սովոր եք. չընդունեցիք, որ ձախողում եք աշխատանքները, չընդունեցիք, որ խախտում<br />

եք կարգապահությունը, չընդունեցիք, որ հարբեցողությամբ եք զբաղվում: Հիմա գուցե<br />

սրանի՞ց էլ հրաժարվեք: Չենք զարմանա...<br />

Բայց ես նրան համարյա չեմ լսում, ես նայում եմ Պարթևին, նրա հանգիստ,<br />

արժանապատվությամբ լի դեմքին, իր գործը բարեխղճորեն կատարած մարդու դեմքին, որ<br />

հիմա սպասում է, թե երբ իրեն ազատ կարձակեն, որպեսզի գնա իր սենյակը ու խաղաղ<br />

շարունակի իր աշխատանքը՝ կազմակերպություններից պահանջի անդամավճարների<br />

մուծված լինելը հաստատող ինչ-որ համար երրորդ ձևը: Ես նայում եմ նրա դեմքին և զգում<br />

եմ, թե ինչպես է թույնը կաթիլ-կաթիլ թափվում սրտիս մեջ, ես նույնիսկ լսում եմ, թե ինչպես<br />

են կաթկթում թույնի այդ կաթիլները: Ես նայում եմ նրան ու փառք եմ տալիս ճակատագրին,<br />

որ նա ինձանից հեռու է կանգնած: Եթե մոտ լիներ, չէի դիմանա, կխփեի նրա այդ անվրդով<br />

մռութին, իսկ հետո ինչ լինելու էր թող լիներ, հե՛րն էլ անիծած: Բայց ես չեմ անի այդ, չեմ անի,<br />

որովհետև դու հենց դրան ես սպասում, ընկե՛ր Բադամյան, մտքովդ թող չանցնի, չեմ անի: Եվ<br />

ճիշտ էիր դու, երբ միշտ կրկնում էիր չգիտեմ ում խոսքերը, թե բյուրոն դաստիարակության<br />

դպրոց է: Հիմա ես սովորում եմ այդ դպրոցում և ավարտական դասարանում եմ թերևս:<br />

- Արտա՛կ, դու իսկապե՞ս ասել ես այդ խոսքերը:<br />

Ձայնի մեջ կարեկցանք կա և ես անմիջապես դառնում եմ դեպի նա, ով հարց ուղղեց ինձ,<br />

դառնում եմ մեր երկրորդ քարտուղար Մեսրոպը:<br />

- Մեսրոպ ջան,-ասում եմ,-ուրեմն դու է՞լ ես հավատում, թե ես այդպիսի բան կասեմ: Ինչի՞<br />

համար: Ճիշտ է, բանվորների աշխատավարձը անարդար կտրում էին, ես էլ բողոքեցի<br />

կուսակցական բյուրոյին, վերադարձրին մարդկանց դրամը: Այդքան բան: Ես դա պատմել եմ<br />

Պար... ընկեր Պարթևին: Ըստ որում կատակով, ծիծաղով եմ պատմել և ինքն էլ քրքջում էր: -Ես<br />

մի կաթիլ թույն խառնեցի իմ խոսքին: Պարթևի լցրած թույնից ընդամենը մի կաթիլ: - Այդ<br />

դեպքում հարցրեք նրան, թե ինչո՞ւ էր սրտանց ծիծաղում, չէ՞ որ ըստ նրա՝ ես<br />

հակասովետական հայտարարություն եմ արել:<br />

- Ես ծիծաղում էի, որպեսզի դուք ազատ զգաք ձեզ, լրիվ բացվեք ինձ մոտ,-աչքերիս նայելով,-<br />

ասաց Պարթևը: -Իսկ մյուս օրն առավոտյան ուղիղ քաղկոմ գնացի և ամեն ինչ պատմեցի<br />

ընկեր Բադամյանին: Ես չէի կարող լռել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

150<br />

- Իսկ ինչո՞ւ էիք ձեզանից խոսքեր ու մտքեր ավելացնում, ինչո՞ւ էիք քաղվածքներ հնարում,-<br />

հևացի ես:<br />

- Ես ասել եմ այն, ինչ լսել եմ,-ասաց Պարթևը,- ընկե՛ր Բադամյան, կարո՞ղ եմ գնալ:<br />

Երևի աշխարհում չկա ավելի սարսափելի բան, քան այն, երբ նայում են աչքերիդ ու ստում են:<br />

Ինձ համար գոնե այդպես է: Նման դեպքերում ես դառնում եմ խեղճ ու անօգնական,<br />

կարկամում եմ ու անկարող եմ խոսել, անկարող եմ առարկել, անկարող եմ պաշտպանել ինձ,<br />

նման դեպքերում ես թուլանում, հոգնում ու հիվանդանում եմ, և ամեն ինչ ինձ թվում է<br />

դատարկ, արհեստական, նողկալի: Ես ինչ-որ մի պահ լռել էի, նույնիսկ փակել աչքերս, հետո<br />

ասացի միայն Մեսրոպին:<br />

- Ախր կարելի է անմիջապես ստուգել դա, չէ՜, տղերքը մինչև հիմա էլ գործարանում են: Ես<br />

այդպիսի բան չեմ ասել, հավատա, Մեսրոպ ջան:<br />

- Ես հավատում եմ Արտակին,-հանկարծ պոռթկում է Մեսրոպը, դուք բոլորդ էլ ճանաչում եք<br />

նրան, նա մեր ընկերն է, ես նրան լավ գիտեմ, նա չի կարող այդպիսին լինել: Ինչո՞ւ չպետք է<br />

հավատանք նրան:<br />

- Դե, գիտե՞ք ինչ, ընկե՛ր Մեսրոպ,-տեղից բարձրանում է Բադամյանը, ձեր ձախությունը<br />

բոլորին է հայտնի: Խոսեք միայն ձեր անունից:<br />

- Արդեն խոսեցի:<br />

-Ուրեմն, լռեք:<br />

- Կլռեմ:<br />

- Եվ դեռ երկա՛ր կլռեք, երբ իմանաք շարունակությունը,-հեգնանքով ձայնը երկարացնում է<br />

Բադամյանը: -: -Շա՜տ կլռեք, երբ ձեզ մի փաստաթուղթ ցույց տամ և դուք էլ ձեր հերթին<br />

պատասխան կտաք՝ Լևոնյանին պաշտպանության տակ առնելու համար: Հե՜րոս եք խաղում,<br />

ընկե՛ր Մեսրոպ, բայց ձեզ չի հաջողվի ջուր պղտորել և թյուրիմացության մեջ գցել շրջկոմի<br />

բյուրոյին:<br />

- Այդ դեռ հարց է, թե ով է թյուրիմացության մեջ գցում:<br />

- Հարց է, հա՞, դե ուրեմն ծանոթացեք այս փաստաթղթին, հարգելի՛ ընկեր Մեսրոպ:<br />

Բադամյանը դանդաղ շարժումներով բացում է իր առջև դրված կաշվե թղթապանակը, միջից<br />

ինչ-որ թղթեր է հանում: Նա նայում է թղթերին ակնհայտ բավականությամբ ու ասում է<br />

գործնականորեն, նույնիսկ փոխելով ձայնը.<br />

- Ընկերներ, ճիշտն ասած, այս հարցում ես էլ բավականին մեղավոր եմ: Ինձ ժամանակին<br />

տեղյակ էին պահել համալսարանում և դրսում Լևոնյանի կատարած մի քանի, մեղմ ասած,<br />

հանցավոր արարքների մասին, բայց ես մատների արանքով եմ նայել դրանց, մտածելով, թե<br />

նա երիտասարդ է, կզգա իր մեղքերը, կուղղվի: Եվ չարաչար սխալվել եմ: Հիմա արդեն<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

151<br />

տրամաբանորեն համադրելով փաստերը, ես գալիս եմ այն եզրակացության, որ նրա<br />

վերոհիշյալ գործողությունները համալսարանում ոչ թե միամտության կամ քաղաքական<br />

անկայունության հետևանք են եղել, այլ մտածված, ծրագրված երկար շղթայի օղակներ: Գուցե<br />

սրանի՞ց էլ փորձեք հրաժարվել, ընկե՛ր Լևոնյան,- հարցնում է նա՝ գլխից վեր թափահարելով<br />

թղթերից մեկը: -Գուցե մեզ ստիպեք գրողին և՞ս կանչել:<br />

- Ուրեմն անոնիմկա չէ՞,-տեղեկանում է Բենիկը:<br />

«Պարտիզան Շ-ն է,-զարմանալիորեն խաղաղ, առանց չարության մտածում եմ ես ու հիշում<br />

վերջին քննությունը, հավաքը Ղուկասյանի անվան այգում, կատակ-մարմնապատիժը: Այն<br />

ժամանակ ուժեղ հարվածելու փոխարեն, Շավարշ Միքայելյանը միայն շոյեց դաստակս, ու ես<br />

եզրակացրի, որ նա իր հարվածը մի ավելի կարևոր, ավելի լուրջ առիթի հետաձգեց: Ահա և<br />

առիթը:<br />

- Ես կարող եմ ասել, թե ով է գրել,-ասում եմ ես: -գրել է մեր կուրսի ավագ Շավարշ<br />

Միքայելյանը, քսան թվականի ծնված, Ղափանցի, կուսակցական երեսուն ութ թվականից...<br />

մասնագիտությամբ ստոր է...<br />

- Վե՛րջ տվեք,-զայրույթից գունատվում է Բադամյանը,-ընկե՛ր Սարգսյան, այս ինչպե՞ս եք<br />

անցկացնում բյուրոն:<br />

Սարգսյանը ցնցվում է նորից ու ասում է խիստ ձայնով- Ընկե՛ր Լևոնյան, չափն անցկացնում<br />

եք, ձեզ պահել իմացեք բյուրոյում:<br />

- Իսկ ի՞նչ է գրված այդ թղթում, եթե գաղտնիք չէ,-հեգնանքով հարցնում է Մեսրոպը:<br />

- Կասե՛մ, կասե՛մ,-նեղ շուրթերով ժպտում է Բադամյանը,-կասե՛մ միայն մեկը: Դա էլ լիովին<br />

բավական է, ընկե՛ր Մեսրոպ: Իմացած եղիր, որ քո այդ պաշտպանյալը արդեն երկրորդ<br />

տարին է, ինչ մտերմություն է անում, իսկ այսօր ուզում է ամուսնանալ ժողովրդի թշնամու<br />

աղջկա հետ:<br />

Սիրտս քիչ է մնում կանգ առնի: Այս հարվածին արդեն ես չեմ դիմանա: Զգում եմ, թե ինչպես է<br />

արյունը հեռանում իմ դեմքից, ու ինձ թվում է, թե ճչում եմ.<br />

- Ի՞նչ եք ասում, ի՞նչ ժողովրդի թշնամի...<br />

- Ի՞նչ ժողովրդի թշնամի: Միամի՜տ է ձևանում: Չի իմանում, որ իր այդ ընտրած աղջկա հայրը<br />

քաղաքական հանցագործ է հայտարարված և Սիբիր է քշվել դեռևս Հազար ինն հարյուր<br />

երեսուն յոթ թվականին, Չարենցի արգելված գրքերը տարածելու և պրոպագանդելու,<br />

ազգայնական գործունեության համար:<br />

- Սո՛ւտ է, շշնջում եմ ես,-անհնարին է, սուտ է, ես գիտեմ, նա մեռել է, նա անգրագետ մարդ է<br />

եղել: Նրանից ի՞նչ պրոպագանդիստ: Նա վարսավիր է եղել կանաչ հրապարակում... ի՞նչ<br />

թշնամի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

152<br />

- Նու տի էտո բրոս,- ասում է պետական անվտանգության մինիստրության ԼԿԵՄ կոմիտեի<br />

քարտուղար Բենիկը,-ես ինքս եմ իմ ձեռքով գործը նայել, դուրակա նե վալյայ.<br />

- Իսկ դա ի՞նչ նշանակություն ունի,-հանկարծ բացականչում է Մեսրոպը,- աղջիկն ի՞նչ<br />

պատասխանատու է հոր համար, առավել ևս Լևոնյանը:<br />

- Տեսնո՞ւմ եմ, Սարգսյան,-շրջկոմի քարտուղարին է դիմում Բադամյանը,- ահա թե ո՛վ է քո<br />

երկրորդ քարտուղարը: Մենք, ինչպես երևում է, նրա հետ առանձին պետք է խոսենք:<br />

- Ես էլ եմ կարծում, որ խոսակցությունն անհրաժեշտ է,-քմծիծաղ է տալիս Մեսրոպը,-<br />

որովհետև ձեր այս խաղից լավ հոտ չի գալիս:<br />

Եվ հանկարծ Սարգսյանն է ձայնը բարձրացնում.<br />

- Դե, դե, ընկե՛ր Մեսրոպ, զսպեք ձեզ, ինչպե՞ս եք խոսում քաղկոմի քարտուղարի հետ, սրա՛ն<br />

տեսեք, ուրիշ ժամանակ կարգապահության մասին է ճառում: Չէի սպասի, ամենևին չէի<br />

սպասի:<br />

Իսկ ես Մեսրոպին եմ նայում նվիրված, սիրահարված աչքերով: Ես գիտեի, որ նա ազնիվ ու<br />

համարձակ մարդ է, բայց այսքանը ե՛ս էլ չէի սպասում, չէի կարծում, թե նա ինձ համար<br />

կվտանգի իրեն, կթշնամանա շրջկոմի առաջին քարտուղարի և քաղկոմի քարտուղարի հետ:<br />

Հիմա ե՛ս եմ ուզում ինչ-որ կերպ պաշտպանել նրան, Բադամյանի ու Սարգսյանի<br />

ուշադրությունը շեղել նրանից: «Ցավդ տանեմ, ախպեր ջան», ասում եմ մտքումս ու երդվում<br />

եմ մինչև կյանքիս վերջը նվիրված ու հավատարիմ լինել նրան: Բայց հիմա ի՞նչ ասեմ: Եվ<br />

հանկարծ ինձ թվում է, թե փայլուն միտք հղացա:<br />

- Ընկեր Բադամյան,-ասում եմ ես,- իսկ այդ ո՞նց է, որ հանցագործի որդին կարող է շրջկոմի<br />

քարտուղար լինել, իսկ ես նույնիսկ իրավունք չունեմ ամուսնանալու հանցագործի աղջկա<br />

հետ:<br />

Միանգամից լռություն է տիրում և լռության մեջ հնչում է համալսարանի քարտուղար<br />

Դավիթի զարմացած ձայնը.<br />

- Իսկ ո՞վ է հանցագործի որդին<br />

- Ընկեր Սարգսյանը,-նետում եմ ես, միաժամանակ զգալով, որ հոգուս մեջ մի շատ կարևոր,<br />

շատ սուրբ տեղ դատարկվում է, բայց ես այլևս կանգ առնել չեմ կարող,-ընկեր Սարգսյանը,-<br />

կրկնում եմ ես Նրա հայրը հենց հիմա էլ կալանավորված է: Ինձ նույն այդ Պարթևն է ասել:<br />

- Սարգսյանի դեմքը վառվում է, և ես վերջնականապես կորցնում եմ ինձ: Այս ի՞նչ եմ անում:<br />

Այս ի՞նչ եմ անում: Ուրեմն էլ ինչո՞ւ եմ զարմանում նրանց վրա, ուրեմն մենք բոլորն էլ նույնն<br />

ենք և ընդունակ ամեն մի ստորության: Ի՞նչ տարբերություն իմ և Պարթևի միջև, որին ես<br />

հիմա ճանաչում և ատում եմ: Բայց ես ի՞նչ անեմ, ախր իրենք ուզում են սպանել ինձ, ես ի՞նչ<br />

անեմ: Ու վերջին հույսով Մեսրոպին եմ նայում, նրանից ակնկալելով իմ ներումը: Բայց նա<br />

ինձ է նայում անսքող արհամարհանքով ու կնճռոտված:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

153<br />

- Դա զզվելի դեմագոգիա է, Սարգսյանի հայրը ոչ թե քաղաքական, այլ քրեական հանցագործ<br />

է: Պետք է տարբերել կարողանալ,-բղավում է Բադամյանը:<br />

Բայց ես նրան չեմ լսում, ես լսում եմ, թե ինչպես է Մեսրոպը միայն շրթունքներով,<br />

հիասթափված ու ցավով ասում.<br />

- Հենց միայն դրա համար, դու ամեն պատժի արժանի ես:<br />

Եվ ինձ համար ամեն ինչ կորցնում է իր նշանակությունը: Ես ոչ ցավ եմ զգում այլևս և ոչ էլ<br />

վիրավորանք: Ես նույնիսկ չեմ կարողանում և նույնիսկ չեմ ուզում լսել: Ինձ կարծես հարցեր<br />

են տալիս, բայց ես չեմ մտածում պատասխանել այդ հարցերին: Ինչ ուզում են թող ասեն, ինչ<br />

ուզում են թող անեն, միայն թե հանգիստ թողնեն ինձ: Եվ վերջապես ի՞նչ են ուզում նրանք<br />

ինձնից: Իսկ նրանք խոսում են, խոսում են հերթով ու իրար ընդհատելով, և բոլոր խոսողները<br />

Բադամյանին են նայում, ինչպես երգիչները խմբավարին: Ու հանկարծ ինձ թվում է, թե<br />

Բադամյանը նույն այն բարակ ու երկար տղան է, որին տեսնում էի գյուղում, փոքր ժամանակ:<br />

տրեխներ հագած ճիպոտը ձեռքին քայլում էր եզների ետևից, ամուր խփում էր մեկ սրան, մեկ<br />

նրան ու բարակ ձայնով «հո՜-հո՜» էր կանչում: Ու ես միշտ զարմանում էի, թե ինչու էին<br />

եզները անմռունչ տանում անարդար հարվածները, ինչո՞ւ չեն շրջվում ու հարու տալիս: թե՞<br />

ճիպոտից են վախենում:Եվ լացս գալիս էր այդ խեղճ, այդ խոնարհ եզների համար...Հիմա<br />

արդեն նորից ու նորից Բադամյանն է խոսում ու բյուրոյի անդամները կամացուկ,<br />

համաձայնողական օրորում են իրենց գլուխները: Ի՞նչ է ասում, ճի՛շտ, ի՞նչ է ասում: Ես<br />

աշխատում եմ լարել ուշադրությունս, և գլխումս վխտացող բազմաթիվ աղմուկների միջից<br />

լսել Բադամյանի ձայնը:<br />

- Միանգամայն պարզ է, որ այսքանից հետո անհանդուրժելի է Լևոնյանի աշխատանքը,<br />

որպես շրջկոմի դպրոցական բաժնի վարիչ: Շրջկոմը ահագին ջանքեր պետք է գործադրի<br />

դպրոցական կազմակերպություններում կորցրած հեղինակությունը վերականգնելու համար:<br />

Ընկե՛ր Սարգսյան, կարդացեք որոշման նախագիծը:<br />

- «Աշխատանքները ձախողելու, աշխատանքային կարգապահությունը ոտնահարելու,<br />

կուսակցականին և շրջկոմի աշխատողին անվայել վարքագծի համար, որն արտահայտվել է<br />

մի շարք գործողություններում և ելույթներում, շրջկոմի բյուրոն որոշում է. ա) Արտակ<br />

Լևոնյանին հեռացնել աշխատանքից. բ) հարց հարուցել կուսակցության շրջկոմի բյուրոյի<br />

առջև՝ Լևոնյանին կուսակցությունից հեռացնելու մասին. գ) ֆիզկուլտուրայի և սպորտի<br />

պետական կոմիտեին առաջարկել Լևոնյանի թեկնածությունը հանել համամիութենական<br />

շքերթի մասնակիցների կազմից. դ) սույն որոշումը ուղարկել բոլոր շրջկոմներին և<br />

համալսարանի ռեկտորին՝ ի գիտություն:<br />

- Քվեարկիր,-ասաց Բադամյանը շտապելով:<br />

Եվս մի վայրկյան և ամեն ինչ ուշ կլինի: Ուրեմն սրանք իսկապես ուզում են սպանել ինձ:<br />

Ասում են երեսուն յոթ թվականին այդպես է եղել, երկու- երեք հոգով որոշել են ու սպանել են<br />

տեղն ու տեղը: Մանուկի հայրն էլ է սպանել: Կամ ինչո՞ւ Մանուկի հայրը, սպանողներ միշտ<br />

էլ կգտնվեն. Մանուկի հայրը, Կարո Բադամյանի հայրը, Բենիկի հայրը... Դրա համար էր<br />

Մանուկը լաց լինում : Հիմա սրանք ինձ միայն հեռացնելու իրավունք ունեն և հեռացնում են:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

154<br />

Եթե կարողանային սպանել՝ կսպանեին: Ու մի վայրկյանում ես հասկացա շատ ու շատ բարդ,<br />

անհասկանալի, առեղծվածային բաներ, որ առաջ երբեք չէի հասկանա: Ուրեմն հասկանալու<br />

համար մարդիկ բոլորն էլ պետք է անցնեն այդ մի վայրկյանը՝ իրենց հավատի ու<br />

լավատեսության փլատակների վրայով:<br />

- Քվեարկիր, ո՞ւմ ես սպասում,-կրկնեց Բադամյանը ջղայնացած:<br />

- Գուցե սկզբից Լևոնյանի՞ն լսենք,-հանկարծ հարցրեց Մեսրոպը: - Նա իրավունք ունի<br />

խոսելու:<br />

- Իսկ իմ կարծիքով ոչ մի միտք չունի, առանց այդ էլ ամեն ինչ պարզ է,-կտրեց Բադամյանը<br />

- Ի՞նչ նոր բան կարող է ասել:<br />

- Սպասեք,-ասացի ես, արդեն քանիերորդ անգամ հուսահատ բարձրանալով տեղից,-<br />

սպասե՜ք, ինչպե՞ս թե ամեն ինչ պարզ է: Ի՞նչն է պարզ, Ընկե՛ր Բադամյան: Այստեղ գրում եք,<br />

թե ես ձախողել եմ աշխատանքները: դուք հավատո՞ւմ եք դրան: Եթե ձախողել եմ, ինչո՞ւ է<br />

Կենտկոմն ինձ պատվոգիր տվել լավագույն աշխատանքի համար, ինչո՞ւ էիք ընդամենը մի<br />

քանի օր առաջ քաղկոմում հայտարարում, թե շատ գոհ եք ինձանից և նույնիսկ խոստանում<br />

էիք շուտով քաղկոմի բաժնի վարիչ նշանակել:<br />

- Դե, հիմա դուք ամեն ինչ էլ կարող եք ասել, ո՞վ ձեզ կհավատա:<br />

- Ուրեմն ես ճիշտ չե՞մ ասում, այդպիսի զրույց չի՞ եղել,-հարցրեցի ես դողալով զայրույթից ու<br />

նայելով ուղիղ Բադամյանի աչքերին<br />

- Իհարկե, չի՛ եղել: Սա էլ շանտաժի նոր ձև է,-ուսերը թոթվեց Բադամյանը:<br />

- Ախ, չի եղել, հա, ինձ կորցրեցի ես,-հիմա ձեզ լավ հասկացա: Ամբողջ բյուրոյի ընթացքում<br />

այդ միտքը տանջում էր ինձ, բայց ես չէի ուզում հավատալ, չէի ուզում համոզվել, որ դուք՝ մեր<br />

քաղաքի բոլոր կոմերիտականների ղեկավարը, դուք, որ հրաշալի ճառեր եք ասում ու լաց եք<br />

լինում նեգր երեխաների համար...<br />

- Դե, վե՛րջ տվեք ձեր այդ կեղծ հիստերիկային,-գոռաց Բադամյանը:<br />

- Չէ՛, չէ՛,- ասացի եմ,-ես դեռ կեղծ չեմ: Գուցե ես էլ կեղծ դառնամ, բայց դեռ չեմ, ես չեմ կարող<br />

ձեզ պես նայել մարդկանց աչքերին ու ստել:<br />

- Բայց նա զառանցում է, ընկերնե՛ր, քվեարկեք, վերջացնենք: Սարգսյա՜ն, քվեարկիր, ասում<br />

եմ...<br />

-Չէ՛, չէ՜, տղերք, խնդրում եմ, մի՛ քվեարկեք, հետո դուք շատ կզղջաք, ախր չգիտեք, ընկեր<br />

Բադամյանը Վեզիրյանի մոտիկ ընկերն է, իմ ֆելիետոնի հերոսի, նա վրեժ է լուծում:<br />

Վեզիրյանն ասաց՝ դեռ ինձ շա՜տ կզգաս քո կողքին, ասաց՝ ինձ համար էր Կարոն կանչել քեզ:<br />

Եթե ֆելիետոնը չտպես, քաղկոմի բաժնի վարիչ կդառնաս, ասում էր: Հիմա դուք վրեժխնդիր<br />

եք լինում ձեզ չլսելու համար, ընկեր Վեզիրյան, ներողություն, ընկե՛ր Բադամյան, ես ձեր դեմ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

155<br />

ոչինչ չունեմ, ի՜նչ ուզում եք արեք, բայց առաջ, առաջ, ամբողջ կյանքում ինչո՞ւ եք խաբել ինձ,<br />

խաբել մեզ, չէ՞ որ մենք հավատում էինք ձեզ, ես... ես իմ հորը չեմ հավատացել, որը ձեր հորը<br />

ճանաչում էր, ես ձե՛զ եմ հավատացել: Ինչո՞ւ եք խաբում, խորտակում իմ հավատը...<br />

Երևի սոսկալի բան է խոստովանելը, բայց ես չդիմացա այլևս, ես շատ էի ուզում պահել ինձ,<br />

ես բռունցքով սեղմում էի կուրծքս, որպեսզի խեղդեմ արցունքներս, ես լայն բացել էի աչքերս,<br />

որ արցունքներս չթափվեն, բայց նրանք հոսում էին այտերիս վրայով, հոսում էին առատորեն<br />

ու անդադար: Ես զգում էի, որ դա վատ բան է, որ պետք չէ նվաստանալ, որ մարդիկ շատ<br />

ավելի ծանր պայմանների մեջ են եղել, բայց արցունք չեն թափել վիրավորողների առջև, ես<br />

ատում էի ինձ ու իմ թուլությունը, բայց ոչինչ անել չէի կարող, ես հերոս չէի, սովորական<br />

մարդ էի, կամ գուցե իմ արցունքները դեռ մանկո՞ւց գիտեին իրենց ճանապարհը:<br />

- Վե՛րջ տուր, Արտակ, հո երեխա չես,-լսեցի Մեսրոպի հուզված, խռոված ձայնը:<br />

Երեխա... Միթե՞ միայն երեխաներն են լալիս: Չէ՝, չէ՝, Մեսրոպ, լաց լինելը, ճիշտ է<br />

երեխայությունից է գալիս, բայց գուցե ամենամեծ բանն է, որ մնում է ողջ կյանքում, այն<br />

ամենալավն ու կարևորը, որ մնում է մանկությունից: Չէ, չէ՜, Մեսրոպ, լաց լինելը երեխայի<br />

բան չէ, ընդհակառակը, միայն տարեց մարդիկ գիտեն, թե որքան արտասովոր, որքան<br />

կարևոր բան է լաց լինելը, դրա համար էլ քիչ են լաց լինում, մեկ-մեկ, ինչպես ես հիմա: Սա<br />

երեխայի լաց չէ, Մեսրոպ, ընդհակառակը, ես լաց եմ լինում նրա համար, որ մի կարգին<br />

մանկություն չեմ տեսել և որ այսօր, հենց այստեղ անվերադարձ կորավ նաև իմ<br />

պատանեկությունը:<br />

Ես չեմ լսում, թե ինչ է ասում Բադամյանը, բայց ընդհատում եմ նրան ու ասում եմ<br />

աշխարհում ծնված առաջին ատելությամբ, թունավորված ու խեղդվելով ատելությունից.<br />

- Դուք անազնիվ ու ստոր մարդ եք, ստոր՛, ստո՛ր, ստո՛ր...<br />

Սպասում եմ, որ Բադամյանը ճչա, աղմկի, կորցնի իրեն, բայց նա միայն ժպտում է<br />

թափահարում է գլուխը՝ մինչև ես վերջացնում եմ, ու ասում է խստորեն, դառնալով շրջկոմի<br />

քարտուղարին:<br />

- Այս բոլոր վիրավորանքները արձանագրեք: Իսկ հիմա քվեարկեք վերջապես, ձեզ ի՞նչ է<br />

պատահել, թե՞ այլևս չեք կարողանում վարել բյուրոն, ընկե՛ր Սարգսյան:<br />

- Հիմա՛, հիմա՛,-մրմնջում է Սարգսյանը, ձեռքն է վերցնում որոշման նախագիծը, նայում է<br />

պատուհանից դուրս ու ասում է խզված, մրսածի ձայնով,-ովքեր համաձայն են այս<br />

նախագծին, խնդրում եմ ձեռք բարձրացնել: Դեմ չկա՞:<br />

Ես նայում եմ բյուրոյի անդամներին, բայց նրանցից ոչ ոք ինձ չի նայում: Բոլորը գլուխները<br />

կախ շրջվել են դեպի Սարգսյանը: Շրջկոմի քարտուղարը նկատում է, որ ոչ մեկը ձեռք չի<br />

բարձրացրել և սաստիկ կարմրելով փոխում է հարցը:<br />

- Ովքեր համաձայն են, թող ձեռք բարձրացնեն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

156<br />

Բադամյանը աջ ձեռքի բռունցքով ռիթմիկ հարվածում է սեղանին, և առաջինը հանձնվում է<br />

Բենիկը: Առանց գլուխը բարձրացնելու, նա հենց ուսի մոտ վեր է պարզում աջ ձեռքի ափը:<br />

Դավիթը աչքի տակով նայում է Բենիկին ու ինքն էլ է զգուշորեն պարզում աջ ձեռքը: Նրան<br />

անմիջապես հետևում է Սուրենը:<br />

- Դեմ չկա՞,-թեթևացած շնչում է Սարգսյանը:<br />

- Դուք չքվեարկեցիք,-կոպտորեն նկատում է Բադամյանը:<br />

- Ախ, հա՛,-շփոթվում է Սարգսյանը,-ես էլ եմ համաձայն: - Նա ձախ ձեռքով բռնում է<br />

նախագիծը ու բարձրացնում է աջը: - Դեմ չկա՞,-կրկին հարցնում է նա այս անգամ<br />

բարձրաձայն:<br />

- Ես դե՛մ եմ:<br />

- Չէինք կասկածում,-շրթունքները սեղմում է Բադամյանը<br />

- Այո՛, դեմ եմ և իմ կարծիքը կներկայացնեմ գրավոր,- հայտարարում է Մեսրոպը:<br />

- Գրե՜ք, գրե՜ք,- արհամարհանքով գլխով է անում քաղկոմի քարտուղարը,- մենք ձեր այդ<br />

գրածն արդեն քաղկոմում կքննենք: -Ապա դառնում է ինձ: - Իսկ դուք ազատ եք այլևս, ընկե՛ր<br />

Լևոնյան:<br />

Ես նայում եմ նրան, ուզում եմ ինչ-որ բան ասել, այրող, թունոտ մի բան, բայց զգում եմ, որ<br />

հոգիս դատարկվել է ամբողջովին և ասելու այլևս ոչինչ չունեմ, ոչինչ: Բայց ինչ-որ մի բան<br />

այնուամենայնիվ պետք է ասել, և ես ասում եմ հեգնանքով.<br />

- Շնորհակալությո՜ւթյուն ազատության համար:<br />

Հետո դեպի դուռն եմ ուղղվում՝ տառապանքով մտածելով, թե ի՞նչ պետք է լինի ինձ հետ<br />

դռնից այն կողմ, ինչպե՞ս պետք է ապրեմ այսուհետև անհասկանալի, ահավոր ու<br />

տարօրինակ այս նոր աշխարհում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

157<br />

Բախտավոր Եղեք Շրջմոլիկներ<br />

Այնինչ դրսում ոչինչ չի փոխվել: Ես դա ավելի շուտ զգում եմ, քան տեսնում: Ինձ թվում էր, թե<br />

արդեն մութ է լինելու, բայց զարմանալիորեն՝ արև է: Ընդունարանը ողողված է պայծառ,<br />

շլացուցիչ լույսով, և ես չես կարողանում տարբերել դեմքերը: Ես զգում եմ միայն, որ ոչի՜նչ,<br />

ոչնի՜նչ չի փոխվել աշխարհում. Ռիման մեքենագրում է շտապ, սրտնեղած, Պարթևը կողքի<br />

սենյակում իր բամբ ձայնով խոսում է ինչ-որ մեկի հետ, ճաղատ մի մարդ, որ լրագիր էր<br />

կարդում անկյունում, երբ ես ներս եմ մտնում, դեռ շարունակում է կարդալ իր լրագիրը, մեկ<br />

ուրիշը, որ արագ-արագ սենյակի մի անկյունից մյուսն էր գնում, հիմա կանգ է առել ու<br />

հարցնում է ինձ.<br />

- Այժմ ես կարո՞ղ եմ մտնել:<br />

- Ես ի՞նչ գիտեմ,-շփոթվում եմ եմ:<br />

Եվ հանկարծ Մանուկը գրկում է ինձ, Նվարդը բռնում է թևս, իսկ Նանարը ուռած, կարմրած<br />

աչքերով նայում է ինձ ու ասում կամացուկ.<br />

- Գնանք, Ա՛րտ, ինչո՞ւ ես կանգնել այստեղ:<br />

Իսկապես, ինչո՞ւ եմ կանգնել: Այստեղ արդեն ամեն ինչ օտար է ինձ, սա արդեն իմ<br />

աշխատանքի տեղը չէ, այլ պարզապես շրջկոմ է: Քաղաքում այսպիսի չորս շրջկոմ կա: Բայց<br />

չէ՜, մարդիկ երևի այնքան էլ հեշտ չեն բաժանվում իրենց ծանոթ ու հարազատ դարձած<br />

առարկաներից ու իրերից: Ես դեռ երևի երկար կհիշեմ հազար ու մի բան և հազար ու մի բան<br />

էլ ինձ երկար կհիշեցնեն իմ աշխատանքը Սպանդարյանի շրջկոմում: Ահա, նույնիսկ այս<br />

պիոներները, բոլո՛ր պիոներները, կարմիր վզկապները շեփորներն ու թմբուկները, ձեռագիր,<br />

ծաղկավոր հրավիրատոմսերը... Բայց իսկապես, չլինի՞ թե այս փոքրիկները ինձ են սպասում:<br />

Ես ուզում եմ անցնել նրանց կողքով, բայց պիոներներից մեկը՝ երկար հյուսերով մի աղջիկ,<br />

մոտենում է ինձ ու արագ պատվի է բռնում.<br />

- Ընկեր Լևոնյան, երրորդ դրուժինայի հինգերորդ ջոկատի պիոներները ձեզ հրավիրում են<br />

հանդիսավոր տողանի:<br />

- Ազատ,- ասում եմ ես:<br />

Պիոներներն իջեցնում են ձեռքերը, իսկ աղջիկը ինձ է մեկնում փոքրիկ, կարմիր թանաքով,<br />

խոշոր ծաղկավոր տառերով ջանասիրությամբ գրված մի հրավիրատոմս: Ահա՛, եթե կարող<br />

ես մոռացիր: Հիմա ես ի՞նչ պատասխանեմ նրանց: Ասեմ, որ ինձ հեռացրե՞լ են աշխատանքից:<br />

Բայց նրանք դա չեն հասկանա և վերջապես դա նրանց համար ոչ մի նշանակություն չունի:<br />

Հրաժարվե՞լ, ո՛չ, հրաժարվել ամենևին չի կարելի: Ուրեմն խոստանա՞լ: Բայց մի՞թե ես<br />

իրավունք ունեմ կամ ծայրահեղ դեպքում՝ տրամադրություն որևէ հանդիսավոր տողանի<br />

մասնակցելու:<br />

- Թույլ կտաք գնալ,-զիլ ձայնով հարցնում է աղջիկը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

158<br />

- Գնացեք,-թեթևացած շնչում եմ ես, որովհետև խոսք տալու հարկ չեղավ:<br />

Երեխաներին չի՛ կարելի խաբել:<br />

- Դու իսկի ա՛յ էսքան չմտածես,-ասում է ինձ Մանուկը,- դա քննադատության ամենագռեհիկ<br />

ճնշում էր: Միայն կույրը չի տեսնի: Դա ֆելիետոնի շարունակությունն է: Մենք<br />

իրավաբանորեն դրանց հերը կանիծենք:<br />

- Զզվելիները,-խռոված ասում է Նվարդը,- ցա՛ծ, ցա՛ծ մարդիկ:<br />

Նանարը լուռ է: Նա միայն ամուր բռնել է ձեռքս, ամուր, ինչպես երբեք, ու ինձ տանում է դեպի<br />

դուռը: Փողոցում ես խոր շունչ եմ քաշում և երբ արտաշնչում եմ, քիչ է մնում հեկեկամ: Զգում<br />

եմ, որ մեղք եմ, բայց չեմ ուզում որ ինձ խղճան: Մարդկանց խղճահարությունը ինձ միշտ<br />

սպանում է: Վիրավորանքը մի կերպ կարող եմ տանել, բայց կարեկցանքի սովոր չեմ,<br />

կարեկցանքից թուլանում է սիրտս:<br />

- Գնանք, Ա՛րտ,-ասում է Նանարը:<br />

Բայց ես չեմ կարողանում շարժվել, չեմ կարողանում հաշտվել այն մտքին, թե նրանք այնտեղ<br />

են, մնալու են, իսկ ես իրավունք չունեմ մնալու, իսկ ես պետք է գնամ՝ չգիտեմ ուր:<br />

- Սպասեք,-ասում եմ:<br />

Ես ուզում եմ նայել ու տեսնել, թե ինչպես են նրանք դուրս գալիս այս շենքից: Ես ուզում եմ<br />

նրանց դեմքը տեսնել, ու տեսնել թե նրանք դեպի ուր են գնում: Ախր նրանք ո՞նց կարող են<br />

այս ամենից հետո տուն գնալ: Ի՞նչ պիտի ասեն տանը: Մեկն ու մեկը հո նրանցից մեկին<br />

կհարցնի՞, թե ինչ հարց էին քննում բյուրոյում: Ի՞նչ պիտի ասեն:Բադամյանը, Սարգսյանը,<br />

Բենիկը ամուսնացած են, հիմա որ տուն մտնեն, կարո՞ղ են ամեն անգամվա պես իրենց<br />

կանանց հանգիստ ասել՝ «հոգնած եմ, հինգ ժամ բյուրոյում էի, քաղցած մեռնում եմ, ուտելու<br />

ի՞նչ կա»: Եվ հետո ինչպե՞ս պիտի ուտեն այդ հացը:<br />

Ես այդ բոլորը ասում եմ հևասպառ, կցկտուր և անկապ, ասես տենդի մեջ, այնպիսի մի<br />

թուլություն է իջել վրաս, որ քիչ է մնում վայր ընկնեմ:<br />

- Դու իսկի ա՛յ, այսքան չմտածես,-բարկանում է Մանուկը,-նրանց դեռ այնքան ես տեսնելու:<br />

Մեր ճանապարհները հարյուր անգամ խաչաձևվելու են: Հո իզո՞ւր չէ, որ երկրագունդը կլոր է,<br />

ախպե՛ր ջան:<br />

Մանուկի խոսքերի մասին երկար ու լուռ մտածում եմ մինչև փողոցի անկյունը, իսկ փողոցի<br />

անկյունում, «Մոսկվա» կինոթատրոնի մոտ, կանգ եմ առնում:<br />

- Մանո՛ւկ ջան, էլ չեմ ասում, վաղը երեկոյան Նվարդի հետ մեր տանն եք:<br />

- Ուրեմն, այնուամենայնիվ, այսօր ամուսնանո՞ւմ եք: Իսկ ինչո՞ւ հարսնացուի կարծիքը չես<br />

հարցնում, գուցե իրադրությունները փոխե՞լ են նրա վճիռը:<br />

- Մեր վճիռը բեկման ենթակա չէ,-իմ ցրիչությունն եմ հիշում ես: -Հը՞, Նանար:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

159<br />

Իսկ Նանա՜րը... Նանարը ոչինչ չի ասում ու միայն ժպտում է տխուր աչքերով, նա երջանիկ է,<br />

որ ես կարողանում եմ կատակել: Ի՜նչ բախտավորություն է, որ միշտ ինձ հետ է Նանարը:<br />

- Դե, իսկ հիմա ցտեսություն,-ասում եմ Մանուկին:<br />

- Ինչո՞ւ,-զարմանում է նա:<br />

- Ուզում եմ մենակ մնալ:<br />

- Երկուսո՞վ:<br />

- Հա, Մանուկ ջան:<br />

- Դա մենակության բարձրագույն ձևն է,-ծիծաղում է Մանուկը:<br />

Ես հիմա այնպես եմ հասկանում Մանուկին, ասես ե՜ս եմ Մանուկը:<br />

Նա Նանարի պես զարմացել և ուրախացել է, որ այսքան շուտ մոռացել եմ բյուրոն, վախենում<br />

է, որ հիշեմ, դրա համար չի հեռանում մեզանից՝ կատակում է, ծիծաղում է անընդհատ, ու չի<br />

հասկանում, որ ես հենց իր համար եմ այսպես անհոգ ձևանում, որ ես զվարթ եմ ձևանում,<br />

որպեսզի ինքն ու Նվարդն էլ չտխրեն մեզ հետ, որովհետև գիտեմ, տխուր ենք լինելու այսօր,<br />

մեր հարսանիքի օրը, Նանարն ու ես:<br />

- Հա՜, երեկ գիտե՞ս ում հանդիպեցի,-ուսիս խփում է Մանուկը,-պահածոների գործարանի մեր<br />

բրիգադիր Գասպարին: Գրկել էր, բաց չէր թողնում, շատ բարևում էր քեզ: Ու գիտե՞ս ինչ<br />

ասաց: Ասում է՝ շուտով մրգի սեզոնն սկսվելու է, Արտակի հետ եկեք, էլի՛ կընդունեմ իմ<br />

բրիգադը: Ճիշտ է, ասում է, մի քիչ գլուխ պահող եք, բայց լավ տղերք եք, եկե՜ք: Ասում է՝ ուրիշ<br />

մարդ չեմ ուզում վերցնել. ե՛ս կլինեմ, Մարկոսը ու մեկ էլ դուք: Լավ գործ կանենք: Հը՞, թխի<br />

գա:<br />

Մանուկը ծիծաղում է այնքան բարձրաձայն, անկեղծ ու սրտաշարժ, որ ես չեմ կարողանում<br />

չծիծաղել հանուն նրա:<br />

- ... Այ Գասպար ջան, ասում եմ, ախր ո՞նց գանք պարկեր կրենք: Արտակն արդեն<br />

ժուռնալիստ է, ես էլ իրավաբան, տեսնողն ի՞նչ կասի: Եվ գիտե՞ս ինչ ասաց, չէ, հլա դու լսի, թե<br />

ինչ ասաց, ասում է՝ ձեր խաթրու երրորդ հերթի կաշխատենք, գիշերը, ո՞վ պիտի տեսնի:<br />

Եկեք, տղերք ջան, ձեզ համար եմ ասում, էս տարի շատ լավ միրգ կա:<br />

Մանուկը նորից խփում է իմ ուսին ու ծիծաղում է արցունքոտ աչքերով:<br />

- Դե դու էլ եկ գնանք մի երկու ամիս աշխատենք,-ասում եմ ես Մանուկին:<br />

- Իհա՝րկե,-ոգևորությամբ երկարացնում է Մանուկը,- քեզ համար ի՞նչ կա, դու ազատ ես, քեզ<br />

աշխատանքից հա...<br />

- Մանուկ,-նրան ընդհատում է Նվարդը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

160<br />

Մանուկը կանգ է առնում շանթահարվածի պես, ապշած նայում է ինձ, Նանարին ու<br />

Նվարդին, ձեռքերը շարժում է շփոթահար, չիմանալով ինչպես ելք գտնել դրությունից, հետո<br />

ասում է շատ տխուր, անցած ծիծաղից արցունքոտ աչքերով:<br />

- Արտա՛կ, դու նկատե՞լ ես, որ ես էշ եմ:<br />

- Է՜, հիմա՜ր,-ծիծաղում եմ ես:<br />

- Չէ, որ հիմար եմ, դա հաստատ է, բայց դու չե՞ս նկատել, որ էշ էլ եմ միաժամանակ: - Նա մեր<br />

ծիծաղի տակ տխրորեն օրորում է գլուխը ու ձեռքը մեկնում է Նվարդին: - Գնանք, գնանք,<br />

Նվա՜րդ ջան, քանի դեռ ողջ աշխարհը չի նկատել դա:<br />

Ես ու Նանարը աչքերով հետևում ենք, մինչև նրանց ստվերները խառնվում են բոլորի<br />

ստվերներին, ու դանդաղ սկսում ենք բարձրանալ Աբովյանով:<br />

- Լավ տղա է Մանուկը,-ասում եմ ես:<br />

- Այո,-ասում է Նանարը:<br />

Ու մենք նորից լռում ենք:<br />

- Ո՞ւր ենք գնում,-հարցնում է Նանարը:<br />

- Գնանք Ղուկասյանի այգի, վերջին անգամ նստենք մեր նստարանին: Հը՞, Նանար: Ախր<br />

ամուսնանալուց հետո անխղճություն կլինի այդ նստարանը զբաղեցնելը: Քանի՜սան էին<br />

նախանձով մեզ նայում: Հիշո՞ւմ ես: Հիմա մենք մեր անկյունը կունենանք, մեր տունը և<br />

պարտավոր ենք մեր բարի նստարանը զիջել ուրիշներին, այսպես ասած գալիք սերունդզույգերին:<br />

Ճի՞շտ չեմ ասում:<br />

Նանարը ոչինչ չի պատասխանում, այլ միայն սեղմվում է ինձ, ու մենք քայլում ենք Աբովյան<br />

փողոցն ի վեր, հին-հին արահետներով: Անցնում ենք տրամվայի գիծը, թեքվում ձախ ու էլի<br />

ձախ և հայտնվում ենք մեր ստվերոտ անկյունում: Բարդիների կատարները աստղոտվել են<br />

արևի հրաժեշտից ու հողից տաք խոնավություն է բարձրանում: Նստարանին ուսանողական<br />

հաստ տետրի մի թուղթ կա, վրան գրված է անհասցե.«եկա, սպասեցի, սպասեցի, չեկար»:<br />

Այսինքն ինչո՞ւ անհասցե, տերն անպայման կգտներ այն:<br />

Ցերեկով երբեք չէինք նստել այս նստարանին: Հիմա նստել ու նորից լռում ենք: Իսկ ուղեղս<br />

բզզում է գազազած պարսի նման: Ես դեռ բյուրոյում եմ և երևի երկար, շատ երկար մնամ<br />

այնտեղ: Ես ձայներ եմ լսում ու աղմուկ, հարցեր եմ լսում, որ չեն տրվել և պատասխաններ եմ<br />

տալիս, որ չեմ հասցրել տամ: Ես միայն մի բան գիտեմ, որ ինձ լավ չեմ պահել այնտեղ և<br />

գիտեմ նաև, որ անբավականության զգացումը ինձ այլևս երբեք չի թողնի: Որքան էլ տարիներ<br />

անցնեն, ես այլևս լիովին երջանիկ չեմ կարող լինել, որովհետև հենց որ մտածեմ, թե երջանիկ<br />

եմ, անմիջապես հայտնվելու եմ բյուրոյում, վիճելու եմ, կռվելու եմ և նվաստացած խնդրելու<br />

եմ իմ ընկերներին, որ չքվեարկեն, որ հավատան, որ չհեռացնեն ինձ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

161<br />

- Նանար,-հանկարծ ասում եմ ես,-քեզ մի բան եմ խնդրելու: Ես դեռ կարգին չեմ փորձել, բայց<br />

իմ կարծիքով մեղմ բնավորություն ունեմ: Վախենում եմ մոռանամ ինձ հասցված<br />

վիրավորանքը, վախենում եմ թուլանամ, եթե այսօրվա բյուրոյի մարդիկ մի օր ներողություն<br />

խնդրեն կամ ժպտան ինձ: Դու հիշիր նրանց անունները՝ և միշտ հիշեցրու ինձ, որովհետև ես<br />

չեմ ուզում ներել նրանց, որովհետև բաներ կան, որ ներել չի կարելի:<br />

- Լա՛վ,-անմիջապես համաձայնում է Նանարը:<br />

- Դու տեսար, չէ՞ թե նրանք ինչ արեցին ինձ հետ:<br />

- Դու քեզ լավ պահեցիր, Արտակ:<br />

Եթե այդ ասողը Նանարը չլիներ, կկարծեի ծաղրում են:<br />

- Լսո՞ւմ էիր ամեն ինչ,-հարցրեցի կասկածոտ:<br />

- Ոչ,-ասաց Նանարը,-կաշեպատ դուռը խանգարում էր: Բայց ես լսում էի թե ինչպես էին<br />

բղավում նրանք: Նրանք կորցրել էին իրենց ու բղավում էին ամբողջ ժամանակ: Ուրեմն դու<br />

քեզ լավ էիր պահում:<br />

Ես նայում եմ Նանարին: Նրա աչքերում մինչև այժմ ինձ անծանոթ ու արտասովոր փայլ կա:<br />

Այդպիսին են լինում մայրերի աչքերը, երբ վիրավորում են նրանց զավակներին:<br />

Հայտնագործողի զարմանքով ես Նանարին եմ նայում ու մտածում, որ նրանից ոչինչ չի<br />

կարելի պահել:<br />

- Չէ՛, Նանար,-ասում եմ ես,-ես ինձ չեմ ների հենց միայն այն, որ խնդրում էի նրանց, լաց էի<br />

լինում: Ճիշտ է, ուրիշ բանի համար էի լաց լինում, բայց դա ի՞նչ նշանակություն ունի: Նրանք<br />

տեսնում էին իմ արցունքները: Ես դա ինձ երբեք չեմ ների:<br />

- Թող,-բարկանում է Նանարը: -Դու ամեն ինչ արել ես: Դու ամեն ինչ փորձել ես, որ նրանք<br />

մարդ մնան: Դու նույնիսկ լաց ես եղել, որ նրանք ցնցվեն ու հիշեն, որ մարդ են: Մի՛ տանջվիր,<br />

դու նրանց չպետք է ներես: Ես քեզ կհիշեցնեմ: Ախր դու չգիտես...<br />

Նանարը գունատ է ու փոքրիկ ձեռքով սեղմում է թևս: Ես զարմանում եմ, որ այդքան ուժ ունի<br />

Նանարը: Բայց ավելի եմ զարմանում, տեսնելով նրա այդ ուրիշ տեսակ, այդ մայրական,<br />

հովանավորող, պաշտպանող զայրույթը: Դա ինձ համար շատ անսպասելի է ու տարօրինակ:<br />

- Ախր դու անմեղ ես: Չպիտի հաշտվես: Դու պիտի հաղթես նրանց: Նրանք ի՞նչ են որ...,-<br />

հպարտ ինձ նայելով ու նրանց ուղղված արհամարհանքով շշնջում է Նանարը:<br />

- Իսկ դու որտեղի՞ց հնարեցիր, թե հաշտվելու եմ,-բարկացա ես:<br />

- Կասեմ, մի՛ նեղանա: Դու նրանց մոտից ո՛չ թե զայրացած, այլ թուլացած դուրս եկար:<br />

- Դե վե՛րջ տուր,-ջղայնացած գոռում եմ ես, սրտնեղած- որ նա այդքան ճիշտ է,-ուրեմն ե՞ս չեմ<br />

հասկանում: Դու դեռ կտեսնե՜ս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

162<br />

Ինչո՞ւ եմ գոռում, Ինչո՞ւ: Ես աշխատում եմ խաղաղվել, հասկանալ ու հասկացնել նրան:<br />

Հասկացնել, որ, այո՛, ես ափսոսում եմ, որ այդպես ստացվեց: Ես չէի ուզում, որ կռիվ լինի,<br />

որովհետև տանել չեմ կարողանում կռիվները: Հետո՛ ինչ, գիտեմ, որ կհաղթեմ, բայց ախր<br />

ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ պետք է կռվեմ և ինչո՞ւ պետք է հաղթեմ: Ախր նրանք անմաքուր,<br />

անազնիվ կռիվ են սկսել իմ դեմ, և ես կամա թե ակամա ինքս էլ պետք է ապականվեմ:<br />

Որովհետև կռվող կողմերից մեկն եմ: Իսկ ոչ մեկը ոչ մի կռվից դեռ մաքուր դուրս չի եկել: Ոչ<br />

մի հաղթող:<br />

- Դու պիտի հաղթես, Նանարի շրթունքները դողում են, ու ես վախենում եմ, որ հիմա լաց<br />

կլինի:<br />

- Դե կհաղթե՛մ, նրանց հերն էլ անիծած,-ծիծաղում եմ ես,-ելք չունեմ, պիտի հաղթեմ, Նանար<br />

ջան:<br />

Ես նստում եմ նրա կողքին ու մի տեսակ թեթևացած գրկում եմ նրան: Նանարը ետ չի հրում,<br />

չէ՛, ընդհակառակը, գլուխը խոնարհում է իմ կրծքին ու ես զգում եմ, որ ձեռքերիս վրայով<br />

դանդաղ գլորվում են նրա տաք արցունքները: Ուզում եմ մի բան ասել, մեղմ, սփոփիչ մի բան,<br />

և հանկարծ մտածում եմ, որ նա միայն ինձ համար չի ցավում, չէ՛: Որ նա, ով գիտե, թերևս<br />

հիշեց իր...<br />

- Նանա՛ր,- հարցնում եմ ես,- ո՞վ է եղել քո հայրը:<br />

Նանարը արագ, շեշտակի նայում է ինձ ու շփոթվում է անասելի:<br />

- Վարսավիր,-կմկմում է նա,-ես... ասել եմ քեզ:<br />

-Այդ գիտեմ: Իսկ որտե՞ղ է հիմա: Որևէ լուր ունե՞ք:<br />

Նանարը ցնցված, գունատված ինձ է նայում իր չքնաղ, վախեցած աչքերով: Հետո կարծես<br />

հասկանում է ամեն ինչ:<br />

-Նրա՞նք ասացին:<br />

Ես գլխով եմ անում:<br />

- Ուրեմն, կենդանի՞ է,-ճչում է նա:<br />

- Չգիտեմ, Նանար ջան: Միայն ասացին, որ Սիբիր են տարել:<br />

Բոլոր լույսերը մարում են Նանարի աչքերում: Խոնարհում է գլուխը:<br />

- Տարել են, երբ վեց տարեկան եմ եղել: Չգիտեմ ինչի համար,-շշնջում է նա: - Ու էլ չեմ տեսել:<br />

Չեմ լսել: Պատերազմից հետո միայն մի աղքատ եկավ մեր տուն: Ասաց, որ գերի է եղել և<br />

աքսորել են Սիբիր, ասաց, որ այնտեղ տեսել է հայրիկին: Հանքում է աշխատում, ասաց որ<br />

շատ է ուզում նամակ գրել, բայց չեն թողնում: Հետո հաց խնդրեց: Մայրս տվեց այն ողջ<br />

ուտելիքը, ինչ կար մեր տանը, ու նա գնաց Եվ էլ ոչ մի լուր մինչև հիմա, ո՞վ գիտե, գուցե հացի<br />

համար էր ասել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

163<br />

- Ի՞նչ իմանաս,-ասացի ես,- գուցե և հացի համար չի ասել: Այնպիսի բաներ են լինում<br />

աշխարհում: Ի՞նչ իմանաս:<br />

- Չգիտեմ,-հառաչում է Նանարը:<br />

- Բա ինչո՞ւ այդ բոլորը ինձ չէիր ասում,-Նանա՛ր:<br />

- Վախենում էի... Վախենում էի, որ ինձ չսիրես:<br />

- Հիմա՛ր,-ծիծաղեցի ես,-անհարազատի աղջիկ:<br />

Հետո մենք երկար ժամանակ քրքջում էինք, և ես ձեռքով սրբում էի Նանարի արցունքները:<br />

Իսկ երբ այգին մուգ-մուգ ստվերներով լցվեց, և շշուկներ ու զսպված ծիծաղներ հնչեցին<br />

աներևույթ նստարաններից, ես բարձրացա տեղից, թափ տվեցի շորերս ու ոտքերիս փոշին:<br />

- Գնանք, Նանա՛ր:<br />

- Ո՞ւր,-ակամա հարցրեց Նանարը:<br />

- Տուն, ո՞ւր,-ծիծաղեցի ես,-սովորել ես թափառական կյանքին: Գնանք, հիմա մեր տունը<br />

մարդկանցով լցվել է, հիմա մեր փնթփնթան հարևանուհին եռանդուն թագավորում է<br />

խոհանոցում, հիմա քո վանեցի մայրն ու իմ շամշադինեցի մայրը ամենազարմանալի ու<br />

անհասկանալի մի զրույց են սկսել, հիմա հայրս նոր ունկնդիրներ գտած ոգևորությամբ<br />

պատմում է իր ջահել օրերը, հիմա Բաբկենը պատշգամբում վառում է մանղալը, ու հայհոյում<br />

է ինձ, հիմա Սեդան ռետինե խողովակով գինի է քաշում փայտե տակառից ու ամեն նոր լցվող<br />

շշի հետ հարբում ու ծիծաղում է: Եկ գնանք, Նանա՛ր: Եվ ո՛չ մի տխրություն, ո՛չ մի խոսք, ո՛չ<br />

մի բյուրո և ո՛չ մի վրեժ: Անչար լինենք այսօր, Նանա՜ր:<br />

Ես բռնում եմ նրա թևը, ու մենք վազում ենք դեպի ելքի դուռը: Բայց ճանապարհին հանկարծ<br />

կանգ եմ առնում: - Մի րոպե,- ասում եմ,- մի բան մոռացա գրել նստարանին ընկած թղթին:<br />

Իսկ երբ վերադառնում եմ հևասպառ, Նանարը ժպտալով հարցնում է.<br />

- Ի՞նչ գրեցիր, Ա՛րտ:<br />

- Մեր կտակը գրեցի. «Մնաք բարով, մենք տուն ենք գնում, վերջապես ամուսնացանք:<br />

Նստարանը թողնում ենք ձեզ: Բարո՛վ վայելեք: Բախտավոր եղեք, շրջմոլիկներ»:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

164<br />

Խորտակված Դրոշը<br />

Առավոտյան խառը զգացումով արթնացա: Երազումս հանպատրաստից ինչ-որ երկար ու<br />

տխուր մի բանաստեղծություն էի արտասանում, որն իբր ես էի գրել: Արտասանում էի ու<br />

հետն էլ զարմանում, թե ինչպես եմ կարողանում այդքան երաժշտական ու լավ հանգեր<br />

գտնել: Ձայնս հնչում էր բարձր, և ես լսում էի նրա խուլ ու խորհրդավոր արձագանքը: Ես<br />

կանգնած էի բեմում, լույսերով ողողված, իսկ դահլիճում մթություն էր: Ովքե՞ր են այնտեղ,<br />

մտածում էի տարակուսանքով, և ես ի՞նչ եմ արտասանում: Բառեր էի լսում, բայց չէի<br />

կարողանում հասկանալ դրանց իմաստը, թեև վստահ էի, որ տխուր ու գեղեցիկ բառեր էին<br />

դրանք: Հետ դահլիճը թեթևակի լուսավորվեց, և ես զարմանքով նկատեցի, որ այնտեղ բոլորը<br />

ծանոթ մարդիկ են: Ահա հայրս, մայրս, Նանարը Մանուկը, Նվարդը, Պետրոս հայրիկը, մշեցի<br />

մամիկը, Բելա Գրիգորևնան, հետո մորուքով մի մարդ: Շատ ծանոթ է դեմքը, բայց ո՞վ է: Հա,<br />

«Ինտուրիստ»-ի փիլիսոփա-բարապանն է: Ահա և մեր բրիգադիր Գասպարը, Մարկոսը,<br />

Ազատը: Տես է, մեր կուրսեցիներն էլ են հավաքվել: Իսկ նրանք ովքե՞ր են, անկյունում,<br />

մթության մեջ: Սպասի՛ր, նրա՞նք ինչ գործ ունեն այստեղ: Մտքովս չէր անցնի: Բադամյանն է:<br />

Սարգսյանը, Պարթևը, բյուրոյի անդամները: Միայն Մեսրոպը չկա: Ախ, հա՜, Մեսրոպն ինձ<br />

ասել էր,որ չի կարող գալ, գործարանում ինչ-որ նոր բաժանմունք են բացելու: Ես ցածրացնում<br />

եմ ձայնս, շշուկի եմ հասցնում և լսում եմ, թե ինչպես է այդ շշուկը որոտում դահլիճում:<br />

Բառերը հոսում հա հոսում էին իմ շուրթերից, թախծո՜տ, հառաչանքի նման բառեր: Ես<br />

դարձյալ չեմ կարողանում ըմբռնել, թե ինչեր եմ ասում, բայց հանկարծ նկատում եմ, որ<br />

դահլիճում նստածները լաց են լինում՝ Հայրս, մայրս, Բաբկենը: Իսկ հետաքրքիր է, ինչպե՞ս են<br />

ընդունում ՆՐԱՆՔ: Ես թաքուն նայում եմ ՆՐԱՆՑ կողմը և զարմանքով տեսնում, որ ՆՐԱՆՔ<br />

էլ են լաց լինում՝ Բադամյանը, Սարգսյանը, Պարթևը, մյուսները: Նրանք գունատ են և<br />

արցունքները գլորվում են նրանց մազակալած դեմքերով: Ուրեմն համենայնդեպս, նրանք էլ<br />

մարդ են,-թեթևացած մտածում եմ ես,-այնուամենայնիվ մա՜րդ են: Ես ավելի ողբերգական<br />

շեշտեր եմ դնում իմ արտասանության մեջ ու արդեն մի փոքր չարախնդությամբ ավելացնում<br />

մտքումս. «Հիմա զղջում էք, չէ՞, որ ստորաբար քննեցիք հարցս, կարծում էիք կկորչեմ,<br />

կանհետանամ: Հիմա տեսնում եք, չէ՞, թե ով եմ ես: Ես արտասանում եմ, և դուք լաց եք լինում,<br />

դուք մարդ եք դառնում: Առաջ ես էի լաց լինում, հիմա դուք եք լաց լինում»: Բայց այս ի՞նչ է,<br />

Նանարը կարծես ինչ-որ բան է ուզում ասել ինձ, աչքով է անում թաքուն: Առաջին անգամ է,<br />

որ նա աչքով է անում: Իբր, հոգեկան խռովքի պահին, ես կռանում եմ բեմի վրա և<br />

շարունակելով արտասանել՝ լսում եմ, թե ինչպես է Նանարը շշուկով զգուշացնում ինձ.<br />

«Չհավատա՜ս նրանց: Արտակ, չհավատաս»: Ես բարձրացնում եմ գլուխս և ինքս էլ աչքով<br />

անում Նանարին, իբր՝ հասկացա քեզ, Նանա՜ր: Նանարը գոհ ժպտում է և կրկին ասում<br />

շշուկով. «Դե, ես գնացի թատրոն»: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ուզում եմ հարցնել ես բանաստեղծությամբ,<br />

որպեսզի հանդիսականները չկռահեն, բայց հենց նույն պահին մութի միջից հնչում է մեր<br />

կուրսի ավագ Շավարշ Միքայելյանի ձայնը.<br />

- Ինչպե՞ս եք թույլ տալիս, որ բեմից հնչեն ժողովրդի թշնամու գործերը:<br />

«Գործերը, գործերը, գործերը»,-արձագանքում են դահլիճի պատերը, և ես քմծիծաղով<br />

մտածում եմ, որ այդ բթամիտին թվում է, թե ես Չարենց եմ արտասանում: Ես նայում եմ<br />

դահլիճին ու տեսնում, որ այս անգամ բոլորը հեկեկում են, հեկեկում են բարձրաձայն ու<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

165<br />

սրտամորմոք, և ինչ որ անորոշ ահավորություն ու սպասում կա նրանց աղեկտուր ու<br />

սրտամաշ ողբի մեջ...<br />

Բացում եմ աչքերս ու շնչում թեթևացած: Ա՜յ քեզ երազ: Բայց ի՞նչ էի արտասանում,<br />

այնուամենայնիվ, ախր շատ լավ էր ստացվում: Ա՜յ քեզ երազ: Մի ոստյունով ցած եմ իջնում,<br />

ետ եմ տանում մեր մահճակալը սենյակից անջատող սպիտակ վարագույրը ու հայտնվում<br />

սեղանին նախաճաշ տեղավորող մորս առջև:<br />

- Վախեցա,-ասում է մայրս,-ոնց որ երեխա լինես:<br />

- Իսկ դու ինչո՞ւ էիր լաց լինում:<br />

- Ե՞րբ,-հարցնում է մայրս, ու ես տխուր մտածում եմ, որ մայրս չառարկեց, չասաց, որ լաց չի<br />

եղել, այլ միայն հարցնում է.«ե՞րբ»:<br />

- Երազիս մեջ-, ասում եմ ես:<br />

- Դա լավ է,-ասում է մայրս,-երազի լացն ուրախություն է:<br />

- Ուրեմն այսօր ահագին մարդ պետք է ուրախանա: Իսկ Նանարն ո՞ւր է:<br />

Գնաց աշխատանքի:<br />

- Ըհը՛: Իսկ դու ասում էիր ամուսնացի՛ր, հա ամուսնացիր: Օգուտդ ինչ, ա՜յ մեր, երևի նրա<br />

համար էլ էիր նախաճաշ պատրաստել:<br />

- Մենակ թեյ խմեց,-ժպտում է մայրս: - Հետո էս թուղթը գրեց, որ քեզ տամ:<br />

Երազի մի մասը կատարվեց տեղնուտեղը: Նանարը դահլիճից շշուկով ասած հենց նույն<br />

խոսքերն էր գրել փոքրիկ թղթի վրա. «Դե, ես գնացի թատրոն, փորձ ունեմ: Հիշիր երեկվա մեր<br />

զրույցը: Խնդրում եմ ամուր լինես: Սպասում եմ քեզ և լավ լուրերի: Նանար»:<br />

Լա՜վ լուրերի... Ես որտեղի՞ց քեզ համար լավ լուրեր բերեմ, ա՜յ Նանար: Ես միայն մի հույս<br />

ունեմ, մի հատիկ հույս, և իմ այդ հույսը խմբագիրն է: Ինչպե՞ս կընդունի նա ինձ, պաշտպան<br />

կկանգնի՞ արդյոք: Ի՞նչ իմանամ: Առաջ այլ էր: Հիմա ես ոչ մի բանի հաստատ պատասխանել<br />

չեմ կարող: Երեկ ուրիշ էր, Նանար:<br />

Արագորեն հագնվելով, հացի խանութ եմ մտնում և կոպեկանոցը կամացուկ գլորում եմ<br />

պատից կախված հեռախոսի անցքից: Հիմա կլսվի քարտուղարուհու ձայնը և... Շատ եմ<br />

զանգել հեռախոսով, բայց ոչ մի անգամ սիրտս այսպես չի տրոփել, այսպես չի եղել երբեք:<br />

- Հաա՜...<br />

Խմբագրի ձայն է: Քիչ է մնում անակնկալից անջատեմ հեռախոսը: Չեմ կարողանում խոսել:<br />

- Հաա՜,-մի քիչ բարձրացնում է ձայնը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

166<br />

- Ընկեր Սարյան, Արտակն է, Լևոնյանը...<br />

- Ի՞նչ կա, ի՞նչ կա, Լևոնյան...<br />

Անխիղճը շատ չոր է խոսում, ախր:<br />

- Ուզում էի ձեզ մոտ գալ:<br />

- Դե, ուրեմն արի՛, եթե ուզում ես: Ասենք արի՛, արի՛, բաներ ունեմ քեզ ասելու: Լավ բաներ<br />

են...<br />

Տե՜ր աստված, միթե՞ աշխարհում լավ բաներ էլ կան:<br />

- Շնորհակալություն, ընկեր Սարյան, հենց հիմա կգամ:<br />

- Հիմա չէ, հիմա չէ, մեկ-երկու ժամից հետո Արտ:<br />

- Շատ լավ, շնորհակալություն, ընկեր Սարյան:<br />

- Հաա՜...<br />

Հեռախոսի այն ծայրում չխկոց է լսվում, և ես կամացուկ իր տեղն եմ դնում լծակը: Տեսնես ի՞նչ<br />

լավ բաների մասին է խոսքը: Ի՞նչ կարող է լինել: Մի բան պարզ է, որ նա դեռ չգիտի<br />

աշխատանքից ինձ հեռացնելու մասին: Այդ իմանալուց հետո լավ բաները լավ էլ կմնա՞ն<br />

արդյոք: Ի՞նչ իմանամ:<br />

Կրկին վեր բարձրանալով, պատշգամբի պատի մեխից ցած եմ իջեցնում հեծանիվս,<br />

մեքենաբար յուղում եմ առանցքակալներն ու մաքրում փոշին, փորձում եմ ճաղերի<br />

ամրությունը ու նոր միայն հիշում, որ հեծանիվն ինձ այլևս պետք չի: Չէ՞ որ ինձ զրկեցին նաև<br />

սպարտակիադային մասնակցելու իրավունքից: Մի պահ պատկերացնում եմ մարզադաշտը,<br />

իրար խառնված մարզիչներին, իմ հեծանվորդ ընկերներին, որ հիմա երևի՝ հագնում են իրենց<br />

վառ կարմիր բաճկոնները, ու սիրտս նորից կծկվում է ցավից: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ախր:<br />

Ենթադրենք՝ ես իսկապես տապալել եմ աշխատանքները և ինձ ճիշտ են հեռացրել շրջկոմից:<br />

Բայց դա ի՞նչ կապ ունի սպորտի հետ, ի՞նչ կապ ունի սպարտակիադայի հետ: Ուրեմն, եթե ես<br />

չես կարող շրջկոմում բաժնի վարիչ լինել, հեծանիվ է՞լ իրավունք չունես վարելու: Չէ, այստեղ<br />

շատ կոպիտ սխալ կա և սպարտակիադայի մեր ղեկավարներն անպայման թույլ չեն տա<br />

մեկուսացնել ինձ: Նրանք հո ինձ լավ են ճանաչում: Չորս տարի է, ինչ հանրապետության<br />

հավաքական թիմի անդամ եմ, հանրապետության ուսանողների չեմպիոնը, ինձ են վստահել<br />

տանելու մեր պատվիրակության առաջին դրոշը, ընդամենը մի քանի օր է մնացել, որ մեկնենք<br />

Մոսկվա, ինչպե՞ս կարող են այսպիսի մի ժամանակ վերցնել ու հենց այնպես ինձ դեն նետել<br />

շքերթից: Ի՞նչ պիտի պատճառաբանեն: Չէ՛, անհնար է դա:<br />

Նստելատեղից բռնած, հեծանիվը զգուշորեն իջեցնում եմ սանդուղքով, Տիգրան աղբարի<br />

հողաշեն տան մոտ ցատկում եմ վրան ու սլանում դեպի մարզադաշտ: Գարնանային տաք<br />

քամին խփում է դեմքիս, և ես ինձ դժբախտ չեմ զգում այլևս: Իմ կողքով արագ-արագ քայլում<br />

են մեր տղաները, անցնում են հեծանվորդները, գոռում են բարձրաձայն.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

167<br />

- Ուշանում ենք, շտապիր, Արտա՛կ:<br />

- Այսօր լրիվ համազգեստով ենք փորձելու, գիտես, չէ՞,<br />

- Հենց նոր բերեցին կոստյումները:<br />

Մուտքի մոտ իջնում ենք հեծանիվներից ու նստատեղերից բռնած, արագ հրելով, քայլում ենք<br />

դեպի մեր հանդերձարանը՝ հեծանիվների համերաշխ, մեղմ բզզոցի տակ: Մեր մարզիչ<br />

Ռուբեն Ավշարովը, ինչպես միշտ հուզված ու խառնված իրար, հեռվից սպառնագին մատ է<br />

թափ տալիս մեզ վրա:<br />

- Շուտ, շուտ, դուք հեծանվորդներ չեք, այլ պարուհիներ: Տեր աստված, և ես սրանց հետ պետք<br />

է Մոսկվա գնամ: Չե՛մ գնա, վաղն իսկ կպահանջեմ, որ ինձ ազատեն ձեզնից: Երբե՛ք: դե, ի՞նչ<br />

եք կանգնել ու չռել աչքներդ, հագնվեք, արագ, հինգ րոպե ձեզ ժամանակ, ով ուշացավ, թող<br />

չքվի աչքիցս: Ա՜յ քեզ դժբախտություն:<br />

Նրա հայհոյանքները մեզ համար ոնց որ ծանոթ ու հարազատ երաժշտություն լինեն: Այդ<br />

փնթփնթան ծերուկը մեր կուռքն ու աստվածն է: Նիհար, ջլուտ ու բարձրահասակ, նա քայլում<br />

է թեքված ու ձեռքերը լայն-լայն նետելով, և մենք պատրաստ ենք քայլել նրա ետևից մինչև<br />

աշխարհի ծայրը: Երեխայի նման անկեղծ է, հոր նման հոգատար և կյանքը կտա քեզ համար,<br />

եթե միայն դու սիրես հեծանիվը, եթե ընդունես, որ հեծանիվից լավ բան չկա աշխարհում և<br />

վերևից նայես սպորտի մնացած բոլոր ձևերին: Իսկ եթե հանկարծ քեզ հաջողվի բարելավել<br />

որևէ ռեկորդ, ապա նոր միայն կզգաս, թե ինչպես կարող է ոգևորվել Ռուբեն Ավշարովը:<br />

- Արծի՛վ, արծի՛վ,-գոռգոռում է նա՝ քեզ հեծանիվից գրկած իջեցնելով,-դու գիտե՞ս թե ինչ<br />

արեցիր: Չգիտե՛ս: Իսկ ես գիտեմ: Մենք քեզ հետ քո մրցակիցներին հավի ճտերի նման<br />

կուտենք, հավատա Ռուբեն Ավշարովին: Ո՞վ: Սյո՞մուշկինը: Սյոմուշկինը տասը մետր<br />

քեզանից ետ կմնա: Ինչ ես ասում, դե, հագիր, հագիր, կմրսե՛ս,-նա իր բրդե բաճկոնը գցում է<br />

քո ուսերին,-հագի՛ր, ասում եմ, շուն-շան որդի, արծիվ-արծվի ճուտ:<br />

Իսկ եթե վազքուղուց իջել ես ցածր արդյունքով, նոր կզգաս, թե ինչպես կարող է տխուր<br />

գոռգոռալ Ռուբեն Ավշարովը:<br />

- Այդ ո՞նց էիր գնում, շուն-շան որդի, ոնց որ ծովացուլը մանկական սայլակի մեջ: Գնա, գնա<br />

ըմբիշ դարձիր, ի՞նչ գործ ունես հեծանիվի հետ: Ոնց որ ալրի պարկը ավանակի վրա:<br />

Ֆուտբոլիստ... Գոնե հեծանիվից ամաչիր, տես ի՛նչ հեծանիվ է, մուրազ է, թեթև, ճկուն,<br />

ժամացույցի պես է աշխատում: Շախմատիստ: Է՜հ, թե մեր ժամանակ այսպիսի հեծանիվ<br />

լիներ, հեծանիվ հո չէր, շոգեքարշ էինք քշում, շուն-շան որդի թենիսիստներ...<br />

Նրանից ոչ ոք չի նեղանում, ինչպես հորից չի կարելի նեղանալ: Նա՛ է բոլորին հեծանվորդ<br />

դարձրել, նա է ամենուրեք պաշտպանում հեծանվորդի շահերը, առաջին օգնության հասնում,<br />

երբ ընկել ես, ոգևորում իր հմայիչ հայհոյանքներով, երբ հուսահատ ուզում ես դուրս գալ<br />

մրցությունից: Հետո բոլորը գիտեն, թե ինչ հեծանվորդ է եղել նա իր ժամանակին: Հյուսիսային<br />

Կովկասի ու Անդրկովկասի չեմպիոն, մի շարք ռեկորդների հեղինակ: Անդրկովկասի<br />

փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովն ինքն է իր ազնվազարմ ձեռքով նրա կրծքին փակցրել երկաթե<br />

ինչ-որ խաչ: Դա մի հին, խունացած նկարից է երևում: Ռուբեն Ավշարովը կանգնած է՝ մի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

168<br />

ձեռքով բռնած իրոք շոգեքարշի պես անճոռնի ու ծանր հեծանիվը, իսկ մյուսով թափահարում<br />

է փոխարքայի ճերմակ ձեռքը:<br />

Իրար հրելով՝ հանդերձարան ենք նետվում ու ստանում մեր նոր, շքեղ հագուստները՝ բրդյա<br />

վառ կարմիր բաճկոններն ու մուգ-կապույտ տաբատները, փոքրիկ, ճերմակ գլխարկներն ու<br />

սև, հեծանվային կոշիկները: Իսկ էլի մի քանի րոպե անց, երբ հեծանիվներին ամրացված<br />

մետաքսե բարձր դրոշները թեթևակի դողդողում էին քամուց, մարզադաշտ ենք մտնում.<br />

- Շար-վի՜ր...<br />

Ես ամենից շատ սիրում եմ հանդիսավոր արարողություններին նախորդող իրարանցումն ու<br />

խուճապը: Դրանք շատ ավելի անկեղծ ու հուզիչ են լինում, քան բուն հանդիսավոր<br />

արարողությունները, երբ ամեն ինչ ծրագրված ու հաշվված է վայրկյանների ճշտությամբ, և<br />

դու փաստորեն մեքենայաբար ես կատարում քո պարտականությունները: Իսկ հիմա ամեն<br />

ինչ խառնվել է իրար, հրահանգիչները բղավելով այս ու այն կողմ են վազում, դեպի իրենց<br />

շարքերն են սլանում ուշացած մարզիկները, մի տեղից մյուս տեղն են գլորվում<br />

մարմնամարզական սարքերը, նվագախմբի անդամները մի վերջին անգամ փորձում են իրենց<br />

գործիքները՝ խառնաշփոթ ու աններդաշնակ ձայներ արձակելով: Եվ ամեն ինչ շողում ու<br />

փայլում է, աղմկում ու հուհրում է պայծառ, շլացուցիչ գու՛յներով:<br />

- Շար-վի՜ր...<br />

Հետզհետե մարում է աղմուկը, վերջին աղաղակները հալվում են օդում և զարմանալի մի<br />

լռություն է իջնում մարզադաշտին: Մեր գլխավերևում թեթև քամուց մեղմորեն ծածանվում են<br />

մետաքսե դրոշները:<br />

- Զգաաա՜ստ:<br />

Մեր ձգված շարքերի առջևով վազելով անցնում է շքերթի հրամանատարը, մոտենում է<br />

չգիտես որտեղից հայտնված գեր, սպիտակ կոստյումով մի մարդու և գոռում է ողջ ձայնով,<br />

ասես դիմացինը խուլ լինի:<br />

- Ֆիզկուլտ կոմիտեի ընկեր նախագահ, համամիութենական սպորտային շքերթի հայ<br />

մասնակիցները պատրաստ են գլխավոր փորձին: Թույլ տվեք սկսել:<br />

Բայց ֆիզկուլտ կոմիտեի նախագահը կարծես իրոք չի լսում նրան, որովհետև ձեռքով մոտ է<br />

կանչում և ինչ-որ բան ասում համարյա ականջին թեքված: Շքերթի հրամանատարը ետ՝ մեզ է<br />

նայում, ու թեև մենք երկու հարյուր հիսուն հոգի ենք, բայց տագնապով, տհաճ ցավում է<br />

միայն իմ սիրտը: Նրանք հազար ու մի բան կարող էին խոսել, քի՞չ բան ուներ ասելու<br />

ֆիզկուլտ կոմիտեի նախագահը շքերթի հրամանատարին, բայց ես կարող էի երդվել, որ<br />

նրանք միայն ու միայն իմ մասին են խոսում: Իսկ երբ շքերթի հրամանատարը կտրուկ շրջվեց<br />

և քայլեց դեպի մեզ, ես արդեն լրիվ համոզված էի դրանում և ճակատագրից միայն մի բան էի<br />

խնդրում, որ նա բարձրաձայն չասի իր ասելիքը: Բայց շքերթի հրամանատարը շատ<br />

պարտաճանաչ ու նախանձախնդիր աշխատող էր երևի, որովհետև դեռ տեղ չհասած ձեռքի<br />

բարձրախոսը շուրթերին տարավ ու ազդարարեց մարզադաշտով մեկ.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

169<br />

- Հեծանվորդ Արտակ Լևոնյան, շրջկոմի բյուրոյի որոշմամբ...<br />

- Լա՜վ, լա՜վ,- բղավեցի ես՝ հեծանիվս իր դրոշով դուրս բերելով շարքից ու շտապելով դեպի<br />

նա:<br />

Ես պատրաստ էի անմիջապես թողնել մարզադաշտը, շքերթը, Երևանը, աշխարհը, միայն թե<br />

նա չհայտարարեր բարձրաձայն, միայն թե ընկերներս չիմանային իմ դժբախտությունը: Ես<br />

ամաչում էի նրանցից: Ես չէի կարող երկու հարյուր հիսուն հոգու բացատրել իրողությունը:<br />

Երկու հարյուր հիսուն հոգուց քանի՞սը կհավատային ինձ: Ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ...<br />

- Լա՜վ, լա՜վ գնում եմ,-բղավեցի ես խելագարի պես առաջ նետվելով, աշխատելով շեղել նրա<br />

ուշադրությունը, խանգարել նրան: Բայց նա շատ պարտաճանաչ ու նախանձախնդիր<br />

աշխատող էր երևի...<br />

- Շրջկոմի բյուրոյի որոշմամբ դուք հեռացված եք շքերթից: Հանձնեք ձեր հագուստներն ու<br />

հեծանիվը: Ընկե՛ր Ավշարով, ստացեք գույքը: Եվ ճաշի մնացած կտրոնները,- բղավեց նա<br />

հանկարծ:<br />

Ես կանգ առա նրանից ընդամենը երկու քայլ հեռու՝ անկարող շարժվել, ստորացած ու<br />

խորտակված: Ես կարող էի այդ րոպեին սպանել նրան, եթե ձեռքիս որևէ զենք լիներ: Բայց ես<br />

զենք չունեի: Իմ ձեռքին միայն հեծանիվ կար, որի վերևում բարձր-բարձր փողփողում էր<br />

մետաքսե դրոշը, և ես ողջ ուժով հեծանիվս նետեցի դեպի նա: Հեծանիվս գնաց ուղիղ, հետո<br />

շրջվեց միանգամից, ու մետաքսե դրոշն ընկավ շքերթի հրամանատարի վրա:<br />

- Ա՛ռ, ա՛ռ,-շշնջացի ես ատելությունից խելագարված:<br />

Շքերթի հրամանատարը մի պահ ցնցված ու ապշած ինձ էր նայում՝ չհասկանալով<br />

կատարվածը, անմեղ մարդու տարակուսանքով, և պայթեց միայն այն ժամանակ, երբ տեսավ<br />

ընկած դրոշը:<br />

- Դրոշը,-ճչաց նա,-անմիջապես վերցրո՛ւ դրոշը: Գե՛րբը, գե՛րբը տեսնո՞ւմ ես: Ինչպե՞ս ես<br />

գերբը գցում: Գիտե՞ս, թե դրա համար քեզ ինչ կանեն: Վերցրո՛ւ դրոշն, ասում եմ:<br />

Եվ հանկարծ ես տեսա Ռուբեն Ավշարովին: Նա կանգնել էր շքերթի հրամանատարի մոտ՝<br />

բարձրահասակ ու կռացած և արագ-արագ թափահարում էր երկար ձեռքերը:<br />

- Ինչո՞ւ ես կռվում, սպասի՛ր,- հևում էր նա,-ես կվերցնեմ: Ընկած փալասը տեսնում եք,<br />

մարդուն չե՞ք տեսնում: Դու ինձ վրա մատ մի՛ թափ տուր, ես Ավշարովն եմ և մատներ շատ եմ<br />

տեսել: Գլուխների՜ քիչ եմ հանդիպում: Ա՛ռ քո դրոշը: Իսկ հեծանիվը ինչո՞ւ եք վերցնում,<br />

գիտե՞ք, թե նա ինչ հեծանվորդ է: Հեծանիվը ե՛ս եմ տվել: Ես՝ Ռուբեն Ավշարովս: Իսկ եթե ձեզ<br />

հեծանվորդներ պետք չեն, մենք բոլորս էլ կգնանք: Հա՛, Հա՛...- նա ձեռքը թափահարեց<br />

բարկացած, և բոլոր հեծանվորդները անմիջապես դրոշներով շրջապատեցին մեզ:<br />

- Ձյա՜ձ Ռուբեն, ձյա՜ձ Ռուբեն,-խնդրեցի ես, պետք չէ, ես կգնամ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

170<br />

- Ձայնդ կտրիր, շուն շան որդի,-իմ կողմը շրջվեց զայրացած ծերուկը,- դու ի՞նչ իրավունքով<br />

ես հեծանիվը գետնին գցում, հը՞...<br />

Եվ ինչպես միշտ, նրա գոռգոռոցը միանգամից հանգստացրեց ինձ: Ես կանաչի վրայից<br />

բարձրացրի հեծանիվը և քայլեցի դեպի ելքի դուռը, առանց դրոշի, խոնարհված գլխով,<br />

դատարկված հոգով, զարմացած, որ այսքանից հետո դեռ կարող եմ ապրել ու քայլել և լսել, թե<br />

ինչպես են բղավում այնտեղ շքերթի հրամանատարն ու մեր մարզիչը, հին-հին օրերի<br />

չեմպիոն, Վորոնցով- Դաշկովի ճերմակ թաթը մի ժամանակ բռնած ծեր հեծանվորդ Ռուբեն<br />

Ավշարով:<br />

Հանդերձարանում շտապելով, քաշքշելով հանեցի ու դեն նետեցի վառ կարմիր բաճկոնս ու<br />

կարճ մուգ կապույտ տաբատս, փոքրիկ, սպիտակ գլխարկս ու հեծանվային սև կոշիկներս:<br />

Հագա իմ հին շորերը, հեծանիվս զգուշությամբ պատին հենեցի, փայլուն ղեկի վրայից թևքով<br />

սրբեցի փոշու բարակ շերտն ու դուրս եկա մարզադաշտից դանդաղ, հոգնած քայլերով,<br />

հրաժեշտ տալով էլի՛ ինչ-որ թանկագին բաների՝ իմ փախչող, հեռացող ջահելությունից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

171<br />

Պետք Է Արդարանալ<br />

Զարմանալի բան է կյանքը: ընդամենը մի օր առաջ ես քայլում էի այս փողոցով հաղթողի պես<br />

ու տիրոջ ինքնավստահությամբ, բարևում էի դիմացից եկող ծանոթներիս, մյուս մայթով<br />

անցնողներին ձեռքով էի անում հեռվից, կանգնում, զրուցում էի հետները և ուրախ<br />

շարունակում էի ճամփաս՝ մտքումս երգելով ու հիացած նայելով շուրջս: Ամեն ինչ ինձ<br />

համար հետաքրքիր էր, զարմանալի ու սիրելի: Ինձ հանդիպած բոլոր մարդիկ ուրախ ու<br />

երջանիկ մարդիկ էին, իմ հարազատները: Իմն էին պարտեզներն ու բարդիները, կավե<br />

ցանկապատերն ու նոր բարձրացող շենքերը, ապշեցուցիչ կապույտ երկնքում ճախրող<br />

աղավնիները, անշարժ, դողացող արտույտներն ու սրաթռիչ ծիծեռնակները:<br />

Ընդամենը մի օր է անցել, և ես երկչոտ ու ամաչկոտ քայլերով եմ անցնում այս փողոցով, այս<br />

փողոցից վտարվածի պես: Անցնում եմ արագ-արագ, գլխահակ ու աշխատում եմ չնայել<br />

անցորդներին: Ինձ թվում է, նրանք բոլորն էլ գիտեն ինչ է պատահել և հիմա խուսափում են<br />

ինձնից: Այն տղան, օրինակ, միշտ հեռվից բարևում էր ինձ՝ ժպտալով ու թափահարելով<br />

ձեռքը, իսկ այսօր չնայեց էլ իմ կողմը: Այսօր ինձ ոչ ոք չի բարևում: Ո՞վ գիտե, գուցե նրանց<br />

հետ էլ ինչ-որ բան է պատահել:<br />

- Բարև, Արտա՜կ:<br />

Մեր տան կողքի կաթի գործարնում է աշխատում, համարյա ամեն օր հանդիպում ենք:<br />

- Բարև,-ասում ես, արագացնելով քայլերս:<br />

- Ո՞նց ես,-հարցնում է նա: Նա ամեն օր տալիս է նույն հարցը, բայց հիմա այդ հարցը<br />

բոլորովին ուրիշ տեսակ է հնչում:<br />

- Ոչի՛նչ,-ժպիտով ասում եմ ես:<br />

- Հո որևէ բան չի՞ պատահել, մի տեսակ ես երևում:<br />

- Չէ, ի՞նչ պիտի պատահի,-աշխատում եմ ծիծաղել և զգում եմ, որ շատ զզվելի, շատ կեղծ է<br />

ստացվում ծիծաղս:<br />

- Դե, լավ է,-ասում է նա մտահոգ,-ցտեսություն:<br />

- Ցտեսություն:<br />

Հավանաբար որևէ բան լսել էր, բայց ուզում էր ինձնից իմանալ, թե չէ՝ ինչո՞ւ պետք տար այդ<br />

հարցը: Կամ գուցե դեմքս շատ է տրտում: չէ՜, միշտ էլ այսպես եմ: Պարզապես շորերս են հին,<br />

շորերս, մի կարգին շոր չունեմ, դրանից էլ տրամադրությունս ընկած է: Նրանք էլ երևի<br />

շորերիս են նայում ու արդեն ես ուրիշ տեսակ եմ թվում նրանց աչքին: Ի՜նչ շորեր են սրանք՝<br />

գունաթափ, հասարակ, կոճակներն մոտ մաշված, իսկ կոշիկներիս մասին ավելորդ է<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

172<br />

նույնիսկ ասելը... Դեռ լավ է, որ ամառ է գալիս, ամռանը հեշտ է, մի վերնաշապիկ ես հագնում<br />

ու վերջ:<br />

Եվ հանկարծ մի ինչ-որ զայրույթ է իջնում վրաս: Դե, ի՞նչ անեմ: Շոր չունեմ, հետո՞ ինչ: Ինչո՞ւ<br />

պիտի ամաչեմ, հո չե՞մ գողանալու: Ինչ ունեմ՝ սա է: Ունեմ՝ չե՞մ հագնում: Սա ինչ-որ շատ<br />

ծանոթ արտահայտություն է թվում: Որտե՞ղ եմ կարդացել: Չէ՛, գրքում չէր: Իրական դեպք է<br />

եղել: Մեր գյուղում է եղել իրական այդ դեպքը, թե մի ուրիշ գյուղում՝ չգիտեմ, բայց իրական է<br />

այդ դեպքը: Մեկն ուզեցել է շա՜տ վիրավորել, շա՜տ նվաստացնել մյուսին և մի օր շատերի<br />

մոտ գոռգոռալով, նետել է նրա երեսին.<br />

- Յանի դու էն մարդը չե՞ս, որ քո հերը սովից մեռա՜վ...<br />

Հավաքվածները լռում են, որովհետև դա շատ ծանր վիրավորանք էր: Երկար լռում է նաև<br />

վիրավորանք ստացող գյուղացին: Նա ուզում է առարկել, ուզում է արդարանալ, ուզում է<br />

պաշտպանել իր հոր պատիվը: Բայց ի՞նչ ասի, չէ՞ որ դա ճշմարտություն է, չէ՞ որ հայրն<br />

իսկապես քաղցից է մեռել ծանր, սովի տարիներին: Ու գյուղացին ասում է խեղճ-խեղճ,<br />

խորտակված, բայց խորտակվողի անորսալի արժանապատվությամբ.<br />

- Յանի կար, կերավ ո՞չ...<br />

Ուրեմն՝ չկա՛ր: Չուներ:<br />

Ես էլ չունեմ և ունեցողների հերն էլ անիծած: Դրա համար մարդ չպետք է ամաչի: Ես էլ եմ<br />

աշխատում, (աշխատում էի,-ակամա հառաչեցի ես), հայրս էլ է աշխատում, Բաբկենն էլ է<br />

աշխատում, Սեդան էլ է աշխատում, Նանարն էլ է աշխատում, և եթե այդքանից հետո չենք<br />

կարողանում քիչ թե շատ կարգին ապրել, ուրեմն՝ ի՞նչ անենք, ուրեմն, գոնե մենք չենք<br />

մեղավոր: Ուրեմն՝ չկա՛: Երկիրն աղքատ է, պատերազմից նոր ենք դուրս եկել ախր: «Յանի<br />

կար, կերավ ո՞չ»: Կարծես թե անեկդոտ է, լավ արտասանելու դեպքում կարելի է նույնիսկ<br />

ծիծաղել: Բայց չգիտես ինչու, մարդու լացն է գալիս:<br />

Խմբագրության շենքի աստիճանների վրա հանդիպում եմ լուսանկարիչ Զավենին:<br />

Հայրենադարձ է, եռանդուն, արագաշարժ, միշտ խնամքով ու ճաշակով հագնված: Անընդհատ<br />

վազում է՝ ապարատը կողքից կախ:<br />

Եվ ամեն ինչ անում է վազքի ժամանակ՝ խոսում է, հարցեր տալիս, պատասխանում: Երբ<br />

կանգնեցնում ես, տեղում այնպես է շարժվում ու օրորվում, ասես շարունակում է վազել: Ինձ<br />

թվում է, թե նա քնած ժամանակ էլ է վազում:<br />

- Գնում եմ պահածոների գործարան, չե՞ս գալիս,- հարցնում է նա վազելով:<br />

- Չէ՛,- ասում եմ ես:<br />

- Ափսո՛ս, կնկարեի,- գլուխը ետ դարձնելով, վազում է նա:<br />

- Չե՞ս խրատվել,-ծիծաղում եմ ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

173<br />

- Չէ՛,- ծիծաղում է նա արդեն դռան մոտից:<br />

Ախր այդ դրությունն իսկապես շատ ծիծաղելի էր: Հարյուր կիլոգրամ շաքարավազի մի պարկ<br />

ուսիս, պահեստից մրգի բաժանմունք էի գալիս, երբ առջևս հայտնվեցին մեր բաժանմունքի<br />

պետ, հրեա Ֆրիդմանն ու այս վազող լուսանկարիչը: Ինձ տեսնելուն պես Ֆրիդմանն ասաց<br />

լուսանկարչին.<br />

- Ահա՛, կարող ես հենց սրան էլ նկարել. կուսակցական բեռնակիր է, առաջադրանքները<br />

կատարում է երկու հարյուր տոկոսով:<br />

- Օ՛, շատ լավ է,-բացականչեց լուսանկարիչը և սկսեց այս ու այն կողմ վազվզել՝ հարմար<br />

դիրք ընտրելու համար:<br />

Պարկի տակ թուլացան ոտքերս: Ես արդեն պատկերացրի իմ լուսանկարը թերթում,<br />

մոտավորապես հետևյալ մակագրությամբ. «Պահածոների գործարանում շատ առաջավոր<br />

բանվորներ կան: Ահա նրանցից մեկը՝ բեռնակիր Արտակ Լևոնյանը, որը հունվարյան<br />

պլենումի որոշումների լույսի տակ իր պլանները կատարում է երկու հարյուր հիսուն<br />

տոկոսով»: Կամ նման մի բան: Ես պատկերացրի նաև, թե ինչպիսի զարմանախառն<br />

հրճվանքով թերթը ձեռքից ձեռք կխլեն համալսարանի ժուռնալիստիկայի բաժնի հինգերորդ<br />

կուրսի իմ ընկերներն ու ընկերուհիները, մեր բարեկամներն ու ծանոթները, դրա համար էլ<br />

առանց որևէ այլևայլության շրջվեցի և պարկը արագ-արագ ետ, դեպի պահեստը տարա:<br />

- Սպասի՛ր իմ ետևից կանչեց Ֆրիդմանը,- ո՞ւր ես գնում:<br />

Իսկ լուսանկարիչը վազքով իմ առջևում հայտնվեց:<br />

- Մի վայրկյան, միայն մի վայրկյան,-ասաց նա՝ բարձրացնելով ապարատը:<br />

Իսկապես, նրան մի վայրկյան էր պետք լուսանկարելու համար, իսկ ես չէի կարող այդ մի<br />

վայրկյանում նրան հասկացնել, որ լուսանկարվելու ոչ մի մտադրություն չունեմ, որ ես<br />

ուսանող եմ, որ դա թաքցրել եմ Ֆրիդմանից, որովհետև նա սկզբունքորեն ուսանողբեռնակիրներ<br />

չի ընդունում: Ես չէի հասցնի այդքանն ասել նրան, դրա համար էլ պարզապես<br />

սպառնալից շշնջացի.<br />

- Ապարատդ կորցրու, թե չէ տեղն ու տեղը կջարդեմ:<br />

- Օ՛, ինչո՞ւ, չե՞ք ուզում՝ այդպես էլ ասացեք, խնդրեմ, մենք ստիպելով չենք նկարում,-<br />

շփոթված այս ու այն կողմ վազեց լուսանկարիչը ու մեր հայերեն սիրալիր զրույցից ոչինչ<br />

չհասկացած Ֆրիդմանի տարակուսած հայացքի տակ սլացավ ուրիշ բաժանմունք:<br />

- Ի՞նչ պատահեց,-հարցրեց Ֆրիդմանը:<br />

- Ոչինչ չհասկացա,-պարկի տակ ուսերս թոթվեցի ես,- ասում է՝ քո դեմքը ֆոտոգենիկ չէ:<br />

- Դա՛, տեխնիկա,-մելամաղձոտ ձգեց Ֆրիդմանը, չհավատալով ինձ, բայց և չիմանալով, թե<br />

ինչ կարելի է ասել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

174<br />

Իսկ այս դեպքից ուղիղ մեկ ամիս անց, երբ ուսումնական փորձաշրջան էի անցկացնում<br />

հանրապետական թերթի խմբագրությունում և մեզ ծանոթացնում էին բաժինների<br />

աշխատանքին, նույն նկարիչը շուրջս վազելով երկար ուսումնասիրում էր ինձ, և վերջապես,<br />

չդիմանալով, հարցրեց.<br />

- Մենք, կարծես, հանդիպել ենք մի տեղ:<br />

- Ապարատդ կջարդեմ,-սպառնալից շշնջացի ես՝ միաժամանակ աչքով անելով:<br />

Լուսանկարիչ Զավենը երկար ժամանակ քրքջում էր՝ ետ ու առաջ վազելով ու հազիվ էր<br />

արտասանում ծիծաղի միջից.<br />

- -Ես էլ... ասեմ... ինչո՞ւ չի ուզում... լուսանկարվել...<br />

Խմբագրի ընդունարանում պատասխանատու քարտուղարն ու նրա տեղակալը շփոթված<br />

դիտում են թերթի նոր համարի գծագիրը: Հավանաբար խմբագրի սենյակից են դուրս եկել:<br />

Ես քարտուղարուհուն խնդրում եմ տեղեկացնել Սարյանին, որ եկել եմ: Գուցե անժամանակ<br />

եմ եկել: Գուցե հետո՞ գամ: Քարտուղարուհին ներս է մտնում և անմիջապես էլ դուրս է գալիս՝<br />

կիսաբաց թողնելով դուռը...<br />

- Մտե՛ք:<br />

Խմբագիրը նստած է մեծ գրասեղանի ետևում, ձեռքերը սեղանին դրած, ու նյութ է կարդում:<br />

Դեմքը խաղաղ է, անկնճիռ: Կարդալու հետ միաժամանակ աջ ձեռքի մատներով կամացուկ<br />

խփում է սեղանին, որ նշան է, թե տրամադրությունը լավ է և երգում է մտքում: Ես նույնիսկ<br />

կարող եմ ասել, թե նա ինչ է երգում և նույնը կարող են ասել նրա բոլոր ուսանողները: Մի օր<br />

զրույցի ժամանակ խմբագիրը խոստովանել է, որ շատ է սիրում և ուրախ պահերին երգում է<br />

«Սարերի հովին մեռնեմ»-ը: Ես, իհարկե, ուրախանում եմ, որ խմբագրի տրամադրությունը<br />

բարձր է,բայց միաժամանակ անհանգիստ մտածում եմ, որ ակամա գցելու եմ նրա այդ<br />

տրամադրությունը:<br />

Խմբագիրը բարձրացնում է գլուխը, ժպտում է ինձ ու մեկնում աջը:<br />

- Մո՛տ արի, մո՛տ արի,-ասում է նա,-բարև, նստի՛ր: Ֆելիետոնդ մեծ աղմուկ է հանել, ա՛յ տղա:<br />

Լավ էիր գրել: Հանձնաժողով են կազմել, քննում են: Միլիցիան էլ է զբաղվում: Բայց շատ<br />

ամուր ընկույզ է երևում այդ Վեզիրյանը: Պաշտպաններ շատ ունի, զանգ են տալիս, հոգի են<br />

հանում: Բայց դա ոչ մի նշանակություն չունի: Հարյուրավոր նամակներ ենք ստանում,<br />

շնորհավորում են, շնորհակալություն են հայտնում: Ժողովուրդը գոհ է և դա՛ է<br />

ամենակարևորը: Ժողովրդի շահերը՝ առաջին հերթին: Այնպես որ՝ ես էլ քեզ եմ<br />

շնորհավորում, տղա՛ս:<br />

- Շնորհակալություն, ընկե՛ր Սարյան:<br />

- Շնորհակալության բան չկա: Լավին լավ կասեն, վատին՝ վատ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

175<br />

Նա ելնում է տեղից և ձեռքերը մեջքին դրած, գլուխը բարձր, սկսում է քայլել սենյակում:<br />

Վարվեցողության ինչ-որ կանոններ հիշելով, ես էլ եմ փորձում ելնել տեղից, բայց նա կանգ է<br />

առնում ինձ մոտ ու ձախ ձեռքի փափլիկ մատներով սեղմում է ուսս: Հետո նայելով<br />

պատուհանից այն կողմ, սկսում է խոսել մեղմ, մտերմիկ, և ես կրկին տխուր մտածում եմ, որ<br />

քիչ հետո ակամա գցելու եմ նրա տրամադրությունը:<br />

- Մեր մասնագիտությունը աշխարհի ամենաազնիվ մասնագիտություններից մեկն է:<br />

Լրագրո՜ղ: Եվ, հավատացնում եմ, լրագրող չեն դառնում, ծնվում են: Խոսքս, իհարկե,<br />

իսկական լրագրողների մասին է: Ա՛յ ես ձեզ դասախոսում էի, չէ՞: Դատարկ բան է: Ով պետք է<br />

դառնար, կդառնա, ով՝ չէ, կուզես տասը տարի սովորեցրու: Այո՛, մի առարկիր (թեև ես չէի էլ<br />

փորձում առարկել): Դա, իհարկե, չի նշանակում, թե սովորել պետք չէ: Ընդհակառակը,<br />

լրագրողն ամեն ինչ պետք է իմանա, ամե՛ն ինչ... Ծաղրածուի նման,- հանկարծ ասաց<br />

խմբագիրն ու նկատելով, որ ես անսպասելիությունից ցնցվեցի, ծիծաղեց: - Մի զարմանա:<br />

Այդպես է: Կրկեսում չե՞ս նկատել: Ձեռնածուն կատարում է իր բարդ վարժությունները ու<br />

հեռանում, իսկ նրա ետևից ներս է մտնում ծաղրածուն և իր շատ պարզ շարժումներով<br />

կրկնում նրան: Նա կարողանում է միաժամանակ քայլել լարի վրայով՝ լարախաղացի պես,<br />

ճարպիկ ցատկողների նման պտտվել օդում, ընդօրինակել աճպարարին և նույնիսկ<br />

հասկանալ գազանների լեզուն: Ա՛յ, հենց այս իմաստով էլ մենք նման եք: Լրագրողը պետք է<br />

ամեն ինչ իմանա...<br />

- Հեռախոսը զնգում է կամացուկ, ու խմբագիրը անմիջապես հայտնվում է փոքրիկ սեղանիկի<br />

մոտ:<br />

- Լսում եմ: Այո՛: Բարև ձեզ: Ոչի՛նչ: դա՜: Լսում եմ: Դա՜: -Նրա դեմքը կնճռոտվում է ու սկսում<br />

կարմրել: - Դա՛, դա՜: Բայց դուք որտեղի՞ց... Դա՜: Ձեզ պարզապես...- երկար լռում է, ականջից<br />

հեռու պահած լսափողը, որի միջից հիմա բարձր տզզոց է լսվում, թվում է թե ճանճ է մոլորվել<br />

այնտեղ ու ելք է փնտրում լսափողի նեղ, փոքրիկ անցքից: Ճանճը միայն մի ակնթարթ լռում է,<br />

և խմբագիրը շտապում է խոսել:<br />

- Հիմա բացատրեմ...- Եվ որովհետև ճանճը նորից սկսում է բզզալ, Սարյանն այս անգամ<br />

բարձրացնում է ձայնը...- Լսե՜ք, հարգելի ընկեր, հեռախոսը երկու գիծ ունի, մեկով խոսում են,<br />

մյուսով՝ լսում: Եթե դա ձեզ դուր չի գալիս. ռադիոյով ելույթ ունեցեք: Ցտեսությո՛ւն:<br />

Թեև նա դեռ բարկացած է, բայց ժպտում է միաժամանակ՝ մանկացած դեմքով: Երևի գոհ է իր<br />

պատասխանից: Ու ասում է, տարուբերելով գլուխը.<br />

- Երևի չափն անցկացրի, գազանների լեզուն այնքան էլ հեշտ չէ հասկանալ: -Հետո նորից է<br />

մանկացած ժպտում: - Զարմանալի բան է,-ավելացնում է նա,-այսօր ոչինչ չի ազդում իմ<br />

տրամադրությանը: Ոչինչ: Եվ գիտե՞ս ինչու: Մի լավ հոդված եմ ուղարկել տպարան:<br />

Կարդացի թե չէ, բարձրացավ տրամադրությունս: Ոչ մի բառ չփոխեցի, կետ անգամ չեմ դրել:<br />

Այնպե՜ս ուրախացա, ասես ես եմ գրել: Շատ լավ հոդված է: Թեև երկու անգամ կարդացի,<br />

բայց վաղը, տպագրվելուց հետո, նորից եմ կարդալու: Տպագրվածն ուրի՛շ է: Լավն ավելի լավ<br />

է դառնում: Բաա՜, ընկե՛ր Լևոնյան,-ըստ սովորության երկարացրեց խմբագիրը,- այդպես<br />

պետք է գրել: Իսկ հիմա անցնենք գործի: Ժամանակ չունեմ: Համալսարանն ավարտեցիր, չէ՞:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

176<br />

- Այո՛, ընկեր Սարյան:<br />

- Դե, ուրեմն, շրջկոմում վերջացրու գործերդ, որովհետև որոշել ենք քեզ մեր<br />

խմբագրությունում պահել:<br />

Նա կրկին բարձրանում է տեղից ու ինձ է նայում՝ թերևս զարմանքի ու<br />

շնորհակալությունների սպասելով, որ անպայման կլինեին ընդամենը մեկ օր առաջ: Մե՛կ օր:<br />

Բայց ես լռում եմ ու չեմ նայում նրան, և խմբագիրը մտածում է, թե չհասկացա կամ<br />

ուրախությունից կորցրել եմ ինձ:<br />

- Առանց ավելորդ նրբավարության կասեմ, որ դա մեծ պատիվ է քեզ համար: Շա՛տ մեծ<br />

պատիվ: Ես ինքս մի քանի խմբագրություններում եմ եղել մինչև այստեղ հասնելս: Այո, այո՛:<br />

Սև աշխատանք եմ կատարել: Հանրապետական կուսակցական թերթում աշխատելը<br />

ամենամեծ պատիվն է լրագրողի համար: Դա ականջիդ օղ արա, ընկե՛ր Լևոնյան: Դու արդեն<br />

կուսակցության խոսքը պետք է հասցնես ժողովրդին: Այո՛: Եվ հետո, և հետո, սա էլ իմացիր,<br />

որ ուրիշ ոչ մի տեղ մարդ այնքան ճանաչում չի գտնում, որքան թերթում: Տպաքանակի հա՛րց<br />

է: Այնպես, որ արագորեն շրջկոմում հանձնիր գործերդ: Եթե ձգձգեն, տեղյակ պահիր ինձ:<br />

Այսինքն, կուզե՞ս զանգահարեմ...<br />

Արդեն չխոսել չեմ կարող:<br />

- Կարիք չկա, ընկեր Սարյան, ես արդեն ազատված եմ շրջկոմից:<br />

- Իսկապե՞ս: Դե ուրեմն ոչ մի արգելք չկա: - նա նայում է ինձ ու հավանաբար ինչ-որ բան է<br />

տեսնում, որովհետև հանկարծ թեքվում է սեղանին,-սպասիր, այսինքն, ինչպե՞ս թե<br />

ազատված ես:<br />

- Ինձ հեռացրին աշխատանքից:<br />

- Հեռացրի՞ն, ինչո՞ւ:<br />

Եվ հանկարծ ինձ այնքան ավելորդ է թվում այս ամենը: Զգում եմ, որ խոսել չեմ կարող:<br />

Ինչպե՞ս բացատրեմ: Այնտեղ բյուրոն մի քանի ժամ տևեց, և ես այդպես էլ մինչև վերջ<br />

չհասկացա, թե ինչու ինձ հեռացրին աշխատանքից: Հիմա ես ինչպես մի քանի խոսքով ասեմ:<br />

Իսկ եթե միանգամից հայտնեմ, թե ֆելիետոնի համար էր, գուցե և չհավատա: Ի՞նչ ասեմ:<br />

- Ինչո՞ւ հեռացրին, ա՛յ տղա:<br />

- Չգիտեմ,-ասում եմ ես:<br />

- Այսինքն՝ ինչպե՞ս չգիտես: Ի՞նչ ասացին:<br />

- Ասացին, որ ես հարբեցող եմ, ձախողել եմ աշխատանքները, հակասովետական ելույթներ<br />

եմ ունեցել, խախտել եմ կարգապահությունը... - ասում եմ ես արագ, բարձրաձայն, զգալով, որ<br />

նորից սեղմվում է անիծյալ կոկորդս:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

177<br />

Կարծում էի չի հավատա, կմտածի, թե հիմարաբար կատակում եմ, կծիծաղի նույնիսկ, բայց<br />

խմբագիրն անմիջապես հավատաց: Կնճիռներ կուտակվեցին աչքերի մոտ, աթոռը ետ քաշեց՝<br />

թիկունքից բռնած, և նստեց իմ առջև՝ շփոթված ու մտահոգ:<br />

- Այդպես էլ ձևակերպեցի՞ն:<br />

- Այո՛:<br />

- Եվ փաստեր ունեի՞ն: Ապացուցեցի՞ն:<br />

- Չէ՛, ինձ էին ստիպում ապացուցել, որ նապաստակ չեմ:<br />

- Մի՛ կատակիր,-բարկացավ նա,-սա ավելի լուրջ բան է, քան քեզ թվում է:<br />

- Չե՛մ կատակում,-ասացի ես: Միթե՞ ես կարող էի կատակել: Պարզապես չգիտեի ինչ անել: -<br />

Չե՛մ կատակում,-ասացի ես,- Բադամյանը շատ էր ուզում ինձ հեռացնել և հեռացրեց:<br />

- Իսկ Բադամյանն ի՞նչ ուներ քեզ հետ:<br />

- Վեզիրյանի ընկերն է:<br />

- Ի՞նչ,-զարմացավ խմբագիրը: - Որտեղի՞ց գիտես: - հետո լսեց ինձ կիսախուփ աչքերով,<br />

փափլիկ մատներով անձայն թմբկահարելով սեղանը: -Դա՜... տհաճ պատմություն է: Իսկ<br />

Վեզիրյանի մասին ոչ մի խոսք չեղա՞վ:<br />

- Ես ասացի, բայց ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց:<br />

- Դաա՜... Հիմար չեն: Բայց այնտեղ հո մենակ Բադամյանը չէ՞ր: Բյուրոյի անդամները ի՞նչ էին<br />

ասում:<br />

Ես քմծիծաղ տվեցի ու թոթվեցի ուսերս:<br />

- Մեկը միայն պաշտպանեց, և շուտով նրա հարցն էլ են քննելու:<br />

- Դաա՜... Ասենք, շրջկոմի բյուրոյի անդամն ի՞նչ պետք է ասի, երբ քաղկոմի առաջին<br />

քարտուղարն է խոսում: Դա՛... տհաճ պատմություն է: Շատ տհաճ: Եվ հարցն այն է, որ չես<br />

կարող ֆելիետոնի հետ կապել: Ապացուցել չես կարող: Խորամանկ է մտածված: -Երկար<br />

կարմրացնելու աստիճան շփում էր ճակատը: -Հիմա ի՞նչ ես որոշել անել: Կուսշրջկոմի<br />

բյուրոյում կարո՞ղ ես արդարանալ:<br />

- Չգիտեմ, ընկեր Սարյան:<br />

- Դե դու էլ ի՞նչ ես՝ չգիտեմ, հա չգիտեմ: Իսկ ո՞վ պետք է իմանա,-բարկացավ խմբագիրը,- քո<br />

փոխարեն կյանքում ոչ ոք ոչինչ չի անելու, ո՛չ հիմա և ո՛չ էլ հետո: Այդ մեկը հաստատ<br />

իմացիր: Գուցե և սա հակառակ է ինչ-որ սկզբունքների, բայց այդպես է: Դու անպայման<br />

պարտավոր ես արդարանալ նաև այն պատճառով, որ անմեղ ես և, ապա մաքուր<br />

կենսագրության հարց կա: Այդ հեռացումը ամբողջ կյանքում կհետապնդի քեզ: Այո՛, այո՛, թեև<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

178<br />

արդարանալու դեպքում անգամ հետապնդելու է: Կյանքիդ ամեն մի սանդուղքի վրա միշտ էլ<br />

կգտնվի մեկը, որը հարկ կհամարի քրքրել փաստաթղթերդ ու այդ հեռացումը մեջտեղ կբերի:<br />

Եվ մինչև կքննեն, կգտնեն նաև քեզ արդարացնող թղթերը, ամեն ինչ ուշ կլինի: Այդպես է: Ի<br />

վերջո կասեն՝ ուրեմն մի բան եղել է, որ քննել են, հեռացրել են: Ուրեմն մի բան եղել է, այդ «մի<br />

բանը» միշտ կմնա քո կյանքում:<br />

- Բայց ես ի՞նչ անեմ: Ի՞նչ կարող եմ անել: Ես, իհարկե ուզում եմ, բայց ինձ ո՞վ կլսի: Քաղկոմ<br />

պետք է գնամ, բայց հենց նույն քաղկոմի քարտուղարն է ինձ հեռացնողը,Կենտկոմ կարելի է<br />

դիմել, բայց քաղկոմի նույն այդ քարտուղարը Կենտկոմի բյուրոյի անդամ է: Նրա՞ն կլսեն, թե<br />

ինձ, Նրա՞ն կհավատան, թե ինձ:<br />

- Շա՜ատ ես խոսում: Աշխա՜րհ է կործանվում: Եթե դու ճիշտ ես, ապա միշտ էլ քեզ<br />

պաշտպանող կգտնվի, գուցե ուշ, բայց կգտնվի: Իսկ եթե ճիշտ չես...<br />

- Ընկե՛ր Սարյան, միթե՞ դուք էլ եք կասկածում: Եթե այո՛, ապա ես ոչ մի տեղ էլ չեմ գնա: Թող<br />

ինչ ուզում է լինի, որովհետև, որովհետև ես միայն ուզում եմ, որ դո՛ւք ինձ հավատաք, միայն<br />

դո՛ւք...<br />

- Դե հենց դրա համար էլ պետք է արդարանաս: Ա՛յ տղա, ա՛յ հոգիս, հենց միայն մի բան<br />

մտածիր, ես հո չե՞մ կարող աշխատանքից հեռացված մարդուն մեր խմբագրություն ընդունել:<br />

Ի՞նչ կասեն, խմբագրության աշխատողը պետք է ամենամաքուր, ամենաանբիծ<br />

կենսագրությունն ունենա:<br />

- Իսկ ես ե՞րբ եմ խնդրել, որ ինձ աշխատանքի ընդունեք:<br />

- Դե՛, դե՛, կեցվածք մի ընդունիր: Ես եմ ուզում: Ե՛ս: Նստիր, նստիր, ասում եմ: Այո, այո, ե՛ս եմ<br />

ուզում, բայց ինձ հարկավոր է, որ քո վերաբերյալ որևէ խոսակցություն չլինի: պա՞րզ է: Սրա՜ն<br />

տեսեք, պոզա է ընդունում իր դասախոսի մոտ... Իհարկե, ես հենց հիմա զանգ կտամ ձեր<br />

կուսշրջկոմի քարտուղարին... սակայն...<br />

- Պետք չէ,- ասացի ես սրտանց:<br />

- Իսկ ես քեզ չեմ հարցնում, սրա՜ն տեսեք...- խմբագիրը սեղանի վրա բացեց փոքրիկ, կարմիր<br />

գրքույկը և երեք համար հավաքեց կարմիր հեռախոսի սկավառակով: - Ալո՜, բարև ձեզ,<br />

Սարյանն է խմբագրությունից: Ոչի՛նչ, շնորհակալություն: Բարին բարի է, եթե ուզենաք: Ձեզ<br />

մոտ, կոմսոմոլի շրջկոմում մի տղա է աշխատում՝ Արտակ Լևոնյան: Այո՛, այո՛, նա է: Հիմա<br />

նրան նեղում են՝ ինչ-որ կոմսոմոլություն են անում: Այո՛, և ես, ճիշտն ասած, այլ բան եմ<br />

կասկածում: Հետո կասեմ: Դրա համար էլ ձեզ հատկապես խնդրում եմ լսել Լևոնյանին և<br />

անձամբ զբաղվել: Ամենա՛յն անաչառությամբ: Շնորհակալություն:<br />

Նա ցած դրեց լսափողը, ու թեև ինձ թվում էր, թե հիմա կժպտա, բայց չժպտաց, այլ ասաց<br />

խիստ, մուգ կապույտ աչքերով.<br />

- Բայց եթե նրանք ճիշտ լինեն, աչքիս չերևաս: Գնա՛:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

179<br />

Երբ դուրս էի գալիս, երկու մարդ մտան խմբագրի մոտ, և ես լսեցի, որ խմբագիրն ասում էր<br />

նրանց.<br />

- Զարմանալի բան է: Այսօր ոչինչ չի գցում իմ տրամադրությունը: Եվ գիտե՞ք ինչո՞ւ: Մի լավ<br />

նյութ եմ ուղարկել տպարան...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

180<br />

Աշխարհի Ամենամեծ Ամաչողը<br />

Առաջին հարկում հանկարծ կանգ առա ու վերև նայեցի: Այս ե՞րբ իջա: Երեք հարկ անցել էի<br />

առանց զգալու, որ քայլում եմ: Ոչինչ չէի լսել ու չէի նկատել ոչ ոքի: Կանգ առա նաև փողոցի<br />

անկյունում ու կրկին ետ նայեցի, որովհետև այդ անցած ճանապարհն էլ չէի զգացել: Ոտքերս<br />

շարժվում էին ակամա և արագ, ես չէի կարողանում իշխել նրանց, ու շարունակում էի քայլել<br />

ինքս էլ չգիտեմ թե ուր: Ժպտում էի մտքումս, խոսում խմբագրի հետ, սպառնում էի<br />

Բադամյանին: Ես արդեն հույս ունեի: Հո՛ւյս: Զարմանքով էի հիշում երեկվա իմ ողբը և<br />

առավոտվա հուսահատությունը: Ի՞նչ է պատահել: Երբեք չպետք է հուսալքվել, երբեք, միշտ<br />

էլ որևէ տեղից լույս կգա: Ահա, թվում է ոչինչ էլ չի փոխվել, ես նույն հեռացվածն եմ, ինչ երեկ<br />

էի և երկու ժամ առաջ, բայց հիմա անցել է ամեն ինչ, ես ինձ թեթև եմ զգում և շորերս էլ<br />

կարծես թե ոչինչ: Ուրեմն ամեն ինչի աղբյուրը մեր մեջ է: Դրսից կարող են քար նետել ու<br />

պղտորել այդ աղբյուրը, բայց ակը, միևնույն է, կվճիտանա, կպարզվի, կմաքրվի, եթե ձեռք<br />

չտան այլևս և եթե խոստանան միայն, որ ուրիշներին թույլ չեն տա անելու այդ: Աղբյուրը<br />

միշտ էլ պատրաստ է պարզվելու: Ուրեմն, քար մի նետեք, ի՞նչ կլինի, քար մի՛ նետեք, ա՛յ<br />

մարդիկ:<br />

«Սևան» հյուրանոցի պատի տակ մի խումբ մարդիկ են հավաքված: Սկզբում ինձ թվում էր՝<br />

ճանապարհորդներ են, ապրելու տեղ են որոնում: Բայց, չէ՛, նրանց մեջտեղում երևում է մեր<br />

քաղաքի նշանավոր խենթերից մեկի գլուխը: Նա բարձրահասակ է, նիհար, խռիվ մազեր ունի<br />

ու զարմանալի պարզ աչքեր, և երբ բարձրացնում է աչքերը, շատ է նմանվում Հիսուսին:<br />

Պառավ կանայք նրան տեսնելիս խաչակնքում են ու շտապում են ինչ-որ փալասների միջից<br />

փող հանել ու դնել նրա ոտքերի տակ, գետնին: Նա մուրացկան չէ, չի պարզում ձեռքը և ոչ էլ<br />

շրջված գլխարկ է դնում ոտքերի տակ, և գուցե հենց այդ պատճառով նրան բոլորից շատ են<br />

փող տալիս: Նայում է մարդկանց պարզ, վճիտ աչքերով ու ոչինչ չի խոսում, ո՛չ մի բառ, բայց<br />

երբ փող են տալիս, ձեռքերով ծածկում է դեմքն ու մրմնջում է կամացուկ.<br />

- Ամաչում եմ, ամաչում եմ: Ախր շատ եմ ամաչում:<br />

Նա հանդարտ, մեղմ, խաղաղ բնավորություն ունի, և մարդիկ, հատկապես հարբածները,<br />

սիրում են նրա հետ խոսել, որովհետև նա մեր քաղաքում միակն է, որ ոչ մի հարցի չի<br />

պատասխանում, չի առարկում ու չի վիճում երբեք: Իսկ շատերը կան, որ ուզում են ինչ-որ<br />

բան ասել և ուզում են որ այդ ինչ-որ մի բանը լսի ուրիշը, լսի ու չպատասխանի: Կարողանա<br />

լսել: Այդ արտասովոր մարդը կարծես թե ստեղծված լինի ուրիշներին լսելու համար: Հաճախ<br />

եմ տեսել, թե ինչպես որևէ մեկը կանգնած նրա դիմաց՝օրորվելով ասում է.<br />

- Բա, ախպեր ջան, էսպես պատահեց: Իսկ հիմա ինձ ասում են՝ գնա՛: Ո՞նց գնամ, դե ասա,<br />

ո՞նց գնամ: Չես խոսում, չէ՞: Բա՛, էդպես է, ախպեր ջան: Դժվար է: Ես գիտեմ, դու ինձ լավ ես<br />

հասկանում:...<br />

Իսկ խենթը նայում է խաղաղ, պայծառ ու տխուր աչքերով ու ոչինչ չի ասում: Բայց ինձ թվում<br />

է, թե նրա հետ խոսելուց հետո մարդիկ մի տեսակ թեթևացած ու խաղաղ են հեռանում՝<br />

եկեղեցուց ելնող խոստովանողի նման: Նրանք հեռանում են, իսկ խենթը արձանացած՝<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

181<br />

անցնողներին է նայում տխուր հասկացող աչքերով և ոչինչ չի խոսում, մինչև մեկը փող է<br />

նետում նրա ոտքերի տակ: Այդ ժամանակ նա անմիջապես ծածկում է դեմքն ու մրմնջում է<br />

կամացուկ.<br />

- Ամաչում եմ, ամաչում եմ: Ախր շատ եմ ամաչում:<br />

Նրան չճանաչող մարդկանցից ոմանք, լսելով նրա խոստովանությունը, կանգ են առնում ու<br />

տարուբերում գլուխները:<br />

- Ամաչում ես, գնա աշխատիր, ինչո՞ւ ես մուրացկանություն անում: Գետինն էլ չես մտնում,<br />

գցում ես մեր քաղաքի պատիվը: Եվ ի՞նչ է անում միլիցիան, ինչո՞ւ սրանց չեն հավաքում,<br />

եղբայր...<br />

Բայց որովհետև խենթը նրանց է նայում, չեն դիմանում նրա անմեղ, աստվածային հայացքին<br />

ու հեռանում են շտապով:<br />

Ասում են, թե ամեն քաղաք իր խենթն ունի: Ինձ թվում է, թե այդ տեսակետից մենք բոլոր<br />

քաղաքներին անցել ենք: Մեր խենթերի թիվը մեծ է, և նրանցից յուրաքանչյուրը նշանավոր է<br />

յուրովի: Իհարկե, նրանց թագն ու պսակը Կարաբալան է, Հեմինգուեյի դեմքով ծաղիկների<br />

այդ խենթ սիրահարը, ծաղիկների բանաստեղծն ու երգիչը, որ ամեն առավոտ հայտնվում է<br />

այս մեծ քաղաքում՝ գարունով լեցուն թաց զամբյուղը թևին, ու դանդաղ քայլում է փողոցներով<br />

տնից-տուն և սրճարանից-սրճարան՝ առանց վարձի ու ակնկալության բաժանելով իր<br />

ծաղիկները: Մի բաժակ բան տաս՝ կխմի, չես տա՝<br />

- Ա՛ռ, ա՛ռ ծաղիկը, բան չեմ ուզում, անո՛ւշ ջան,- կասի նա<br />

Ոչ ոք չգիտի նրա իսկական անունը, չգիտի, թե նա որտեղից է ծաղիկներ բերում և կամ հենց<br />

ինքը երբ է գրավել այս հին քաղաքը: Ասում են, թե նա եկել է այստեղ առաջին ծաղիկների<br />

հետ և վերջին ծաղիկների հետ էլ կգնա, որովհետև առանց Կարաբալայի էլ ի՞նչ ծաղիկ ու<br />

գարուն:<br />

- Հե՜յ, հե՜յ, երգ եմ բերել, ե՛րգ:<br />

Դալուլեն է: Նա պատերազմի հետ հայտնվեց մեր քաղաքում: Պատերազմի օրերին<br />

կոշտացան երգերը, դարձան քայլերգեր: Վարդի և սիրո ժամանակը չէր, այդ լավ էին<br />

հասկանում թիկունքում մնացած ղեկավարները: Բայց դե խենթ էր Դալուլեն: Խենթի դեմ ի՞նչ<br />

անեին: Ու որովհետև խենթացած էին նաև ջահել աղջիկները, դրա համար էլ շրջապատում<br />

էին Դալուլեին, հաց էին տալիս ու խնդրում էին երգել: Քայլերգ չէ, չէ՜, սիրո ու վարդի երգեր<br />

Ու կանգնում էր Դալուլեն բակի մեջտեղում, խփում էր իր քրքրված զինվորական շինելին,<br />

խփում էր իր քրքրված «մատնաքաշ» շալվարին, տրեխները թափով գետնին էր զարկում ու<br />

երգում էր իր ծիծաղկոտ դեմքով, շողացնելով աչքերը.<br />

Ղարիբ ղուշ եմ, վարդի փուշ եմ<br />

Դալուլե, դալուլե, դալուլե ջան<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

182<br />

- Է՛դ չէ, է՛դ չէ, խնձո՜րը,-աղաղակում էին աղջիկները:<br />

Ու Դալուլեն հռհռում էր երջանիկ, աչքով էր անում նրանց:<br />

Խնձոր գցեմ ֆռֆռա,<br />

Դալուլե, դալուլե, դալուլե ջան<br />

Թուշդ կծեմ, մռմռա...<br />

Ու քրքջում, ու լալիս էին աղջիկները և իրենց բաժին սև հացի կտորներն էին նետում նրա<br />

մաշված, քրքրված, հողոտ մաղախի մեջ:<br />

Չգիտես ինչ հանկարծահաս ցանկությամբ մոտենում եմ Քրիստոսին նման, աշխարհից<br />

ամաչող խենթին, մոտենում և ուրիշների հետ նրան եմ նայում: նա էլ մեզ է նայում: Եվ ոչ ոք չի<br />

խոսում: Զարմանալի՜ աչքեր ունի՝ խոշոր, երկնագույն, թաց ու թախծոտ աչքեր և այդ աչքերի<br />

մեջ այնպիսի՜ կարեկցական, հասկացող բան կա, այնպիսի՜ մի խորունկ մաքրություն... Ասում<br />

են, Չինգիզ խանը, թե Լենկթեմուրը մի եղնիկ է ունեցել, արյունոտ կռիվներից ու<br />

կոտորածներից հետո, երբ գազանացած տուն է դարձել, մոտ է կանչել եղնիկին ու երկար<br />

նայել նրա աչքերի մեջ, որ չգժվի, նայել, նայել ու մաքրվել է: Ինձ թվում է, թե այս խենթի<br />

աչքերն այն եղնիկի աչքերին են նման: Միայն չեմ հասկանում, թե նա ինչից է ամաչում, թե<br />

ի՞նչ է պատահել նրան՝ անմտության սահմանագծից այն կողմ, և ինչո՞ւ է նա այս աշխարհ<br />

բերել միայն այդ խոսքերը.<br />

- Ամաչում եմ, ամաչում եմ: Ախր շատ եմ ամաչում:<br />

Տարիներ առաջ հոգեբուժական հիվանդանոցում ես մի մարդու տեսա, որ քայլում էր սենյակի<br />

մի ծայրից մյուսը, շրջվում, կանգ էր առնում, նայում էր խիստ ու շշնջում.<br />

- Սրիկա:<br />

Քայլում էր մինչև մյուս ծայրը, կանգ էր առնում և կրկին շշնջում էր խիստ.<br />

- Սրիկա՛:<br />

Եվ այդպես՝ ամբողջ օրը, մինչև կապում էին մահճակալին, որ քնի:<br />

- Ո՞վ է նա,-հարցրի ծանոթ բուժքրոջը...<br />

- Գնդապետ է եղել,-ասաց նա:<br />

Ու ես հասկացա: Ես պատկերացրի, թե նա ինչից կարող էր խելագարվել: Իսկ այս խենթին չեմ<br />

հասկանում: Այսինքն, ո՞վ գիտե, գուցե սա հենց այն մարդն է եղել, որին գնդապետը իր<br />

յուրաքանչյուր շրջադարձին անվանել է «սրիկա»: Անվանել և դրանից խելագարվել է: Ես ի՞նչ<br />

գիտեմ: Իսկ այս մարդն էլ խելագարվել է, որ իրեն սրիկա են անվանել: Ի՞նչ իմանաս: Ասում<br />

են. ամեն մարդ յուրովի է խելագարվում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

183<br />

Կողքից, ինձ թեթևակի հրելով, առաջ է գալիս նիհարավուն մի ծերունի, մոտենում է խենթին<br />

ու նրա գրպանն է դնում մի ճմրթված թղթադրամ:<br />

- Ամաչում եմ, ամաչում եմ...-դեմքը ձեռքերով ծածկում է Քրիստոսի նման մարդը:<br />

- Մի՛ ամաչիր,-հանկարծ բղավում է ծերունին, ետ է քաշվում, նայում է ու նորից բղավում է՝<br />

թատերականորեն շարժելով ձեռքերը: - մի՛ ամաչիր, աշխարհում դու երևի միակ մարդն ես,<br />

որն իրավունք չունի ամաչելու: Այլևս ամոթ չկա: Վերջ: Ամոթը որպես դասակարգ վերացել է:<br />

Հիմա կլուծվի հանգույցը, ծերունին երևի ճանաչում է այս մարդուն: Ես ու ինձ հետ միասին մի<br />

քանի հոգի միաժամանակ հարցնում ենք նրան.<br />

- Ո՞վ է նա: Ինչի՞ց է խելագարվել: Ի՞նչ մարդ է եղել:<br />

Ծերուկը մեզ է նայում զարմացած ու չգիտես ինչու կարմրում է:<br />

- Ես ի՞նչ իմանամ, ով է,-կրկին բղավում է նա,- մարդ է, էլի՛, բայց մարդ է, որն ամաչում է: Ինձ<br />

համար միևնույն է, թե ինչից է ամաչում: Կարևորն այն է, որ նա ամաչում է, իսկ ես չեմ<br />

ամաչում, դու չես ամաչում, նա չի ամաչում, ոչ ոք չի ամաչում, ո՛չ ոք:<br />

Նա հեռանում է՝ բղավելով ու քրթմնջալով, իսկ շուրջս չարացած աղմկում են:<br />

- Մի գիժ էլ երևի դա է:<br />

- Չէ՛, ջանըմ, հարբած էր բիձուկը: Տեսնես առավոտ շուտ որտեղ է կոնծել:<br />

Գուցե և հարբած էր: Հավանաբար հարբած էր, որովհետև անկյունում կանգ առավ ու օրորվեց,<br />

բայց նրա գնալուց հետո լռությունն ավելի խորացավ, հանկարծ մի տեսակ դժվար դարձավ<br />

խենթ-ամաչողի երկնագույն, անմեղ աչքերին նայելը: Մարդիկ ցրվեցին շտապով, իսկ նա<br />

շարունակեց կանգնած մնալ, երկար հասակով ձուլված պատին, գլուխը բարձր ու թեքած աջ,<br />

թաց աչքերը երկինք հառած: Ես հանկարծ խնկի սուր ծխահոտ զգացի, և ինձ թվաց, թե<br />

փոքրիկ-փոքրիկ եմ, ու տատս ինձ տարել է Խորանավանք: Մոմ է վառել, ծնկել է սև, խոնավ<br />

քարին, գլուխը բարձրացրած աղոթում է ջերմեռանդորեն, հետն էլ ցավեցնելու չափ ամուր<br />

բռնել է ձեռքս ու ստիպում է, որ ես էլ ծնկի գամ:<br />

- Չոքի, չոքի, բալա ջան,- ասում է նա:<br />

- Ախր ո՞նց չոքեմ, է՜, լացակումած ասում եմ ես,- ախր ես հոկտեմբերիկ եմ:<br />

- Չոքի, ասում եմ, ես քո հոկտեմբերիկ բոյը թաղեմ,-անիծում է տատս: - Տե՜ր աստված, էս մի<br />

մատ երեխին էլ են անաստված դարձրել: -Ու որովհետև համառում եմ, սկսում է համոզել<br />

քաղցրորեն,-չոքի՛, քե մատաղ, որ տուն գնանք՝ մամպաս կտամ, խնձոր կտամ, չոքի՛, դարդ<br />

տանեմ, ցավդ տանեմ: Դե լա՛վ, լա՛վ, գոնե էս մոմը քո ձեռքով վառի:<br />

Ու ես խնձորից, մոնպանսեյից գայթակղված, որ Շամշադինի շրջանի Չորաթան գյուղն էր<br />

հասել «մամպաս» անունով, դավաճանում եմ հոկտեմբերիկյան կազմակերպությանը և մեղրի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

184<br />

հոտ արձակող մոմը վառելով՝ կպցնում սև, փայլուն, փափուկ քարին: Ու իմ մոմի լույսը մի<br />

շող էլ է ավելացնում պատից կախված, գունատ, տխուր, երերուն սրբապատկերներին...<br />

Ես ձեռքս գրպանս եմ տանում ու շոշափում երկու հատ ռուբլիանոցները: Ուզում եմ երկուսն<br />

էլ այս տարօրինակ ամաչողին տալ, բայց հիշում եմ, որ քաղցած եմ, շատ եմ քաղցած: Ավելի<br />

լավ է մեկը նրան տամ, իսկ մյուսը ինձ պահեմ: Այդպես արդար կլինի: Ես թղթադրամը նրա<br />

գրպանն եմ մտցնում ու հեռանում եմ արագորեն, որպեսզի չլսեմ, թե նա ինչպես է կրկնում իր<br />

այն աշխարհից բերած միակ, անհասկանալի զարհուրելի հիշողությունը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

185<br />

Տիկնիկների Օրենքով<br />

Տիկնիկային թատրոնի հսկիչ կինը տոմս չհարցրեց ինձնից:<br />

- Շնորհավո՛ր լինի,-ասաց հանկարծ նա հուզված ինձ ներս թողնելով,-Նանարիս նման<br />

աղջիկը բախտավորություն կբերի ձեր տունը:<br />

- Շնորհակալություն, ասացի ես:<br />

- Մենք նրան շատ ենք սիրում,-ասաց հսկիչ կինը՝ բրդե շալն ուղղելով: - Ես նրան իմ աղջկա<br />

պես սիրում եմ:<br />

- Լավ է, որ աղջկա պես:<br />

- Ինչո՞ւ,-ապշեց նա:<br />

- Շա՝տ խանդոտ եմ,-գլուխս օրորեցի ես:<br />

Նա ծիծաղեց սկզբում կամացուկ, հետո բարձրաձայն, բաց թողնելով շալը, հմայվածի պես ինձ<br />

էր նայում ու շարունակում էր ծիծաղել սրտանց՝տեսնելով դեմքիս լրջությունը: Երևի խենթի<br />

տեղ դրեց: Երևի ես հիմա ինչ-որ չափով նման եմ այն խեղճ, ամաչկոտ Քրիստոսին:<br />

- Դահլիճ մտիր,-արցունքն աչքերին ասաց հսկիչ կինը,-հենց կողքին աթոռ կա:<br />

-Գուցե այստե՞ղ սպասեմ:<br />

Նրա ծիծաղը գալիս էր: Նա ուզում էր ազատվել ինձանից, որպեսզի մի լավ ծիծաղի: Ես<br />

գիտեի, ինձնից հետո նա փողոց է դուրս գալու, քրքջալու է բարձրաձայն և հարցնողներին<br />

ոչինչ չի կարողանալու բացատրել, ծիծաղելու է՝ ձեռքերն անօգնական թափահարելով:<br />

- Մտի՛ր, մտի՛ր,- փռթկաց նա,-հենց դռան կողքին աթոռ կա: -Նա նորից փռթկաց՝ շալի ծայրով<br />

բերանը ծածկելով ու վախենալով, թե ես կվիրավորվեմ, ծիծաղից խեղդվելով ասաց,- ախր<br />

շա՜տ մազալու տղա ես:<br />

- Խնդրում եմ այդ մասին Նանարին ոչինչ չասեք,- մատս շուրթերիս տանելով շշնջացի ես: -<br />

Նա չգիտի, որ ես մազալու եմ: Թող դա մեր մեջ գաղտնիք մնա, հա՞:<br />

Հսկիչ կինը թափահարեց ձեռքերն ու իրեն փողոց նետեց, իսկ ես կամացուկ բացեցի դահլիճի<br />

դուռը, շոշափելով գտա աթոռն ու նստեցի:<br />

Բեմը վառվում էր լույսերից, փոքրիկ վարագույրները փողփողում էին բոցի լեզուների նման,<br />

ձգվում վեր: Նվագը հնչում էր հանդիսավոր ու ցնծագին: Երևի շուտով վերջանալու էր<br />

ներկայացումը: Ներկայացումները, որ թատրոնում էլ լինեն դրանք, հանդիսավոր ու ցնծագին<br />

են ավարտվում, ըստ որում՝ վառվում են բոլոր լուսարձակները, լապտերներն ու<br />

լապտերիկները: Ու ամեն ինչ շողում է, փայլում ու հուրհրում: Այդպես է, մարդը սիրում է, երբ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

186<br />

ամեն ինչ լավ է վերջանում, երբ բարին հաղթում է չարին, երբ վառ են բոլոր լույսերը: Այդ<br />

ժամանակ հեշտ է լինում մութի միջով տուն գնալը: Սա այն դեպքն է, երբ բոլորի շահերն էլ<br />

համընկնում են: Նրանք, ովքեր ուզում են, որ հանդիսականը լավատես լինի, որ վառ հավատ<br />

ունենա ապագայի նկատմամբ և կարողանա տանել առօրյա անհեթեթություններն ու<br />

հոգսերը, հասնում են իրենց նպատակին: Իսկ հանդիսատեսն էլ իր հերթին դեմ չէ, որ իրեն մի<br />

քիչ խաբեն: Ոչի՛նչ, միայն թե միշտ հաղթանակի ճշմարտությունը, բարձր հնչի արդարության<br />

փողը, միայն թե այստեղ՝ բեմի վրա, կինոներում, գրքերի մեջ ամեն ինչ պայծառ ու խաղաղ<br />

ավարտվի:<br />

Երկու տարի առաջ ես մի փոքրիկ ու զգայացունց պատմվածք էի գրել: Պատմվածքի վերջում<br />

մեռնում էր հերոսի մայրը: Կարդացի մորս, լաց եղավ: Նա լաց էր լինում, իսկ ես հրճվում էի,<br />

ուրեմն՝ լավ եմ գրել, եթե լաց է լինում: Սպասում էի գնահատականին, իսկ մայրս դեռ լաց էր<br />

լինում, հետո ասաց արցունքի միջից.<br />

- Տղա ջան, լավն ա, համա մեղք ա էդ կնիկը:<br />

- Դե ի՞նչ անեմ, ա՛յ մեր,-հպարտ-հպարտ ժպտացի ես:<br />

- Առանց էն էլ ամբողջ կյանքում տանջվել, չարչարվել ա, ինչի ես սպանում, ա՛յ բալա:<br />

Ես ներողամիտ քմծիծաղ տվեցի:<br />

- Ինչ՞, որ դու ուզես, չե՞ս կարող էնպես անես, որ չմեռնի,-հավատով հարցրեց մայրս:<br />

- Ինչո՞ւ չեմ կարող:<br />

- Դե, էդպես արա, էլի՛:<br />

- Ախր է՛ն չի լինի, այ մամ, սա պատմվածք է: Որ նա չմեռնի, դու էլ լաց չես լինի:<br />

- Իսկ դու ինչի՞ ես ուզում, որ ես լաց լինեմ,-տխուր հարցրեց մայրս,-քի՞չ եմ լաց լինում... էնա<br />

աշխարհս տեղով մեկ լաց ա, էլի՛:<br />

Ի՞նչ ասեի, հո նրան չպետք է բացատրեի թեմայի, սյուժեի, գաղափարի էությունը, որոնցից ե՛ս<br />

էլ առանձնապես բան չէի հասկանում: Դրա համար էլ փորձեցի խուսանավել.<br />

- Ա՛յ մամ, դու էլ ինչո՞ւ ես սրտիդ այդքան մոտ ընդունում: Սուտ է, չէ՞: Ես եմ գրել, ես էլ քեզ<br />

ասում եմ, որ սուտ եմ գրել, հենց այնպես: Մեկ չի՞, մեռնում է, թե չի մեռնում:<br />

- Չէ,-ասաց մայրս,-որ սուտ լիներ, չէիր թողնի, որ մեռնի: Տխուր սուտ չի լինում:<br />

... Իսկ փոքրիկ բեմի վրա մեծ իրադարձություններ էին կատարվում: Հայոց բարի ու ծեր<br />

թագավորը ձեռքը ճակատին, հուզված այս ու այն կողմ էր նետվում՝ ճանապարհների վրա<br />

որոնելով իր Արի որդուն,որը կռվի էր գնացել թշնամիների դեմ: Իսկ երբ թագավորը սուզվեց<br />

ինչ-որ տեղ, ձախ կողմում, աջից հայտնվեց հեծյալ սուրհանդակը: Նա թագավորին էր<br />

փնտրում, բայց բավականին խելոք էր՝ երկար չորոնելու համար: Նա պարզապես մոտեցավ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

187<br />

բեմեզրին թեքվեց ձիուց ու միանգամից դիմեց դահլիճում նստած փոքրիկ<br />

հանդիսականներին.<br />

- Երեխաներ, ես սուրհանդակն եմ Արի իշխանի, եկել եմ հայտնելու թագավորին, որ նրա<br />

որդին, մեր խիզախ ու քաջ Արի իշխանը, հաղթանակած տուն է վերադառնում: Չգիտե՞ք, թե<br />

որտեղ է թագավորը: Ո՞ր կողմը գնաց:<br />

- Ա՜յն կողմը, ա՜յն կողմը,-աղաղակեց դահլիճը:<br />

- Ո՞ր կողմը,-գլուխը թափահարեց սուրհանդակը:<br />

- Ձախ, ձախ,-համերաշխ որոտացին փոքրիկները:<br />

- Ա՞յս,- մարմնով հակառակ կողմը ցույց տվեց սուրհանդակը:<br />

- Ո՛չ, ո՛չ,- աղմկեցին երեխաները: - Դա աջն է:<br />

- Հա՛, ուրեմն ձախն այս է,-մարմնով մյուս կողմը դարձավ նա,- շնորհակալությո՜ւն, իմ<br />

փոքրիկ բարեկամներ: Դե, ես անգրագետ մարդ եմ, դպրոց չեմ գնացել, աջն ու ձախը չգիտեմ:<br />

Գեղարվեստական դաստիարակության հետ միասին մի փոքր էլ քաղաքական<br />

մարմնամարզություն պարապելուց հետո սուրհանդակը ի վերջո գտավ թագավորին, և երբ<br />

նրան հայտնում էր որդու հաղթանակը, իր ստվարաթղթե այրուձիով տեղ հասավ նաև Արի<br />

իշխանը: Զիլ հնչեցին շեփորները, որոտացին թմբուկները, հետո բոլորն էլ մեկ աջ, մեկ ձախ<br />

թեքվելով, գլուխներն ուժգին թափահարելով, խռպոտ ձայներով երգեցին մի երգ, որը<br />

փառաբանում էր արդարության հաղթանակը և ցտեսություն էր հայտնում փոքրիկ<br />

հանդիսականներին:<br />

Վարագույրն իջավ ծալ-ծալ, ու սրահը թաղվեց կիսախավարի մեջ: Դահլիճն աղմկեց,<br />

ալեկոծվեց, թնդացին ծափերը, ճռնչացին աթոռները, երեխաները ձայն տվեցին իրենց<br />

մայրիկներին, գտան իրար ու բարձրաձայն խոսելով, տպավորություններ փոխանակելով,<br />

հուզված ու շառագունած դեմքերով եկան ու անցան իմ մոտով, դռնից դուրս տարան աղմուկն<br />

ու ուրախությունը: Միանգամից ամայացավ դահլիճը, դարձավ սառն ու անհրապույր: Եվ<br />

անիմաստ: Երևի ոչ մի բան այնքան անիմաստ ու դատարկ չէ, որքան թափուր դահլիճը:<br />

Թերևս մեկ էլ ռադիոընդունիչը՝ առանց մարտկոցների: Չէ՜, այս իմաստով թե նայենք<br />

անիմաստ բաներով լցված է աշխարհը: Ինչևիցե, այս միտքն ինձ դուր եկավ, ես գրպանիցս<br />

հանեցի ծոցատետրս ու սկսեցի գրել:<br />

- Արտա՜կ,-հանկարծ լսեցի Նանարի ձայնը:<br />

- Այստե՜ղ եմ,-ասացի ես՝ դուռը կիսաբաց անելով ու թաքցնելով ծոցատետրս:<br />

Բայց դռան ետևում ոչ-ոք չկար: Գլուխս դուրս հանեցի, սակայն Նանարը միջանցքում էլ չկար:<br />

Տարակուսած շուրջս էի նայում, երբ կրկին լսեցի նրա ձայնը:<br />

- Արտա՛կ, ես այստեղ եմ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

188<br />

- Որտե՞ղ,- բարձրաձայն հարցրեցի ես,-շարունակելով աչքերով փնտրել նրան: - Որտե՞ղ ես,<br />

Նանա՜ր:<br />

- Միթե՞ դու ինձ չես տեսնում,-կամացուկ ծիծաղեց Նանարը:<br />

Ես նայեցի այն կողմը, որտեղից հնչում էր ծիծաղը: Փոքրիկ մի շող լուսավորել էր բեմի<br />

վարագույրը, ծայրերից մեկը բարձրացել էր թեթևակի, և անկյունից ինձ էր նայում հուլունքե<br />

աչքերով մոխրագույն մի կատու: Կատուն մի թաթով լվանում էր դունչը, իսկ մյուսով ձեռքով<br />

էր անում ինձ:<br />

- Եկ ինձ մոտ, Արտա՜կ, մյաո՜ւ: -<br />

- Խելա՝ռ,-ծիծաղեցի ես: - Ա՜յ քեզ խելառ աղջիկ: Այս ի՞նչ օր է, ամեն տեղ խենթերի եմ<br />

հանդիպում,-ծիծաղեցի ես: Ախր իսկապես շատ ծիծաղելի էր այդ ամենը. կիսախավար<br />

դահլիճը, լույսի շողը, կիսաբաց վարագույրը, կատուն որ լվանում էր դունչը, Նանարի<br />

ծիծաղը...<br />

- Եկ ինձ մոտ, Արտա՜կ:<br />

- Լավ, գամ, ի՞նչ անեմ,-ծիծաղեցի ես, ակամա մոտենալով վարագույրին, չիմանալով ուր<br />

նայել՝ կատվի՞ն, որ հիմա նազով տարուբերում էր պոչը, թե՞ սրճագույն թավշին, որի ետևում,<br />

իմ կարծիքով պետք է Նանարը լիներ:<br />

- Սարյանի մոտ գնացի՞ր:<br />

- Ըհը՛,-ասացի ես՝ ապարդյուն որոնելով այն տեղը, որին աչքերս հառած կարողանայի խոսել<br />

Նանարի հետ: Շա՜տ դժվար է խոսել մեկի հետ, որին չես տեսնում:<br />

- Ըհը չեն ասի, կասեն՝ այո՛,-դունչը ծիծաղելիորեն մեկնեց կատուն,-հասկացա՞ր:<br />

- Ըհը՛,- ասացի ես:<br />

- Ի՞նչ ասաց:<br />

- Դե, վերջ տուր,-բարկացա ես,-ստիպված դիմելով կատվին,-դուրս արի, կարգին խոսենք:<br />

- Չեմ կարող,- խեղճացավ, գլուխը թեքեց կատուն,- հիմա՛ ասա էլի, Արտակ ջա՛ն, խնդրում եմ:<br />

- Ի՞նչ ասեմ,-զինաթափվեցի ես,-խոստացավ օգնել, զանգահարեց կուսշրջկոմի<br />

քարտուղարին, նա չգիտեր, շատ զարմացավ, ասաց, որ անձամբ կզբաղվի: Դե դո՜ւրս արի:<br />

- Իսկ դու շրջկոմի քարտուղարի մոտ չե՞ս գնալու,- երկար բեղերը հարցականորեն<br />

բարձրացրեց կատուն:<br />

- Չէ՜, հավանաբար ինքը կկանչի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

189<br />

- Հիմա տեսնո՞ւմ ես, որ ամեն ինչ լավ է լինելու: Իսկ դու քիթդ կախել էիր: Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ,<br />

ի՞նչ անեմ, ո՞նց ապրեմ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ...<br />

Այդ ասելիս կատուն դողում էր, օրորվում էր բեմի վրա, թաթերով խփում էր գլխին ու<br />

շողացնում էր աչքերը: Անհնարին էր չծիծաղելը:<br />

- Իսկ ի՞նչ է, պետք է ուրախանայի՞:<br />

- Չէ՛, բայց չպետք է նաև խեղճանայիր: Պետք է քայլեիր ինձ նման, ա՝յ այսպես, քիթդ բարձր<br />

պահած ու այսպե՜ս թեթև արհամարհանքով ֆշշացնելով վերևից նայեիր զանազան<br />

բյուրոյականներին և զարգացած գեղջուկ քարտուղարիկներին:<br />

- Այդտեղից հե՜շտ է խոսելը,-վիրավորված ասացի ես,-հատկապես երբ լսողները երեխաներ<br />

են:<br />

- Դե ոչինչ, ոչինչ, մի՛ տխրիր,-ասաց կատուն տարուբերելով սանրաձև հոնքերը: - Դե, դե<br />

ժպտա՜, ամեն ինչ լավ կլինի, փոքրի՜կս: Ժպտա, ա՜յ այդպես: Շուտով դու կհաղթես, ու մենք<br />

պար կգանք միասին, հա՞: Նրանք չթողեցին, որ մենք մեր հարսանիքին պարենք, բայց մենք<br />

կպարենք, չէ՞: Դու գիտե՞ս, թե ես ինչպես եմ պարում:<br />

Նանարն ինձ հետ երբեք այսքան ազատ չէր խոսել: Դա, և տարօրինակ էր, ե՛վ միաժամանակ<br />

ծիծաղելի: Նա ուղղակի խաղում էր, օգտվելով այն հանգամանքից, որ ես նրան չեմ տեսնում:<br />

Իսկ ես ի՞նչ կարող էի ասել փայլուն աչքերով, մոխրագույն այդ կատվիկին, որ հիմա<br />

ցատկոտում էր բեմեզրին, փափլիկ թաթիկները առաջ պարզած:<br />

- Դու երես առած ես,-ասացի նրան,-դու պարզապես երես առած կատու ես, Դո՜ւրս արի,<br />

ասում եմ:<br />

- Իսկ դու ինձ սիրո՞ւմ ես,-հարցրեց կատուն և, ազնիվ խոսք, փայլուն հուլունքների մեջ ես<br />

սպասում տեսա:<br />

- Դու ինձ կխենթացնես,-թույլ-թույլ բարկացա ես:<br />

- Չէ, ասա՜, սիրո՞ւմ ես,-ձեռքերը մեկնեց կատուն:<br />

- Չէ՜,-ասացի ես:<br />

- Իսկ ես քեզ սիրում եմ,-ասաց Նանարը,-իսկ ես քեզ սիրում եմ,-ասաց Նանարը,-իսկ ես քեզ<br />

սիրում եմ...<br />

- Նանա՜ր ջան,-ծիծաղելով, երջանկացած, խոնարհ ասացի ես,-խնդրում եմ...<br />

- Մի րոպե՛, կատուն սուզվեց վարագույրի ետևը, և ինձ թվաց, թե ուղիղ իմ դիմաց, պատից<br />

այն կողմ, ինչ-որ դուռ բացվեց, ու ոտնաձայներ լսվեցին: Վերջապես, Նանարը դուրս եկավ<br />

երևի: Բայց չէ՜, ահա դարձյալ երերաց վարագույրը, և անկյունում հայտնվեց կատվիկի<br />

հիմարավուն դունչը: - Դու ինձ ինչ որ բա՞ն էիր ուզում ասել, Արտակ,-թաթը ականջին դրած<br />

հարցրեց կատուն:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

190<br />

- Լսի՛ր,- հուսահատված ձայնս բարձրացրի ես,-հերիք չէ՞ տուն-տուն խաղանք:<br />

- Այդ ո՞վ է սպառնում Նանարին,-հանկարծ հնչեց մի բամբ ձայն, և ես անակնկալի եկած<br />

դարձրի գլուխս: Վարագույրի մյուս կողմից ինձ էր նայում գայլը: Խոսելիս նրա ծնոտները<br />

շարժվում էին և երևում էր կարմիր երախը: -Ես քեզ կխժռե՜մ:<br />

- Պետք չէ, ընկե՛ր Պավլոս,-ծիծաղեցի ես, ճանաչելով հին դերասանի դեռ մանկուց ծանոթ<br />

բասը,-ավելի լավ է Նանարին խժռեք: Մենք օրենքով ամուսնացած ենք, բայց նա հրաժարվում<br />

է տուն գալ: Չէ՞ որ դուք սովորաբար դաստիարակչական նպատակներով եք խժռում:<br />

- Իսկ Նանարը մեզ համար էր ձգձգում,- կատվիկի մոտ հայտնվեց աղվեսը:<br />

- Իմ ընկերուհի Մարոն է,-ծանոթացրեց կատուն, ու աղվեսը նազանքով խոնարհեց գլուխը:<br />

- Ես ինձ վերջնականապես կորցրի:<br />

- Գիտե՞ք ինչ, երիտասա՜րդ, ձեր հարսանիքը երբեք էլ օրինական չի համարվի, մինչև որ<br />

չամուսնանաք մեր տիկնիկային օրենքով,-ասաց գայլը,-քաղաքացի Արտակ Լևոնյան, բռնեք<br />

խնդրեմ ձեր հարսնացու կատվիկի թաթը: Մենք պետք է օրհնենք ձեզ:<br />

Կատվիկը առաջ էր թեքվել ու մեկնել էր աջը, ես ծիծաղելով ետ քաշվեցի:<br />

- Բռնե՜ք, բռնե՜ք,-երախը բացեց գայլը:<br />

- Դե լավ, էլի, ընկե՛ր Պավլոս,-անկեղծորեն շփոթվեցի ես:<br />

- Ո՛չ, ոչ՛, մեր տիկնիկային կարգով,-ասաց գայլը:<br />

- Շտապիր, եղբա՜յր,- հորանջեց աղվեսը,- ի՞նչ ձանձրալի փեսացու ես:<br />

Ես չգիտեի ինչ անել: Նրանք սրտանց էին ուզում, և ես վախենում էի հրաժարվելով վշտացնել<br />

նրանց: Գուցե նրանց մոտ իսկապե՞ս այդպես է ընդունված: Եվ, ի վերջո, ի՞նչ կա դրա մեջ:<br />

Հետո, այդ ամենից բացի, ես էլ կարծես թե փոքրացել էի մի տեսակ, և ինձ բոլորովին էլ<br />

արհեստական չէին թվում այլևս իմ մանկության պայծառ հեքիաթների անբաժան վկաները:<br />

Ես նայում էի նրանց փայլուն աչքերին ու պարզապես շփոթված էի:<br />

- Դե՜, շտապեցրեց գայլը:<br />

Ես բռնեցի կատվիկի փոքրիկ, թավշյա թաթը, որը մի պահ դողաց իմ ափի մեջ: Հետո<br />

կատվիկը մյուս թաթով շոյեց մատներս ու գլուխը կամացուկ դրեց ձեռքիս վրա:<br />

- Ուռա՜,-որոտաց գայլը,-շնորհավոր լինի:<br />

- Շնորհակալ եմ, ընկե՛ր Պավլոս,-ասացի ես:<br />

- Երկար կյանք ու երջանկություն,-ճչաց աղվեսը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

191<br />

- Շնորհակալությո՜ւն, շնորհակալությո՜ւն,-կրկնեցի ես շփոթված, չիմանալով ուրիշ ինչ ասել:<br />

- Իսկ հիմա գուցե մեզ ձեր տուն հրավիրեք,-ասաց գայլը,-ես իսկապես գայլի նման քաղցած<br />

եմ:<br />

- Իհա՜րկե, իհա՜րկե, ընկեր Պավլոս,-ասացի ես,-դե, դուրս եկեք ախր:<br />

Աղվեսն ու գայլը անհետացան վարագույրի ետևում:<br />

Ես թեթևացած շունչ քաշեցի և ուզեցի ազատել ձեռքս, որ դեռևս կատվի թաթերի մեջ էր, բայց<br />

Նանարը չէր թողնում: Ծիծաղելով սկսեցի ձգել կատվի թաթից, և հանկարծ տիկնիկը ուղղակի<br />

ձեռքիս մեջ մնաց: Միայն մի ակնթարթ բացվեց վարագույրը, և ես տեսա Նանարին: Հաջորդ<br />

վայրկյանին ես բարձրացրի ծանր թավիշը և կրկին տեսա նրան: Նա միայնակ կանգնած էր<br />

փոքրիկ սրահի կենտրոնում ու ինձ էր նայում փայլփլող, ծիծաղկոտ աչքերով:<br />

- Իսկ մյուսներն ո՞ւր են,-հարցի ես ապշած:<br />

Նա աչքերով ցույց տվեց աթոռին ընկած գայլի և աղվեսի անշունչ տիկնիկները:<br />

- Ուրեմն բոլորը դո՞ւ էիր:<br />

- Ըհը՛,-ասաց Նանարը:<br />

Ես երկար նայում էի նրան, չիմանալով ինչ ասել, ձեռքիս մեջ սեղմելով փոքրիկ կատվի դեռ<br />

տաք, մոխրագույն մորթին:<br />

- Ներիր ինձ, Ա՛րտ,-հանկարծ միանգամից տխրած ասաց Նանարը,-սիրտս վկայում է, որ չեմ<br />

խաղալու այլևս: Իսկ ես ուզում էի, որ դու տեսնես, թե ինչպես կարող եմ խաղալ:<br />

- Ինչո՞ւ, որտեղի՞ց հնարեցիր:<br />

- Չգիտե՜մ,-ասաց Նանարը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

192<br />

Հին Քաղաքի Կործանումը<br />

Քանդում են մեր հին քաղաքը: Օրվա տարբեր ժամերին մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ փոշու<br />

վիթխարի սյուներ են բարձրանում երկինք, և ասում են առաջին անգամ ինքնաթիռով մեր<br />

քաղաքը եկող մարդիկ սարսափահար խուճապով փոքրիկ պատուհանների մոտ խռնված<br />

ռմբակոծիչներ են որոնում երևանյան երկնքում:<br />

Քանդում են մեր հին քաղաքը: Թեև պատերազմը վաղուց է ավարտվել, բայց մարդիկ մինչև<br />

օրս չէին կարողանում ուղղել թիկունքները, շարունակում էին պատերազմել հիմա քաղցի ու<br />

աղքատության դեմ, և այն ամենի դեմ, ինչ պատերազմի հետևանքներ անունն են կրում: Եվ<br />

ահա հացի խնդրի լուծման կորագծին զուգընթաց մեծ փոփոխություններ են կատարվում,<br />

հրամայական պահանջ է դառնում թեթև արդյունաբերության ձեռնարկությունների<br />

կառուցումը: Մարդիկ այլևս չեն կարողանում տանել գորշ ու կոպիտ գործվածքները, նրանց<br />

պետք են բարձրորակ, ծաղկավոր, թեթև ու պայծառ հագուստներ, նուրբ, նորաձև<br />

բարձրակրունկ կոշիկներ և անգամ լայնեզր գլխարկներ: Ինչո՞ւ չէ: Նրանց պետք են<br />

ձյունաթույր, օսլայած վերնաշապիկներ: Պարզապես ապշել կարելի է, թե պատերազմի<br />

ժամանակ նրանք ինչպե՞ս էին մոռացել այդ ամենը: Դրանցից հետո տրամաբանորեն<br />

ասպարեզ է լինում հոգևոր սննդի հարցը: Ուրախ երգեր են ստեղծվում, խրախուսվում են<br />

նույնիսկ քնքուշ, սիրային բանաստեղծությունները: Ճիշտ է, ոչ այնքան, որ նեղ անձնական<br />

լինեն և հետևապես՝ անբովանդակ, բայց սիրային բանաստեղծություններ, ուրեմն, կարելի է<br />

գրել: Արհմիութենական կազմակերպությունները վերակառուցում են իրենց ծրագրերը: Բոլոր<br />

հիմնարկություններին, ձեռնարկություններին և դպրոցներին կից ստեղծվում են եվրոպական<br />

պարերի խմբակներ: Անցյալում տանգոն, վալսն ու ֆոկստրոտը՝ որպես բուրժուական<br />

ազդեցության արդյունք, մերժելն ու պարողներին հալածելը նրբանկատորեն չհիշեցնելու<br />

նպատակով, այդ պարերը այժմ ոչ թե եվրոպական այլ ժամանակակից պարեր են կոչվում:<br />

Պարի խմբակներին չմասնակցողներն այժմ համարվում են հետամնացներ և նրանց հետ<br />

երկար զրուցում են տեղկոմի նիստերում: Եվ ճի՛շտ են անում: Յուրաքանչյուր քաղաքացի<br />

պարտավոր է իմանալ այդ պարերը, որպեսզի նրա հետ տեղի չունենա այն, ինչ պատահել է<br />

պետական մի նշանավոր գործչի հետ: Լոնդոնում թե Փարիզում կազմակերպված<br />

ընդունելության ժամանակ, օտարերկրյա դիվանագատներից մեկի կինը մեր պետական<br />

նշանվոր գործչին պարի է հրավիրում: Եվ սկսվում է միջազգային խոշոր մի սկանդալ:<br />

Պարզվում է, որ պետական նշանավոր այդ գործիչը եվրոպական ոչ մի պար չգիտե: Նույնիսկ<br />

տանգո կամ պա-դե-սպան: Միջադեպը մի կերպ հարթվում է, բայց պետական նշանավոր<br />

գործիչը, որն ի դեպ ոչ միայն նշանավոր է լինում, այլև խելոք ու հեռատես, լուրջ<br />

հետևություններ է անում վերոհիշյալ դիպվածից: Հայրենիք վերադառնալով, նա եվրոպական<br />

պարի դասատուներ է հրավիրում այն բարձր հիմնարկությունում, որի ղեկավարն էր ինքը, ու<br />

իր տեղակալներին, բաժնի ու բաժանմունքի վարիչներին համոզում է կանանց հետ<br />

երեկոները հավաքվել նիստերի սյունազարդ դահլիճում: Եվ ամեն օր երկու ժամ ակամա, ըստ<br />

գրաված դիրքի, իրար ետևից, իրենց կանանց թևերից բռնած, պարի ուսուցչի քաջալերիչ<br />

բացականչությունների և համաչափ ծափերի ներքո պտտվում ու վարգում են պետական<br />

այրերն ու տիկնայք: Ու քանի որ պետերի օրինակը օրենք է, ապա քիչ ժամանակ անց<br />

պարերի խմբակներ են բացվում նաև մինիստրություններում ու վարչություններում,<br />

զինվորական ու քաղաքացիական հիմնարկներում, տարածվում, ընդգրկում են<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

193<br />

միութենական բոլոր հանրապետությունների ու մարզերի քաղաքներն ու գյուղերը՝ առանց<br />

բացառության:<br />

Անցիր մեր քաղաքի որևէ խոշոր շենքի մոտով և կլսես, թե ինչպես է պարի անտեսանելի<br />

դասատուն ոգևորված հրահանգում իր անտեսանելի սաներին.<br />

- Սկսում ենք, հիշեցե՛ք ձախ ոտքով, պա՜, մեկ, երկու, երեք...<br />

Ի՜նչ համարձակ կին է եղել, այնուամենայնիվ մեր նշանավոր գործչին պարի հրավիրողը...<br />

Ինչևէ, վերակառուցումը շարունակվում է: Իրենց օրինական պահանջներն են ներկայացնում<br />

ճարտարապետներն ու քաղաքաշինարարները: Նրանք գտնում են, որ չի կարելի հաշտվել<br />

այն երևույթի հետ, երբ քաղաքի կենտրոնում, նորակառույց, բարձրահասակ, վարդագույն<br />

շենքերի կողքին ծվարել ու քաղաքի տեսքը փչացնում են դեռևս պարսից խանի օրերից<br />

մնացած կավածեփ, խղճուկ տները: Ճիշտ է, Երևանը ավելի քան երկու հազար յոթ հարյուր<br />

տարեկան է, բայց այդ չի նշանակում, թե պետք է պահպանել քսան դար առաջ շաղախված<br />

ցեխը: Հայաստանի մայրաքաղաքը պետք է կառուցվի ժամանակակից բարձր<br />

քաղաքաշինարարության օրենքներով:<br />

Եվ ահա քանդում են մեր հին քաղաքը:<br />

Կատաղած ցուլի նման ծառս լինելով, մեքենան դողում, ցնցվում է ներքին ուժից, ապա<br />

միանգամից պոկվելով տեղից, դղրդալով գալիս, խփում է կավե հաստ ու փխրուն պատին:<br />

Իսկ պատը վաղուց պատրաստ է փլվելու և առիթի է սպասում, չի առարկում, չի դիմադրում,<br />

անձայն տապալվում է ցած, ու փոշին է միայն երկար ժամանակ ստվերում շրջապատը:<br />

Յուրաքանչյուր քանդվող տուն իր հանդիսականներն ունի և նրանց մեջ դժվար չէ ճանաչել<br />

նախկին տանտերերին: Նրանց դեմքերին իրար են հաջորդում ուրախությունն ու<br />

տխրությունը: Իհարկե, նոր տուն են ստանալու, բայց դե դժվար է հեռանալ այնտեղից, որտեղ<br />

մանկությունդ ու թերևս երջանկությունդ է անցել: Նրանցից ոմանք ավելի շուտ շփոթված են,<br />

վազվզում են այս ու այն կողմ և պարզապես չգիտեն ինչ անել: Տան ճակատային պատը փլվել<br />

է և երևում են սենյակները՝ երեքական պատերով, որոնց վրա դեռ մնում են խունացած<br />

գույներն ու նախշերը, թղթե պատառոտված պաստառները, պոկված ընտանեկան մեծադիր<br />

նկարներն ու ճոճանակավոր ժամացույցների ճերմակ ստվերները: Թվում է, թե թատերական<br />

դեկորներ ես դիտում, իսկ երբ անցնում է այդ թվալը, մի տեսակ ճնշված ու անհարմար ես<br />

զգում քեզ, ասես թաքուն հայացք ես նետել ուրիշի տան ներսը: Մորթե քրքրված գդակ դրած<br />

մի ծերունի հավաքվածների խմբից, մյուսն է անցնում, նրանց ուշադրությունը հրավիրում<br />

կիսաքանդ սենյակներից մեկի վրա ու հայտնում, որպես խիստ կարևոր գաղտնիք.<br />

- Այն պատը տեսնում եք, չէ՞, չէ, չէ, դա՛ չէ, մյուսը, հա՛, հա՛ - ա՛յն, որի վրա բրոնզե<br />

արմավենիներ կան: Ուղիղ հիսուն հինգ տարի այդ պատի տակ եմ քնել: Բա՜... Գլխիս վերև<br />

մեծ որդուս նկարն էր: Տեղը տեսնո՞ւմ եք, ա՛յ, նա...<br />

Նա սպասում էր, որ իրեն հարցեր տան, բայց ոչ ոք հարց չի տալիս, ու մորթե քրքրված<br />

գդակով ծերունին մի ուրիշ խմբի է մոտենում:<br />

- Այն պատը տեսնում եք, չէ՞...-հարցնում է նա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

194<br />

Սակայն այստեղ նրան չեն լսում, որովհետև շատ ավելի հետաքրքիր զրույց են սկսել:<br />

- Հենց որ բուլդոզերը շրը՜խկ խփեց պատին, մեկ էլ՝ ծլընգ, մի պղնձե սափոր զնգզնգալով<br />

գլորվեց ցած,- հափշտակված պատմում է տրակտորիստի յուղոտ պիջակով մի տղա: -<br />

Բուլդոզերավարը գոռաց. «նե տրոգատ, էտո մայո»: Բայց նրան ո՞վ կլսեր, տղերքը<br />

գոռգոռալով ընկան սափորի վրա:<br />

Բերանը մի տեսակ ձյութով փակ էր, հիմա դանակով չը՛խկ հա չը՛խկ՝ չկարողացան բացել:<br />

Վերջը մեկը կացինը բարձրացրեց ու թրա՛խկ, որ խփեց... սափորի տակը մի կողմ թռավ:<br />

Նայեցինք, տեսնենք ի՞նչ...<br />

- Ի՞նչ,-պոռթկացին լսողները:<br />

- Նիկոլայի թուղթ փող:<br />

Հավաքվածները հուսախաբված հռհռացին, իսկ մորթե գդակով ծերունին, օգտվելով<br />

խառնաշփոթությունից բղավեց.<br />

- Այն պատը տեսնո՞ւմ եք...<br />

Նա գլուխը թեքել էր իր տան կողմը և հենց այդպես էլ լռեց-մնաց կիսաբաց բերանով:<br />

Մեքենան խենթացած հարձակվեց նրա տան վրա, ճռնչոց լսվեց, ու փոշին բռնեց շրջապատը:<br />

Ծերունուն մինչ այդ ոչ ոք չէր լսում, իսկ հիմա մեկը հարցրեց.<br />

- Ո՞ր պատը քեռի՜:<br />

Ծերունին չպատասխանեց: Նա շարունակում էր նայել այնտեղ, ուր քիչ առաջ իր տունն էր:<br />

Եվ արձագանքեց միայն այն ժամանակ, երբ կրկնվեց հարցը:<br />

- Հ՜չ, բան չէի ասում<br />

- Ո՞նց թե բան չէիր ասում,-չգիտես ինչու զայրացավ մարդը:<br />

Իսկ ծերունին ուզում էր ասել:<br />

Նա ուզում էր ասել, որ այնտեղ հենց նոր մի պատ կար, որ պատի վրա անցյալ տարի<br />

ներկարարը բրոնզե արմավենիներ էր նկարել, որ այդ պատի տակ հիսուն հինգ տարի քնել է<br />

ինքը: Բայց չասաց. պատը չկար այլևս, չկային նաև բրոնզե արմավենիներն ու որդին: Ոչի՛նչ<br />

չկար: Այդ բոլորը չեղած շատ այլ բաների հետ գումարվեցին ու դարձան մի տուն, որը<br />

նույնպես չկար: Ուրեմն ի՞նչ ասեր ինքը:<br />

- Ա՜յ այնտեղ,-կոտրված, խեղճացած ասաց ծերունին,-քիչ առաջ մի տուն կար: Դա իմ տունն<br />

էր:<br />

- Հա՜,-ասաց մարդը:<br />

- Արտակ,-դարձավ ինձ Մանուկը,- դու իմ և այդ բուլդոզերի մեջ նմանություն գտնո՞ւմ ես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

195<br />

- Լսիր, ի՞նչ է պատահել,-ծիծաղեցի ես,-վերջերս քեզ ամեն ինչի հետ համեմատում ես:<br />

- Չգիտեմ դու ոնց, բայց ես գտնում եմ,-շարունակեց Մանուկը,- և այդ փլող պատերն էլ<br />

արտառոց ձևով հիշեցնում են Վեզիրյանին ու Կարո Բադամյանին: Քո կարծիքով այս հինգ<br />

օրը ինչո՞վ էի զբաղված:<br />

- Կռվում էիր Նվարդի հետ:<br />

- Այդ՝ ընդմիջումներին: Իսկ հիմնականո՞ւմ... Քննություն էի հանձնում: Դու գիտե՞ս, որ<br />

աշխատանքի եմ անցել դատախազությունում՝ որպես քննիչ: Ահա, ուրեմն, իմացիր նաև, որ<br />

իմ հիմնական աշխատանքից բացի, զբաղվում եմ մասնավոր պրակտիկայով և առանց կեղծ<br />

համեստության պետք է ասեմ, որ հանճարեղ քննիչ եմ:<br />

- Չեմ կասկածում,- ասացի ես:<br />

- Խնդրում եմ, առանց հեգնանքի,-ասաց Մանուկը փաստերով եմ խոսելու: Ասում էիր՝<br />

Վեզիրյանը քանի՞ երեխա ունի: Չգիտե՞ս: Իսկ ընդհանրապես ունի՞: Չունի, սիրելիս, ոչ մի<br />

երեխա էլ չունի: Փոխարենը երկու ավտոմեքենա ունի, մեկը կնոջ, մյուսը զոքանչի անունով:<br />

Կին վարորդների հրաշալի սերունդ: Ունի երկու առանձնատուն, մեկը իր՝ մյուսը՝ կնոջ<br />

անունով: Առաջինում ինքը, կինը, զոքանչն ու տնային ծառայողն են մի կերպ տեղավորվում:<br />

Իսկ երկրորդում ո՞վ է ապրում: Չգիտե՞ս: Չէի սպասում: Երկրորդ առանձնատունը<br />

զբաղեցնում է մեր ընդհանուր բարեկամ Կարո Բադամյանը: Շա՛խ:<br />

- Իսկ ի՞նչ կա դրա մեջ,-ոչինչ չհասկացա ես:<br />

- Ապացույց, որ նրանք մտերիմներ են:<br />

- Նա կարող է ասել, որ վարձով է ապրում:<br />

- Չ՜ի կարող: Այդ առանձնատունը նրան նվիրել է Վեզիրյանի կինը: Մա՜տ:<br />

- Նվիրե՞լ է: Հենց այնպե՞ս:<br />

- Հենց այնպես ոչ ոք ոչ ոքի ոչինչ չի նվիրում: Այն էլ առանձնատուն: Կոմս Մոնտե Քրիստոյի<br />

ժամանակները անցել են, թեև նա էլ հենց այնպես շռայլողներից չէր: Հիմա նվիրատվությունը<br />

կատարվում է հետևյալ կերպ. կամ պայմանավորվող երկու կողմին էլ շահավետ է<br />

նվիրատվություն խաղալ, որպեսզի հետագայում ստիպված չլինեն բացատրություն տալ, թե<br />

որտեղից են ձեռք բերել կամ ինչ են արել առևտրի միջոց հանդիսացած վիթխարի գումարը,<br />

կամ էլ նվիրատվությունը կատարվում է ի պատասխան մատուցված խոշոր<br />

ծառայությունների, որպես կաշառք՝ անշարժ գույքով, որը համապատասխանում է<br />

Հայկական հանրապետության քրեական օրենսգրքի հարյուր տասնչորսերորդ հոդվածի<br />

երկրորդ մասին:<br />

- Ուրեմն, քո կարծիքով...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

196<br />

- Ես միայն շարադրում եմ փաստերը: Լրացուցիչ կարող եմ ասել, որ Վեզիրյանն առաջին<br />

անգամը չէ, որ մերկացվում է: Նախավերջին անգամ նրա խարդախությունների մասին<br />

ահազանգվել է նվիրատվության արարողությունից երեք ամիս կամ ավելի ճիշտ՝ սրանից<br />

ուղիղ չորս տարի առաջ: Սակայն ստուգող հանձնաժողովը գտել է, որ առանձնապես ոչինչ չի<br />

եղել, որ ահազանգում բերված փաստերը միտումնավոր ուռճացած և աղավաղված են:<br />

Հանձնաժողովը արձանագրել է, որ Վեզիրյանին կարելի է թողնել իր աշխատանքում և<br />

բավարարվել բանավոր նկատողությամբ: Եվ մի նրբին մանրամասն, հանձնաժողովը<br />

ղեկավարել է Կարո Բադամյանը:<br />

- Չի՛ կարող պատահել: Նա այդքան միամիտ չէ:<br />

- Վեզիրյանն էլ միամիտ չէ: Դրա համար էլ առանձնատունը ձևակերպել է կնոջ անունով, որի<br />

հետ ինքը օրենքով ամուսնացած չէ, և այդ կինն էլ իր հերթին տունը նվիրել է Կարո<br />

Բադամյանի կնոջը: Դե գնա գտիր:<br />

- Իսկ դու ո՞նց գտար:<br />

Մանուկի շուրթերին մի այնպիսի քմծիծաղ հայտնվեց, որին կնախանձեր ինքը՝ Շերլոք<br />

Հոլմսը: Իսկ ես ցնծում էի: Վրե՜ժ, վրե՜ժ, վրե՜ժ: Ո՞ւմ մտքով կանցներ, թե կհաջողվի այսքան<br />

շուտ: Մի՞թե հնարավոր է: Վրե՜ժ... իմ անքուն, մղձավանջային գիշերների համար, իմ<br />

խելացնոր մենախոսությունների, հեռացող հավատի, ցավագնորեն սեղմվող սրտի համար:<br />

Ախր օրեր շարունակ ես չեմ քնել, չի եղել թեկուզ մի պահ, որ ինքս ինձ հետ մնամ, մտածեմ<br />

ուրիշ հազար ու մի բանի մասին, ինչպես այլ մարդիկ են մտածում: Ամեն անգամ աչքերիս<br />

առաջ Սարգսյանի առանձնասենյակն է եղել, և Բադամյանը, Վեզիրյանը, Պարթևը, Բենիկը:<br />

Ամեն վայրկյան ես կռվել եմ, վիճել եմ, համոզել եմ, խնդրել եմ, ծիծաղել եմ, լաց եմ եղել,<br />

ճչացել եմ, բողոքել եմ և այդ բոլորը մտքումս, ուղեղիս մեջ: «Դու դեռ ինձ շատ կզգաս քո<br />

կողքին»,-ասաց այն ժամանակ Վեզիրյանը: Իսկ հիմա մենակ նա՛ չէ, նրանք են, նրանք բոլորը<br />

իմ կողքին են, և անհնար է նրանցից փախչելը, ազատվելը: Ես քայլել եմ փողոցով, հետո<br />

ակամա կանգ եմ առել ու վիճել եմ նրանց հետ, տրամվայ եմ նստել ու վիճել եմ նրանց հետ,<br />

բարևել եմ ծանոթներիս ու վիճել եմ նրանց հետ, հաց եմ կերել ու վիճել, անկողին եմ մտել ու<br />

վիճել նրանց հետ... Վրե՜ժ, վրե՜ժ, վրե՜ժ: «Ճաշդ կեր, սառչում է»,-հառաչում էր մայրս, իսկ ես<br />

նայում էի նրան ու Բադամյանին ասում. «Դու ստոր ես, ստո՛ր, ստո՛ր»: «Ուզում եմ<br />

արձակուրդ վերցնել»,-ասում էր հայրս, իսկ ես խնդրում էի խեղդվելով, «Մեսրոպ ջան, գոնե<br />

դո՜ւ ինձ հավատա»: «Այն պատը տեսնո՞ւմ եք»,-հարցնում է քրքրված, մորթե գդակով<br />

ծերունին, իսկ ես լաց էի լինում ու պարզում ձեռքերս. «Չէ, չէ, տղե՜րք, խնդրում եմ, մի՛<br />

քվեարկեք...», «Ամաչում եմ, ախր շատ եմ ամաչում»,-մրմնջում էր Քրիստոսի դեմքով<br />

մուրացիկը, իսկ ես նայում էի նրան ու ասում էի. «Ես էլ եմ ամաչում»: Կուզե՞ս ես էլ կանգնեմ<br />

քո կողքին, որովհետև ես էլ եմ ամաչում: Դու երջանիկ ես, դու խենթ ես, դու կարողանում ես<br />

ասել, իսկ ես ամաչում եմ ասել, թե որքա՜ն եմ ամաչում... Վրե՜ժ, վրե՜ժ մեր տխուր<br />

հարսանիքի, հորս զսպված հառաչանքների, Նանարի կեղծ ծիծաղի և թաքուն անկեղծ<br />

արցունքների համար...<br />

Մենք բավականին հեռացել էինք այնտեղից, որտեղ փոշու սյուներ էին բարձրանում և<br />

քանդում էին մեր հին քաղաքը: «Դանակ-մկրա՜տ սրեմ, դանակ մկրա՜տ». մեջիդի<br />

աշտարակից մուեզին ձգող մոլլայի ձայնով կանչում էր մի մարդ: Գետնի տակ, կլոր անցքի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

197<br />

մեջ իրար հայհոյում էին հեռախոսային ցանցի բանվորները: Ես կողքից գրկեցի Մանուկին ու<br />

ամուր սեղմեցի: Չգիտեի ինչ անել:<br />

- Ի՞նչ պատահեց, տո՛,-ծիծաղեց Մանուկը:<br />

Նա գիտեր, թե ինչ է պատահել: Նրա աչքերը փայլում էին երջանկությունից: Նա իսկապես<br />

նման էր քննությունը հաջող հանձնած մարդու: Իսկ ես նայում էի նրան ու մտածում, թե,<br />

այնուամենայնիվ, որքա՜ն լավ բան է կյանքը: Ու մտածում էի, որ աշխարհում ոչ մի բան<br />

ինքնանպատակ չէ երևի: Եթե իմ դեմ կազմակերպված այդ դավադրությունը չլիներ, ով՞ գիտե,<br />

երբևէ առիթ կունենայի՞ համոզվելու, թե ինչպիսի ընկեր է ինձ համար Մանուկը: Ասում են՝<br />

ընկերներին կարելի է ճանաչել կյանքի վճռական րոպեներին: Այդպես էլ կա: Ես ճանաչեցի<br />

Նանարին, Նվարդին, Մանուկին, Մեսրոպին, հետո շատերին ճանաչեցի, նույնիսկ առանց<br />

հետները խոսելու: Դեռ հեռվից նկատելով ինձ, իմ ընկերը մյուս մայթն էր անցնում, ու ես<br />

տխուր ճանաչում էի նրան: Հանդիպում էինք անակնկալ, հարցնում էր՝ հայացքը փախցնելով.<br />

«Ո՞նց ես», ու չլսելով, թե ինչ եմ ասում՝ «դե՛ կներե՜ս, շտապում եմ»- ասում էր նա, ու ես մեկին<br />

էլ էի ճանաչում: Հիմա նորից կվերադառնան նրանք, բոլորն էլ իմ մայթով կանցնեն, կգա՜ն...<br />

- Բայց սա հաղթանակ է, Մանո՝ւկ:<br />

- Իհարկե: Նրանք այդ հարվածին չեն դիմանա:<br />

- Եվ այդ բոլորը ինձ համար...<br />

- Ոչ միայն քեզ համար,-ասաց Մանուկը: -Դա մե՜զ համար էր: Մենք չպետք է թողնենք, որ մեզ<br />

հետ վարվեն այնպես, ինչպես ուզում են: Մենք արդեն մեծ ենք: Եվ հետո, ազնիվ խոսք, սա իմ<br />

քննությունն էր: Ուզեցի տեսնել, թե ինչի եմ ընդունակ:<br />

- Ո՜վ գիտե, թե ինչքան ես չարչարվել:<br />

- Ինչ ճիշտ է, ճիշտ: Լավ աշխատեցի: Բայց ի՜նչ զոքանչ ունի, գիտե՞ս: Եթե այդ Վեզիրյանը քիչ<br />

թե շատ կարգին մարդ լիներ, նրան բրոնզե հուշարձան պետք է կանգնեցներ: Պարտիզանը<br />

քեզ օրինակ՝ «Չգիտե՜մ, չե՜մ լսել, չե՜մ ասի»: Տնային կառավարչուհին փառք էր իրա մոտ, բայց<br />

էլի համարյա թե սեր խոստացա, մինչև որ տեղեկանքն ստորագրեց:<br />

- Որեմն, տեղեկանք է՞լ ես վերցրել:<br />

- Զարմանում եմ, թե ինչու ես անընդհատ մոռանում, որ քննիչի հետ գործ ունես:<br />

Ես ծխախոտ վառեցի և, ինչպես միշտ, առաջին գլանակից թեթևակի պտտվեց գլուխս: Ահա՜ և<br />

հաղթանակը: Ափսոս որ կիրակի է, և ես չեմ կարող այդ տեղեկանքը գոնե հեռվից ցույց տալ<br />

Կարո Բադամյանին: Ցույց տալ ու նայել նրա աչքերին, ցույց տալ ու ծիծաղել, ցույց տալ ու<br />

նրա ձայնով բղավել՝ «Ընդունո՞ւմ եք, թե՝ ոչ»: Հետաքրքիր է թե ինչպես կպահի իրեն: Իհարկե<br />

սկզբում կգունատվի, հետո կսկսի քծնել ու ժպտալ, կհիշեցնի, որ մենք համարյա<br />

ազգականներ ենք, կասի դու իմ փոքրիկ դային ես ու կխնդրի ներել, մոռանալ: Ներե՜լ,<br />

մոռանա՜լ... Բայց միթե՞ դա երբևէ կարելի է մոռանալ: Չէ՜, երանի թե չխեղճանա, երանի թե<br />

բղավի, ահաբեկի, հերքի, ասի, որ դա զրպարտություն է: Այդ ժամանակ ես գիտեմ, թե ինչ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

198<br />

կանեմ: Իսկ եթե խեղճանա, հավանաբար ես էլ կխեղճանամ: Բայց ես չե՜մ ուզում նրան ներել:<br />

Չէ՜:<br />

- Երբ փոքր էի,-ասացի ես Մանուկին,- մի անգամ վիրավորել էի եղբորս, ու նա ուզում էր ինձ<br />

ծեծել: Ես թաքնվել էի մորս թիկունքում, կպել էի փեշից, իսկ նա հարձակվում էր անընդհատ:<br />

«Թո՜ղ, թո՜ղ,-ասում էր նա մորս,- պետք է սպանեմ դրան»: Եվ հանկարծ մայրս զայրացած ու<br />

հոգնած ինձ դուրս բերեց իր թիկունքից ու հրեց դեպի Բաբկենը, «Դե սպանի՛,-ասաց ,-սպանի՛,<br />

քո գլուխն էլ հողեմ, նրա՜նն էլ»: Իմ հույսն ու ապավենը մայրս էր, նա էլ լքեց ինձ: Հուսահատ<br />

ու համակերպված, մատաղացու գառան նման, կանգնել եմ Բաբկենի առջև ու սպասում եմ, որ<br />

նա ծեծի ինձ: Իսկ նա չի ծեծում, կանգնել ինձ է նայում շփոթված: «Դե սպանի- է՜,-ասում է<br />

մայրս,-բա ինչի՞ չես սպանում»: «Ախր ո՞նց սպանեմ,-լացակումեց Բաբկենը,-չի՛ փախչում, է՜,<br />

որ սպանեմ: Դե ասա թող փախչի՛...»: Առաջ մայրս ծիծաղեց՝ մի տեսակ հպարտ ու երջանիկ,<br />

հետո Բաբկենը ծիծաղեց, հետո էլ ես ծիծաղեցի: Իսկ հետո մենք բոլորս էլ իրար գրկել ու<br />

ծիծաղում էինք:<br />

- Այսի՞նքն,-ժպտաց Մանուկը:<br />

- Եթե նա զղջա, այդ տեղեկանքը մեզ պետք չի գա այլևս,-ասացի ես: -Գուցե արյունի հարց է,<br />

ես ի՞նչ իմանամ:<br />

- Զարմանալի մարդ ես,-նեղացած ասաց Մանուկը: - Քեզ ստորաբար, անմարդկայնորեն<br />

ուզում են ոչնչացնել, իսկ դու Քրիստոս ես խաղում: Եվ հետո, մարդ պետք է սկզբունք ունենա:<br />

Նրանց ի՞նչն ես ուզում ներել, մեկը հանցագործ է, իսկ մյուսը՝ հանցագործին հովանավորող,<br />

որն առաջին իսկ առիթով անմեղ մարդուն դուրս է շպրտում կյանքից: Այստեղ հո միայն քո<br />

հարցը չէ: Այդ մարդկանց պետք է պատժել՝ հանուն բոլորի շահերի: Դրանք վնասակար<br />

մարդիկ են, և եթե իմ կամքը լիներ, ես քրեական գործ կհարուցեի նրանց նկատմամբ:<br />

- Բայց արդեն Վեզիրյանի նկատմամբ գործ կա, չէ՞:<br />

- Կա՛,- բայց ինքը ազատ շրջում է քաղաքում, քեֆեր է անում, աշխատում է լինել այնտեղ ուր<br />

մարդիկ շատ կան: Օրինակ՝ Չինաստանի ու մեր բասկետբոլիստների մրցությանը, որպեսզի<br />

ցույց տա, թե ոչինչ էլ չկա, թե ինքը անմեղ է և շուտով հերքում կլինի թերթում: Իսկ դու ասում<br />

ես՝ ներե՛նք...<br />

- Իսկ մրցության մասին դու որտեղի՞ց գիտես:<br />

Մանուկը ծուռ-ծուռ նայեց ինձ:<br />

- Երբ ես մի գործով զբաղվում եմ, հիմնավորապես եմ զբաղվում: Ես քեզ համար մի<br />

անակնկալ էլ ունեմ, թեև դու, ինչպես երևում է, չարժես դրան: Տե՜ս...<br />

Նա գրպանից հանեց ու ինձ մեկնեց փոքրիկ մի լուսանկար: Մի պատկեր էր մարզադաշտից,<br />

նկարված մրցության ժամանակ: Ծայրեծայր՝ ծափահարող մարդիկ էին: Եվ հանկարծ<br />

բազմաթիվ գլուխների միջից ես նկատեցի երկուսին: Նստած էին կողք-կողքի, մեկը թեքվել էր<br />

դեպի մյուսը ու ծիծաղելով ինչ-որ բան էր ասում նրան:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

199<br />

- Ոչի՛նչ չեմ հասկանում,-ասացի ես սրտնեղած,-անհնարին է, որ Սարգսյանը մոտ լինի<br />

Վեզիրյանին: Այնուամենայնիվ, նա այդպիսի մարդ չէ: Ինձ կասեր, եթե մոտ լիներ:<br />

- Իսկ ես ե՞րբ ասացի, թե նրանք մոտ են: Ես միայն փաստեր եմ հավաքում:<br />

- Լա՛վ, նկա՞րն ինչպես գտար:<br />

- Դա արդեն դատարկ բան է, ախպե՜րս: Հարց՝ առաջին կուրսեցուն: Եթե մի փոքր ուշադիր<br />

լինեիր, նկարի անկյունում կտեսնեիր նաև իմ չքնաղ գլուխը: Տեսա՞ր: Ապրե՛ս: Նկատեցի, որ<br />

մեկը լուսանկարում է մեզ: Խաղից անմիջապես հետո մոտեցա, իմացա որ «Ավանգարդ»<br />

թերթի լուսանկարիչն է, ասացի, որ նա պատահաբար ինձ էլ է նկարել, և խնդրեցի այդ<br />

պատկերից ինն օրինակ:<br />

- Իսկ ինչո՞ւ հատկապես ինը:<br />

- Իսկ մի՞թե կուսշրջկոմի բյուրոյի անդամները ինը հոգի չեն:<br />

Ես մի պահ լուռ ու զարմացած նայում էի Մանուկին: Ինձ թվում էր, թե ես լիովին հասկանում<br />

եմ նրան, ու մեկ էլ՝ թե բոլորովին չեմ հասկանում: Իհարկե, նա ուրախ էր, որ կարողացել է<br />

փաստորեն փրկել ընկերոջը: Օրեր շարունակ մտածել է, ծրագրեր է կազմել, այս ու այն կողմ<br />

է գնացել, փաստաթղթեր է ստուգել, խոսել է հազար մարդու հետ, իմանալով, որ օգնում է ինձ<br />

և հաստատ համոզված լինելով, որ ես պարզապես զոհ եմ: Իհարկե նրան ոգևորել է և այն, որ<br />

առաջին անգամ անձամբ զբաղվելու է իր մասնագիտությամբ, և երբ ի վերջո հաջողության է<br />

հասել, ավելի է ոգևորվել: Ես գիտեի, որ նա ազնիվ ու համարձակ մարդ է, նա ամբողջ<br />

կյանքում ապացուցել էր դա: Ինձ միայն մի բան էր շփոթեցնում. նրա խոր վճռականությունը և<br />

այդ վճռականության մեջ՝ չորությունը, միջոցների հարցում խտրություն չդնելը, և այդ<br />

վճռականության մեջ նրա թեթև, կատակախառն խոսելաձևը՝ համենայնդեպս մարդկանց և<br />

նրանց սպասող անախորժությունների ու հարվածների նկատմամբ: Մի՞թե իսկապես այդ<br />

ամենը մասնագիտությամբ է պայմանավորված: Չեմ հասկանում:<br />

Մենք անցնում էինք գարեջրի կրպակի մոտով, ու ես հանկարծ զգացի, որ կոկորդս չորացել է:<br />

- Մի-մի գարեջուր չխմե՞նք, Մանուկ:<br />

- Խմենք,-համաձայնեց նա:<br />

Մենք երկու գավաթ գարեջուր վերցրեցինք ու անցանք կրպակի ետևի կողմը: Այնտեղ<br />

դատարկ արկղներ կային, իսկ գետնին թափված էին տառեխի փշեր ու երշիկի չորացած<br />

թաղանթի կնճռոտված կտորներ: Մի կումով համարյա դատարկեցի գավաթի կեսը և ներքևից<br />

վեր նայեցի Մանուկին:<br />

- Խնդրում եմ նախքան հայհոյելդ և ապերախտ անվանելը, մի քիչ մտածես,-ասացի ես,- բա<br />

դու չե՞ս վախենում, որ ակամա հորդ ճանապարհով ես գնալու:<br />

Նա կարծես թե սպասում էր իմ հարցին, որովհետև քմծիծաղ տվեց ու պատասխանեց<br />

անմիջապես:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

200<br />

- Վախենում եմ, այդ պատճառով էլ երբեք նրա ճանապարհով չեմ գնա<br />

- Դե, ուրեմն, տո՛ւր ինձ այդ տեղեկանքն ու նկարները,-խնդրեցի ես: -Ես քեզանից շատ<br />

շնորհակալ եմ, Մանո՜ւկ ջան: Գուցե մեզ չի սազում իրար հետ սենտիմենտալ խոսելը, ի վերջո<br />

մենք բեռնակիրների բրիգադիր Գասպարի սաներն ենք, բայց համոզված եղիր, ու ես էլ կանեի<br />

ու կանեմ քեզ համար այն, ինչ դու արեցիր ինձ համար: Եվ այդքանը հերիք է: Տուր ինձ այդ<br />

տեղեկանքը:<br />

Ես նրան ուզում էի բացատրել մի բան, որ ինքս կարծես թե ներքնապես զգում ու հասկանում<br />

էի, բայց բառերով չէի կարողանում արտահայտել: Դրա համար խոսում էի երկար, ու<br />

անտանելի ճոռոմ էր ստացվում ամեն ինչ: Ես նրան ասում էի, որ եթե նախքան բյուրոն ինձ<br />

հայտնի լիներ այդ փաստը, ես անպայման կհրապարակեի այն: Բայց հիմա ուրիշ բան է<br />

ստացվում: Ստացվում է այնպես, որ ես չեմ կարողանում արդարանալ բյուրոյում ինձ տրված<br />

մեղադրանքներից, դրա համար էլ բիծ եմ որոնում Բադամյանի կամ մյուսների<br />

կենսագրության մեջ, փորփրում եմ նրանց արխիվը: Այսինքն՝ վարվում եմ այնպես, ինչպես<br />

նրանք վարվեցին իմ նկատմամբ: Այսինքն՝ մենք բոլորս էլ նույնն ենք: Այնինչ ես չեմ ուզում<br />

նույնը լինել: Չե՜մ կարող: Շա՜տ- շա՜տ այդ տեղեկանքը ես ցույց կտամ իրեն՝ Բադամյանին, ու<br />

երևի մի քանի խոսք կասեմ: Գուցե և չասեմ էլ ոչինչ: Այդքանը: Իսկ նկարը<br />

պատահականություն է միայն:<br />

- Առանց այդ թղթի չի՜ լինի,-բարկացավ Մանուկը,- ի՞նչ ես սար ու ձոր ընկնում: Կամ դու<br />

պետք է ապացուցես, որ քեզ հեռացրել են ֆելիետոնի համար, կամ էլ փողոց դուրս չգաս,<br />

որովհետև մարդ մի քիչ էլ ամոթ պետք է ունենա:<br />

Ու Մանուկն իրավացի էր, ես վաղուց համոզված էի հոգուս խորքում: Այլ ելք չկար: Բայց ի՞նչ<br />

անես, որ այդ փաստաթղթի հայտնվելուն պես, սրտիս ողջ չարությունը անհետացել էր: Ասես<br />

արդեն բոլորը գիտեին, թե ինչպես է եղել պատմությունը, և դա ինձ բավարարում էր լիուլի:<br />

- Դե լավ,-ասացի ես,-թող առայժմ մնա: Միայն խոսք տուր, որ ոչ ոքի ցույց չես տա, հը՞,<br />

Մանուկ: Ես մի բան որոշեցի:<br />

- Ի՞նչ:<br />

- Վաղը չէ մյուս օրը քեզ կասեմ, ազնի՜վ խոսք:<br />

Մանուկը ծիծաղեց, բարձրացավ արկղից, մոտեցավ կրպակի կիսաբաց դռանն ու կամացուկ<br />

ասաց.<br />

- Երկու բաժակ սպիտակ,-հետո ձեռքի ափի մեջ օղու բաժակները բռնած ետ եկավ ու մեկը<br />

մեկնեց ինձ:<br />

- Խմենք, ես էլ իմ գաղտնիքը ասեմ:<br />

Խմեցինք, վրայից էլ գարեջուր, և Մանուկը ասաց.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

201<br />

- Գիտե՞ս ի՜նչ, Արտակ, ախր ես քեզ վաղուց գիտեմ, անգիր գիտեմ: Առավոտը որ քեզ կանչեցի<br />

և ուզում էի ասել տեղեկանքի մասին, հաստատ գիտեի, որ գրկելու ես ինձ, ասելու ես՝ ախպեր<br />

ջան, ասելու ես՝ դու փրկեցիր ինձ և ես քեզ երբեք չեմ մոռանա: Հավատա՜, հաստատ գիտեի:<br />

Լսիր, եկ մի-մի բաժակ էլ խմենք, հը՞:<br />

- Խմե՜նք,-ասացի ես:<br />

Ու մենք դարձյալ խմեցինք մի-մի բաժակ օղի:<br />

- Հետո՞,-հիշեցրի ես:<br />

- Հետո, ախպորս ասեմ, ախր ես քեզ լավ գիտեմ, չէ՞: Ես քո գծով գերազանցիկ եմ: Հաստատ<br />

գիտեի, որ մեկ-երկու ժամից հետո նորից ինձ գրկելու ես, թե եկ ձեռք քաշենք տեղեկանքից, թե<br />

եկ վատություն չանենք մարդկանց: Ճիշտ չե՞մ ասում, այդպես էլ չեղա՞վ:<br />

- Լավ, հետո՞:<br />

- Հետո այն, որ քեզ հետ միասին ի՜նձ էլ լավ ճանաչելով և, հաստատ համոզված լինելով, որ<br />

վերջիվերջո դու ինձ քո խղճով հաղթելու ես, և որպեսզի ես հետո չզղջամ, այդ անիծյալ<br />

փաստաթուղթը մի գեղեցիկ նամակի հետ երեկ ուղարկեցի քո խմբագիր Սարյանին և<br />

պատճենն էլ կուսշրջկոմի քարտուղարին:<br />

- Ի՞նչ:<br />

- Վե՛րջ: Ես հարբած եմ և այլևս ոչինչ չեմ հասկանում: Գուցե մի-մի բաժակ էլ խմենք ու<br />

հավերժ բաժանվենք, հը՞: Դե, առ մատներս բացիր:<br />

- Իսկ քեզ ո՞վ է խնդրել, որ խառնվես իմ գործերին,-բղավեցի ես,-ինչո՞ւ ես առանց ինձ...<br />

- Լա՜վ, լա՜վ, էլ չեմ խառնվի,-մեծ գլուխը տխրությամբ թափահարեց Մանուկը,-բայց թույլ<br />

կտա՞ս գոնե հեռվից հաճույքով դիտել, թե ինչպես են քեզ ուտում...<br />

- Դե թող ուտեն, նրանց հե՜րն էլ անիծած,-անչար ու հոգնած ասացի ես: Օղին սկսել էր տեսնել<br />

իր գործը, հաճելիորեն տաքացել էր կուրծքս, ու մեղուները վայրենացել էին գլխիս մեջ: -Ավելի<br />

լավ է քեզ ուտեն, քան դո՜ւ ուտես ուրիշներին: Սա կարծեմ ուրիշի խոսքեր են, բայց դու<br />

այնպես ընդունիր, իբր ես եմ հայտնագործել: Այսինքն՝ գուցե հենց ես էլ գտել եմ, ի՞նչ<br />

իմանաս: Ի վերջո, մինչև չզգաս, որ քեզ ուզում են ուտել, նման գյուտեր չես անի:<br />

- Ախպոր պես, ուտելու մասին էլ մի՛ խոսի, քաղցած մեռնում եմ,-ասաց Մանուկը, ու ես<br />

զգացի, որ նա էլ է հարբած: Վեր կացավ, ընդգծված ուղիղ քայլերով կրպակին մոտեցավ ու ետ<br />

եկավ՝ ձեռքին բռնած դարձյալ երկու բաժակ օղի ու մի քանի կարկանդակ: -Կարկանդակ-դըարկ,-ծիծաղեց<br />

նա: -Զարմանքից քար է կտրել, որ իրեն ուտող չկա: Հավանաբար երկու<br />

տարեկան կլինի: Իսկական սառը զենք է, սուր կողմով որ խփես՝ փրկություն չկա: Է՜խ<br />

կարկանդակ, կարկանդակ, այնինչ երկու տարի առաջ ինչպե՜ս էինք քեզ սիրում, ինչպես էինք<br />

տենչում քեզ: Կարոտում էինք, երգեր էինք հյուսում: Այն ժամանակ դու կոչվում էիր պերաշկի:<br />

Օ՜, պերաշկի, պերաշկի, դու ես լույսը մեր աշքի...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

202<br />

- Մանո՛ւկ, նամակդ անստորագի՞ր ուղարկեցիր,-հարցի ես:<br />

Մանուկը ժպտաց, օրորեց գլուխը:<br />

- Ինչքա՜ն ես ուզում, որ ստոր լինեմ... Չէ՜, ընկեր Լևոնյան, ինքս գրեցի, ստորագրեցի ինչպես<br />

հարկն է, նշեցի աշխատանքիս վայրը, հասցես, հեռախոսիս համարը, շատ էի ուզում<br />

բնակարանիս հեռախոսի համարն էլ գրել, բայց առայժմ ոչ բնակարան ունեմ, ո՛չ էլ հեռախոս:<br />

Հենց որ ունենամ, լրացուցիչ կուղարկեմ: Պրծա՞նք: Ասենք չէ՜, դեռ չպրծանք: - Նա գրպանից<br />

հանեց ու իմ առջև արկղին նետեց մարզադաշտի նկարների կույտը:<br />

Ես ձեռքս առա նկարներից մեկը, ու սիրտս նորից դառնությամբ լցվեց: Ո՜նց թունավորեցին<br />

կյանքս, ինչի՜ մասին ենք խոսում, ինչո՜վ ենք զբաղված: Հիմա Բադամյանն ինչ ասես չէր տա,<br />

որ տեսներ մեզ այստեղ, գարեջրի կրպակի ետևում, դատարկ արկղների վրա հարբած<br />

նստած, գաղտնի վաճառվող օղու բաժակները ձեռքներիս, էժանագին տառեխի ու երշիկի<br />

մնացորդների ֆոնի վրա: Նա, իհարկե անմիջապես լուսանկարել կտար մեզ, և երկու օր հետո<br />

կուսշրջկոմի բյուրոյում հաղթանականորեն կթափահարեր այդ նկարները: Կնկարեր,<br />

անպայման կնկարեր, և այն էլ ոչ թե ինն, այլ ինը հարյուր օրինակ, կնկարեր, ինչպես<br />

Մանուկն է նկարել տվել այդ խեղճ Սարգսյանին՝ Վեզիրյանի հարևանությամբ: Նրանք՝ մեզ,<br />

մենք՝ նրանց, նրանք՝ մեզ, մենք՝ նրանց: Եվ ահա մենք իրար նման ենք: Մենք նույնն ենք:<br />

Կողքից նայողը չի իմանա, թե ով է սկսել, ով է մեղավորը: Նա կասի՝ դե լավ, վե՛րջ տվեք,<br />

ամոթ է: Նա կասի՝ ի՜նչ եղել է, եղել է, մոռացե՜ք: Նա կասի՝ դու էլ ես մեղավոր, նա էլ է<br />

մեղավոր, լռե՜ք: Ահա թե ինչու չէի ուզում կռվել ու հաղթել: Իսկ Նանարը չի հասկանում,<br />

ասում է. «դու պիտի հաղթես»: Իսկ Մանուկն օգնում է, որ հաղթեմ: Ո՜նց թունավորեցին<br />

կյանքս:<br />

Ես պատառ-պատառ արեցի լուսանկարներն ու նետեցի ոտքերիս տակ: Մանուկը ծիծաղեց<br />

թույլ-թույլ, հարբած, ու ասաց կակազելով.<br />

- Ես էլ... տեսա, որ չարժե, դը-դրա համար չուղարկեցի: Ես էլ ախր դեռ ա-ազնիվ մարդ եմ:<br />

Արի խմենք մեր ազնվության կենացը, քանի ու-ուշ չէ:<br />

Աչքերիս առջև ամեն ինչ շաղվում, օրորվում էր: Ես նայում էի ոտքերիս տակ, նկարներին, ու<br />

հիմա ինձ թվում էր, թե դրանք շատ են, շատ, անհաշիվ են, ու ամեն մի նկարից Վեզիրյանը<br />

ծափ է տալիս ու ծիծաղում է, և ամեն մի նկարից Վեզիրյանը թեքվել ու ինչ-որ բան է ասում<br />

Սարգսյանին: Ի՞նչ: Երևի ուրախացել է, որ նրա պես ազնիվ մարդուն էլ է իր նման դարձրել:<br />

Երևի ասում է, թե Բադամյանին կասի, որ նա նրան առաջ տանի, դարձնի քաղկոմի<br />

քարտուղար: Ի՜նչ էլ սրտանց է ծիծաղում: Ծիծաղիր, ծիծաղի՜ր, ծիծաղեք, ծիծաղեք...<br />

նկարները պտտվում էին անընդհատ՝ ձայնասկավառակին փակցված պիտակի նման, ու ես<br />

այլևս որոշակի ոչ մի դեմք չէի տեսնում, այլ մի սև ստվեր, որ գալիս ու անցնում էր: Եվ միայն<br />

մի ծիծաղ էր լսվում՝ անտանելիորեն երկար ու վայրենի:<br />

- Չխմե՞նք,-հարցրեց Մանուկը:<br />

- Ինչո՞ւ չխմենք,-ասացի ես,-ողջ լինես, Մանո՜ւկ:<br />

- Մարդ մնանք,-ասաց Մանուկը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

203<br />

Մենք խմեցինք երկար ու դանդաղ, չգիտես ինչու իրար աչքերի մեջ նայելով: Հետո ես զգացի,<br />

որ նա ինչ-որ բան է մրմնջում: Լարեցի ուշադրությունս, բայց ոչինչ չհասկացա:<br />

- Այդ ի՞նչ ես ասում, Մանո՛ւկ:<br />

- Արտասանում եմ,-ասաց Մանուկը: Ու բղավեց հանկարծ խռպոտած ու խոնավ ձայնով.-<br />

«Մենք բոլորս, բոլորս մանուկներ ենք որբ»: -Հետո լռեց ու խոնարհեց գլուխը:<br />

- Էլի՛ ասա:<br />

Մանուկը բարձրացրեց գլուխը, ու նրա խոշոր, խամրած աչքերում, արդեն արցունք կար: Ես<br />

սպասում էի, որ նա դարձյալ կբղավի, բայց նա խոնարհվեց կրկին ու ասաց դողացող,<br />

կերկերուն շշուկով.<br />

- «Մենք բոլորս, բոլորս մանուկներ ենք խեղճ...»:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

204<br />

Մենք Բեռնակիրներ Ենք<br />

Դեռ հեռվից նկատեցի, որ մուտքի մոտ Թաթոս-պետն է կանգնած: Նրա հագին նույն<br />

զինվորական կանաչ վերնաշապիկն էր և հեծելակի լայն տաբատը՝ երկարաճիտ կոշիկների<br />

մեջ, իսկ դեմքին հավերժ քարացած մի արտահայտություն՝ «Իմ ձեռքից չեք պրծնի»: Նրան<br />

գրեթե ոչ ոք չէր սիրում, և պատճառն այն չէր, որ նա խուզարկում էր մարդկանց: Չէ՜:<br />

Գործարանից դուրս եկողներին բոլոր պահակներն էլ ստուգում էին, սակայն նրա որոնող<br />

շարժումների մեջ ինչ-որ շատ վիրավորական բան կար: Երբ նրա մատները շոշափում էին իմ<br />

անձրևանոցի կամ պիջակի գրպանները, ինձ թվում էր, թե մեկ մարմնիս վրայով<br />

անձրևաորդեր են սողում: Նրան անընդհատ բացատրում էին, թե կարիք չկա մարդկանց<br />

շոշափելու, թե սա պահածոների գործարան է, ու եթե մեկն ուզենա այստեղից որևէ բան դուրս<br />

տանել, ապա դա կամ մրգի, կամ բանջարեղենի պահածո պետք է լինի և ոչ թե, ասենք՝<br />

ադամանդ: Բայց նա շարունակում էր շոշափել մարդկանց, և հաստատում էր այն շշուկը, թե<br />

պատերազմի տարիներին վերակացու է եղել ռազմագերիների սիբիրյան ինչ-որ ճամբարում:<br />

Նա էլ ինձ էր նկատել և սպասում էր բարևի, սակայն ես հարցրի չոր-չոր.<br />

- Պահակը դո՞ւք եք:<br />

Թաթոս-պետը տարակուսանքով ու վիրավորված ինձ նայեց, բայց որովհետև իմ անվրդով<br />

դեմքը նրան ոչինչ չէր ասում, նետեց ատամների արանքից.<br />

- Ես պահակապետն եմ:<br />

- Դե դա միևնույն է,-անբարտավանորեն ասացի ես,-ինձ հարկավոր է մի քանի բան ստուգել<br />

ձեզ մոտ: Ես խմբագրությունից եմ:<br />

Նա երկար դիտում էր թղթակցի իմ փաստաթուղթը՝ աչքերից բավականին հեռու պահելով<br />

այն, անձայն շարժելով շրթունքները, հետո բարձրացրեց գլուխն ու ինձ նայեց:<br />

- Ի՞նչ է, կասկածելի որևէ բա՞ն կա,-հեգնանքով հարցրեցի ես:<br />

- Չէ՜, չէ՜,-անմիջապես պատասխանեց նա, շտապ վերադարձնելով տեղեկանքը:<br />

Տատանվում էր: Պարզ զգացվում էր, որ անասելի ցանկություն ունի հարց տալու, բայց չի<br />

համարձակվում: Վերջապես հաղթեց հետաքրքրությունը:<br />

- Ասում եմ՝ ձեր դեմքը շատ է ծանոթ:<br />

Ես վեր ձգեցի ուսերս:<br />

- Չեմ կարծում, թե ձեզ որևէ տեղ տեսած լինես:<br />

- Ասում եմ՝ մեր գործարանում՝ ըը՜...- Երևի ուզում էր ասել «բեռնակիր», բայց սիրտ չարեց,-<br />

չե՞ք աշխատել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

205<br />

- Իսկ ինչո՞ւ պիտի աշխատեի:<br />

- Չէ՜, դե հարցնում եմ, էլի՛,-կրկին նեղացած ասաց նա,- կներեք: Գրասենյակը աջ թևի վրա է:<br />

Ես դանդաղ բացեցի պահակատան դուռը, հաստատ իմանալով, որ նա նորից է դիմելու,<br />

ծոծրակիս զգալով Թաթոս-պետի ապշած հայացքը և հազիվ ինձ զսպելով, որպեսզի<br />

չքրքջամ...<br />

- Ընկե՛ր ջան, ընկե՛ր ջան,-հնչեց նրա ձայնը:<br />

Ես շրջվեցի ու անբավականությամբ կնճռոտեցի ճակատս:<br />

- Ասում եմ՝ դուք հո եղբայր չունե՞ք:<br />

- Ունե՜մ,-բարկացած պատասխանեցի ես: - Միլիցիայի վարչության պետն է, ի՞նչ կա:<br />

- Չէ՜, չէ՜, բան չկա,- գլուխն օրորելով, բարակ ձայնով ասաց նա,-կներեք: Ասում եմ, կներեք:<br />

Ես ինձ գործարանի բակը նետեցի ու ծիծաղեցի սրտանց: Դե գնա, ութոտնո՛ւկ, սա էլ քեզ՝ քո<br />

բոլոր շոշափուկների ու շոշափումների համար: Ու անմիջապես մոռացա Թաթոս-պետին:<br />

Գործարանի բակը նույնն էր, ինչ մեկ տարի առաջ, երևի միայն «Պատվո տախտակ»-ի վրայի<br />

նկարները փոխված լինեին: Հեռվում, բարձրադիր ծածկի տակ, լոտոյի քարերի նման շարված<br />

են ջեմի ու պովիդլոյի ուռած տակառները, նրանց դատարկ եղբայրները քիչ այն կողմ<br />

«քարաբաղնիս» են ընդունում և իրար ետևից գլորվում դեպի մրգի բաժանմունքը: Ձախ<br />

կողմում՝ բանջարեղենի բաժանմունքի կիսաբաց դարպասից, առատորեն գոլորշի է ելնում՝<br />

հետը բերելով ու գործարանի վրա տարածելով այն յուրահատուկ հոտը, որը նկարագրելն<br />

անհնարին է, բայց որը մոռանալ չես կարող, եթե երբևէ աշխատել ես պահածոների<br />

գործարանում: Ես հենց հոտն զգացի առավոտյան, երբ արդյունաբերության բաժնի վարիչն<br />

ասաց, որ խմբագրի հանձնարարությամբ պետք է պահածոների գործարան գնամ՝ մի փոքրիկ<br />

հարց ստուգելու: Ահա և իմ գործարանը:<br />

Ո՜նց անցավ մի տարին...<br />

#<br />

Այո, ուղիղ մեկ տարի առաջ էր: Ամառային արձակուրդի օրերն էին:<br />

Մանուկը մի քանի օր չէր երևում: Հետո հանկարծ հայտնվեց աղմուկով, ինձ հափշտակեց<br />

տնից, ասաց, որ զարմանալի բաներ է պատմելու, որ ինքը ցնցված է, ապշած, ասաց, որ ինքը<br />

կյանքում մինչև հիմա ոչինչ չի տեսել ու չի հասկացել ոչինչ: Նրա աչքերը փայլում էին<br />

հրճվանքից, իմ հարցերին ի պատասխան միայն թափահարում էր գլուխը ու կրկին սկսում իր<br />

անիմաստ բացականչությունները: Այլևս չհամբերեցի.<br />

- Ի՞նչ է պատահել, ախր:<br />

-Ո՞նց թե, մինչև հիմա ասում եմ, չե՞ս հասկանում,-ծիծաղեց Մանուկը,-աշխատում եմ<br />

պահածոների գործարանում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

206<br />

- Իրավախորհրդատո՞ւ:<br />

- Բեռնակի՛ր:<br />

Նա այդ անմիջապես ասաց ու հիմա կողքից ինձ էր նայում այնպիսի ծիծաղկոտ աչքերով,<br />

ասես սպասում էր, որ ես ցնծագին աղաղակներով նրա գիրկն ընկնեմ:<br />

-Գժվե՞լ ես, տո...-կանգ առա ես:<br />

Իսկ առավոտյան Մանուկի հետ քայլում էինք դեպի պահածոների գործարան, և նա վերջին<br />

խորհուրդներն էր տալիս ինձ:<br />

- Կարևորն այն է, որ չհուզվես: Քեզ անկախ պահիր: Եթե հարցնեն՝ սանր ունե՞ս, ասա՝ չէ:<br />

Ուզում են ծուղակը գցել: Սանր ունեցողներին տանել չեն կարող: Ասում են՝ պիժոն է:<br />

Հատկապես աշխատիր Գասպարին դուր գալ: Գիտե՞ս ինչ տղա է, հարյուր կիլոգրամանոց<br />

երկու պարկ ուսին երգելով գնում է: Հա՛, քիչ էր մնում մոռանայի, հետները խոսելու<br />

ժամանակ կուրցքդ ուռցրու: - Այդ ասելիս Մանուկը ուռցրեց իր նեղ կուրծքը: Դա շատ<br />

ծիծաղելի էր, բայց ես չծիծաղեցի: Ես իսկապես հուզված էի:<br />

Իսկ Գասպարն իրոք այնպիսին էր, ինչպես նկարագրել էր Մանուկը: Նա մի բարձրահասակ<br />

երիտասարդ էր երկար, մկանուտ ձեռքերով, լեռնական սասունցու թուխ, քամհար դեմքով ու<br />

խիստ, քնքշություն չտեսած աչքերով: Նրան նայելով Դավիթ կարելի էր նկարել, կամ ավելի<br />

ճիշտ՝ Փոքր Մհեր, որովհետև այնպես զգույշ ու թեթև էր քայլում, ասես վախենում էր հողը<br />

չդիմանա: Բայց Մանուկը ըստ երևույթին չափն անցել էր մի հարցում. նրա պիջակի<br />

արտաքին, փոքրիկ գրպանից երևում էր սանրի պոչը: Ասենք, ո՞վ գիտե, գուցե պրովոկացիայի<br />

համար էր դրել:<br />

- Սա՞,-որոտաց Գասպարը, աչքերով ինձ ցույց տալով, և համալսարանի իրավաբանական<br />

ֆակուլտետի հինգերորդ կուրսի ուսանող Մանուկ Շիրինյանը խոնարհ ժպիտով գլխով արեց:<br />

- Դո՞ւ ինչ ես,-հարցրեց ինձ:<br />

Ես չհասկացա, թե ինչ իմաստով տրվեց հարցը և անօգնական նայեցի Մանուկին:<br />

- Մասնագիտությունդ է հարցնում,- թարգմանեց նա,- ասա՛, ասա՛:<br />

- Ժուռնալիստ,-ասացի ես:<br />

Նա նայեց ինձ այնպիսի մի հայացքով, որն ասում էր՝ դե արի էս ժուռնալիստներով ու<br />

իրավաբաններով բեռների փոխադրման պլան կատարի: հետո ավելի ուշադիր նայեց, ինչպես<br />

երևի Հալեպի շուկայում գերավաճառներն էին նայում սևամորթ ստրուկներին, ու<br />

հավանաբար դժգոհ չմնաց, որովհետև շրջվեց ու գնաց շաքարավազի պահեստի կողմը:<br />

Մանուկը քաջալերիչ աչքով արեց ինձ, ու մենք հետևեցինք բրիգադիր Գասպարին:<br />

Շաքարավազի երկար ու ընդարձակ պահեստում երկու բեռնակիր անշտապ ինչ-որ պարկեր<br />

էին տեղավորում երկաթե սայլակի վրա, և ըստ Մանուկի նկարագրության, ես անմիջապես<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

207<br />

ճանաչեցի Մարկոսին ու Ազատին: Մարկոսը կարճ ու ամուր մարդ էր՝ մասնագետ բեռնակրի<br />

դուրս ընկած կռնակով: Ազատը նրա մոտ երեխա էր երևում: Մինչ Գասպարն ու Մանուկը<br />

հագուստներն էին փոխում, ծանոթացանք: Երկուսն էլ հանեցին թաղիքե ձեռնոցները: Իսկ էլի<br />

մի քանի րոպե անց իմ նոր ծանոթները մի պարկ էին օրորում, որպեսզի գցեն մեջքիս:<br />

Քննությունն սկսվում էր: Շաքարավազով լեցուն սայլակը պահեստից երկաթե գծերի վրայով<br />

բերել կանգնեցրել էին բաժանմունքի առջև: Գծերն այդտեղից բաժանմունք էին մտնում,<br />

այնինչ հարկավոր էր պարկերը տանել աջ՝ դեպի շաքարավազի արտադրամասը: Եվ դա<br />

պետք է արվեր մեջքով Ուղիղ մեր ոտքերի տակով, գոլորշու մշուշներ բարձրացնելով, տաք<br />

ջրի գետ էր անցնում, որը հետագայում մենք անվանեցինք Գոլֆստրիմ: Ես սկզբում պետք է<br />

անցնեի այդ գետի վրա թեքությամբ գցված երկու տախտակների վրայով, կտրեի մինչև շենքն<br />

ընկած չոր ճանապարհը, մտնեի շենք, բարձրանայի երկաթե սանդուղքի աստիճաններով,<br />

անեի ևս մի քանի քայլ և պարկը նետեի մեծ կաթսայի մոտ, որի մեջ եռում էր եփվող<br />

շաքարավազը:<br />

- Դե՛,-գոչեց Գասպարը:<br />

Մարկոսն ու Ազատը չուշացրին:<br />

- Մեկ-երկու, ա՛ռ,-ձայնեցին նրանք ու ճոճվող պարկը նետեցին ծոծրակիս:<br />

Պարկի մեջ հարյուր կիլո շաքարավազ կար, պահեստային խոնավությունից քարացել,<br />

կոշտերի էր վերածվել: Այդ կոշտերից մեկը ամուր հարվածեց ողնաշարիս, և ես մի ակնթարթ<br />

կորցրեցի գիտակցությունս:<br />

- Խորը շնչիր, խորը շնչիր,-հեռվից, ինչ-որ տեղից ինձ հասավ Մանուկի կարեկից ձայնը:<br />

Ես խորը շունչ քաշեցի և կարողացա նկատել երկար գերանատախտակները, որ ընկած էին<br />

տաք առվի վրա: Ուրեմն հարկավոր է անցնել դրանց վրայով: Մատներիս մեջ ամուր բռնած<br />

պարկի անկյունածայրերը, ես մտքով մի քանի անգամ անցա այդ ճամփան, մինչև որ<br />

կատարեցի առաջին քայլը: Հետո կանգ առա: Դողում էին ոտքերս, ծնկներս ամեն վայրկյան<br />

պատրաստ էին ծալվելու, վիզս ցավում էր անասելի, ծնոտս սեղմում էր կուրծքս, աչքերիս<br />

առջև սև շրջանակներ էին հայտնվում ու կորչում, նորից հայտնվում ու պտտվում էին<br />

մոլեգին: Ես նորից խորը շունչ քաշեցի ու ասացի հառաչի միջից.<br />

-Պարկը մեջքիս գցեք, վիզս...<br />

- Տա՛ր, տա՛ր,- լսեցի բրիգադիր Գասպարի ձայնը,-վզով պետք է տանես:<br />

Ես ամաչեցի: Ի՞նչ է պատահել վերջապես: Եթե պետք է՝ տանել, ուրեմն պետք է տանել: Հո<br />

միայն ե՛ս չեմ: Բոլորն էլ երևի այսպես են տարել իրենց առաջին բեռը: Դե գնացեք, ոտքե՛ր,<br />

գնացեք, ելք չկա: Ես երկու քայլ էլ արեցի ու հայտնվեցի տախտակներից մեկի վրա, հետո,<br />

աշխատելով չկորցնել հավասարակշռությունս՝ աջ ոտքս մյուս տախտակին դրեցի ու նորից<br />

կանգ առա: Տախտակները դողում ու օրորվում էին: Չէ, դրանք անցնել չի լինի: Կշրջվեմ, գետը<br />

կընկնեմ ու շաքարը կհալվի, ջուր կդառնա: Գոնե պարկը մեջքիս լիներ, թե չէ անհնարին է<br />

շնչելը: Ասացին հարյուր կիլո է, չէ՛, չի կարող պատահել, այստեղ շատ կլինի: Շա՜տ- շատ:<br />

Գոնե չօրորվեին տախտակները: Չէ՛, ընկնել չի կարելի: Մարդիկ շատ ավելի ծանր բաներ են<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

208<br />

տարել: Հայրս ողջ կյանքում մեր ընտանիքի հոգսի պարկը հենց այսպես ուսերին է տարել,<br />

ո՞նց էր ասում Գասպարը, հա՛, վզո՛վ, վզո՛վ: Չէ՛, միայն թե չընկնեմ: Ինչ ուզում է լինի, միայն<br />

թե չընկնեմ, միայն թե տեղ հասցնեմ այս քաղցր դառնությունը: Կամաց- կամաց, մի՛ շտապիր,<br />

սպասիր, թող անցնի դողը, հիմա ձախով փոքրիկ-փոքրիկ քայլ, իսկ հիմա աջը: Իսկ այժմ<br />

շնչիր, շնչի՛ր: Խե՜ղճ Մանուկ, հիմա ինչքա՜ն է տառապում ինձ համար: Ահա՛ մի քայլ էլ, հիմա<br />

աջով: Տե՜ր աստված, որտեղի՜ց են գտել այս երկար տախտակները: Վերջ չունեն, դեռ ինչքան<br />

կա անցնելու: Դե ոչինչ, կանցնես, ախպե՜ր ջան, միայն թե մի՛ շտապիր: Կամաց-կամաց:<br />

Պարկի միջից ի՞նչ ջուր կարող է թափվել: Ախ, հա՜, քրտինքս է: Դե, ոչինչ, թող թափվի: Երևի<br />

այսպես թափվել է, որ հետո մարդիկ ասել են՝ հալալ քրտիքով է ապրում: Իհա՛րկե, բայց<br />

ծանր, շատ ծանր բան է այդ հալալ քրտինքը: Դե լավ, հանգստացիր, հիմա նորից ձախը: Դու<br />

պետք է տեղ հասնես, շնչիր ու գնա, խորը շնչիր: Ենթադրիր, որ եթե տեղ հասնես, հաղթելու<br />

ես, կատարվելու են քո բոլոր երազանքները: Հա՛: Ուրեմն պետք է գնաս: Ես ջղայնացա,<br />

միանգամից մի քանի քայլ արեցի, անցա տախտակն ու ճոճվելով, լայն-լայն դնելով ոտքերս՝<br />

շենք մտա: Հիմա պետք է ձախ թեքվել, բայց չեմ կարողանում, պարկը ինձ ուղիղ առաջ է<br />

հրում: Քանի քայլ կորցրեցի: Տեսնես երբևէ կազատվե՞մ այս բեռից: Մնաց սանդուղքը:<br />

Աստիճանները թաց են ու լպրծուն: Շաքարավազ է թափվել նրանց վրա ու խառնվել ջրին:<br />

Ո՞նց անցնեմ, որ չսայթաքեմ: Ի՞նչ անեմ: Բայց նախ հարկավոր է բարձրանալ: Ես լարեցի<br />

բոլոր ուժերս, աջ ոտքս դրեցի առաջին աստիճանին և հենվեցի վրան: Մեկ էլ: Չէ՜, բարձրացա:<br />

Միայն թե ցնցումի հետ պարկը ետ սահեց ուսերիցս ու հիմա ինչ-որ տեղ մեջքիս վրա է:<br />

Ջարդվում են ձեռքերս, մատներս արդեն չեմ զգում, իսկ պարկը ձգում հա՛ ձգում է ցած: Դեռ<br />

երեք աստիճան էլ կա: Շատ է: շա՜տ-շատ է: Գոնե չսահեր պարկը, հիմա ես ո՞նց պահեմ ու<br />

բարձրանամ միաժամանակ Ես մտքումս հարյուր անգամ աջ ոտքս դնում եմ երկրորդ<br />

աստիճանին, բայց շարունակում եմ կանգնած մնալ:Շարժվել չեմ կարող, կանգնել չեմ կարող,<br />

ընկնել չեմ կարող, իսկ պարկը ահավոր ծանրությամբ քաշում է ինձ: Միայն թե չպոկվի<br />

ձեռքիցս: Ընդամենը երեք աստիճան է մնացել ախր: Տե՜ր աստված... Հայրս հիմա կծիծաղեր.<br />

«Հենց որ տեղներդ նեղն է լինում, Տեր աստծուն եք հիշում»: Լա՛վ, պետք չէ ցրվել, հարկավոր է<br />

կենտրոնանալ: Հիմա ես կբարձրացնեմ աջ ոտքս ու կդնեմ երկաթե սանդուղքի երկրորդ<br />

աստիճանի եզրին: Հետո կմտածենք: Առայժմ միայն այդքանը: Դե սկսի՛ր: Ես բարձրացրի աջ<br />

ոտքս, հետո լրիվ թեքվեցի, հասա գետնին, կողքի վրա հենվեցի երկաթե բազրիքին և հևալով<br />

ու տնքալով կանգնեցի երկրորդ աստիճանի վրա: Ահա՛, հիմա պետք է ուղղվել: Եվ<br />

անմիջապես էլ զգացի, թե պարկի ձախ անկյունածոպը դուրս թռավ քարացած մատներիս<br />

միջից: պարկը միանգամից շրջվեց մեջքիս վրա ու կընկներ, եթե ես ամբողջովին չկռանայի և<br />

ազատ ձեռքով չկառչեի երկաթյա բազրիքին:<br />

- Գնամ օգնեմ,-լսեցի Մանուկի տագնապած ճիչը:<br />

- Չէ՛, որոտաց Գասպարը,-ինքը պիտի տանի:<br />

Բայց ես նրանց չէի հասկանում: Ինձ համար ոչինչ գոյություն չուներ՝ երկաթյա սանդուղքից<br />

բացի, որ դեռ բարձրանալու էի: Երկու աստիճան: Դե, հիմա հո չպիտի ընկնես,-ասացի ինքս<br />

ինձ,-ընդամենը երկու աստիճան է մնում և դու պիտի բարձրանաս: Դե, ձգի՛ր: Ես ամուր<br />

ձգեցի բազրիքին կառչաց ձեռքս ու համարյա ծնկներիս վրա հայտնվեցի երրորդ աստիճանին:<br />

Ահա՛, հիմա մնում է մի աստիճան և վերջ: Ինձ համար ամեն ինչ շնչավորվել էր՝ պարկը,<br />

ձեռքերս, ոտքերս, երկաթյա սանդուղքը, և ասես մենք բոլորս մի ընդհանուր կռվի էինք<br />

մասնակցում: Ես արդեն ե՛ս չէի: ես կողքից էի նայում ինձ ու ասում էի աղերսանքով. հիմա<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

209<br />

միայն մի աստիճան է մնում, միայն մեկը: Թափահարիր քեզ: Հո վերջին քայլին չե՞ս<br />

խայտառակվելու: Բոլորը քեզ են նայում: Դե շարժվիր ախպե՛ր ջան: Լավ, ուզո՞ւմ ես մի քիչ էլ<br />

հանգստացիր: Խելոք մտածեցիր, որ հենվեցիր բազրիքին: Բայց այլևս հերիք է, Հը՞, հը՞:<br />

Սուտ են ասում, թե վերջին քայլն ամենից դժվարն է, ամենադժվարը վերջին քայլին հասնելն<br />

է: Հիմա վստահ էի, որ կհաղթեմ: Ես նորից բարձրացրի աջ ոտքս, խոնարհվեցի գետնին և<br />

ուզում էի ձախ ոտքս էլ բերել, երբ հանկարծ պարկը ուսիս վրայով, աշխարհի բոլոր<br />

ծանրությունների հետ, եկավ, անցավ ու աղմուկով հարվածեց գետնին՝ կաթսայի մոտ:<br />

Հաջորդ վայրկյանին թվաց, թե պարկը կրկին ինձ է գալիս: Ես սարսափահար փակեցի<br />

աչքերս ու գլխով զարնվեցի պարկի կոշտ քաթանին՝ հասկանալով միանգամից, որ վայր եմ<br />

ընկել: հետո բարձրացա հաղթանակած ու թեթև, առա՛նց բեռի, առա՛նց ծանրության: Ու նոր<br />

հասկացա, թե որքա՜ն լավ բան է աշխարհում առանց բեռի ապրելը:<br />

Եվ հանկարծ անմիջապես էլ սարսափով նկատեցի, որ պատռվել է պարկը ու սպիտակ<br />

շաքարավազը դանդաղ հոսում է ցեխոտ հատակին՝ բժշկական ժամացույցից սահող ավազի<br />

նման: Ահա և վերջ, մտածեցի ես, հիմա ինձ կհեռացնի և դեռ կպարտադրի վճարել<br />

շաքարավազի արժեքը: Դա շատ ամոթ էր, բայց ես հոգուս խորքում ինչ-որ տեղ ուրախ էի, որ<br />

այդպես եղավ: Չի՛ ընդունի, ես էլ դուրս կգամ այդ գործարանից ու... կեցցե՛ ազատությունը:<br />

Հիմա ուր որ է Գասպարը զայրացած կգոռա: Եվ գոռաց... բայց ոչ թե իմ, այլ Մանուկի վրա:<br />

- Ի՞նչ ես կանգնել, պարկը վերև գցիր, իսկ դուք նորը տվեք նրան,-ասաց նա Մարկոսին ու<br />

Ազատին:<br />

- Ի՞նչ,-հարցրեցի ես,-ուրեմն չե՞ք հեռացնում:<br />

- Ե՞րբ ընդունեցինք, որ հեռացնենք,-հանկարծ ծիծաղեց Գասպարը: -Դե՛...<br />

- Մեկ, երկու, ա՛ռ...<br />

Երբ ես կատաղի վարգով երկրորդ պարկը ի վերջո տեղ հասցրեցի ու թեթևացած հառաչելով<br />

տղաներին մոտեցա, Գասպարն ասաց.<br />

- Այսօրվանից աշխատում ես: Վաղը մի հին շոր հագիր: Սանր ունե՞ս,-հանկարծ հարցրեց նա:<br />

- Չէ՛,-անմիջապես պատասխանեցի ես,-սանրն ի՞նչ եմ անում:<br />

Գասպարը նայեց Մանուկին ու նա, Մարկոսը, Ազատը սկսեցին հռհռալ: Մանուկը կարմրեց<br />

սաստիկ, հասկանալով, որ իր հետ խաղ են խաղացել, ու ինքն էլ ծիծաղեց:<br />

- Լա՛վ,-ասաց Գասպարը,- Մարկո՛ս, Ազա՛տ, դուք դատարկեք սայլը, իսկ մենք գնանք<br />

պահեստ:<br />

Ճանապարհին բոլորս լուռ էինք: միայն պահեստի մոտ ես հարցրեցի Գասպարին.- Իսկ<br />

շաքարավազի համար ի՞նչ պիտի անեմ:<br />

Գասպարը թափ տվեց ձեռքը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

210<br />

- Օգուտն էլ, վնասն էլ բրիգադինն է...<br />

Նանարն սպասում էր ինձ իրենց նեղ փողոցում: Մենք պետք է կինո գնայինք, բայց ես չէի<br />

կարողանում շարժվել տեղից: Ամբողջ մարմինս ցավում էր ու տնքում վիրավոր:Սկզբում<br />

կարծեց, թե հարբած եմ, հետո իմացավ, հառաչեց, արտասվեց անձայն, գլուխը հենեց ուսիս, և<br />

որովհետև ես ծիծաղելով տնքացի՝ անկարող պահել նույնիսկ նրա գլուխը, թևանցուկ արեց<br />

ինձ և ուղեկցեց տուն: Եվ առաջին անգամ կյանքումս ես թողեցի, որ նա միայնակ<br />

վերադառնա: Տանը ասացի, որ հիվանդ եմ և անկողին մտա: Այդպիսի ֆիզիկական ցավ երբևէ<br />

չէի զգացել, ուզեցի ջուր խմել և չկարողացա բարձրացնել բաժակը: Թեքվեցի, խմեցի բաժակից<br />

ու ծիծաղեցի իմ անզորության վրա: քունս չէր տանում: Սովորականի պես որոշեցի գիրք<br />

կարդալ: Սկզբում գիրքը բռնել էի ձեռքով, բայց մի քանի րոպե անց մատներս թուլացան: Ես<br />

գիրքը ծնկներիս հենեցի ու տարածեցի ձեռքերս՝ զգալով, թե ինչպես է ճչում, աղաղակում<br />

յուրաքանչյուր մկանը: Ձեռքերիս ափերն այրվում էին: Ես դրանք մեծ ճիգով ետ տարա ու<br />

դրեցի զով բարձի տակ: Եվ հանկարծ... և հանկարծ մատներս շոշափեցին բարձի<br />

անկյունածոպերը: Սիրտս տրոփեց տագնապով ու ցավով, ինձ թվաց, թե հիմա ուր-որ է<br />

Մարկոսն ու Ազատը կգոչեն.<br />

- Մեկ-երկու, ա՛ռ:<br />

Եվ շաքարավազի պարկը նորից կիջնի իմ տանջահար ուսերին:<br />

Հետո ես երկար ժամանակ ժպտում էի ինձ ու ինձ, չկարողանալով շարժվել, չկարողանալով<br />

քնել հոգնածությունից, բայց և զարմանալի մի երանությամբ մեկնված փափուկ անկողնին,<br />

վայելելով աշխատած ու վաստակած մարդու հանգիստը, կյանքումս առաջին անգամ<br />

հասկանալով բանվոր հորս և նրանց, ովքեր «վզով» են տանում իրենց ու աշխարհի բեռը:<br />

#<br />

Կեսօր է: Նստել ենք եռահարկ դասավորված մեծ տակառների շարքերի արանքում,<br />

տախտակե արկղներին: Մանուկը գնացել, խանութից բերել է հաց, պանիր ու մի շիշ օղի:<br />

Ազատը բանջարեղենի բաժանմունքից ծանոթության կարգով երկու տուփ բադրիջանի<br />

խավիար է դուրս հանել, Մարկոսը մեջտեղ է դրել տնական խաշած կարտոֆիլը: Ուտում ենք<br />

ծանրորեն, արժանապատվությամբ ու լուռ: Շուտով մի ամիս կլինի, ինչ միասին ենք, և ինչ որ<br />

կա այստեղ, մեր ձեռքի գործն է: Հեռվից լոտոյի քարեր թվացող այս խոշոր տակառները մենք<br />

ենք մեկիկ-մեկիկ գլորել, բարձրացրել ու նետել, կազմել եռահարկ շինություններ, մենք ենք<br />

տեղափոխել, դասավորել ու վագոնները դրել մուրաբաների և մրգահյութերի հազարավոր<br />

արկղներ, և այդ բոլորի շաքարավազը մեր ուսերին ենք տարել պահեստից մինչև<br />

արտադրամաս: Հիմա մենք նստել ենք տակառների արանքում, երբեմն-երբեմն զարմացած<br />

նայում ենք մեր իսկ կատարածին և ուտում անշտապ: Դեռ շատ ժամանակ կա մինչև շչակի<br />

ձայնը:<br />

- Ծիծաղ բան էր,-հանկարծ փռթկում է Ազատը: - Էքսկուրսիայի եկածներին տեսա՞ք: Հիմա<br />

դես-դեն նայելով գնում են բաժանմունքի միջով, կանգնում են կաթսաների մոտ, իսկ մեր էս<br />

Ֆրիդմանն էլ նրանց ռուսերեն պատմում է: Մեկ էլ տեսնեմ մի կնիկ կամաց-կամաց ետ է<br />

մնում: Տեսնես ինչի՞ է ետ մնում, մտածեցի: Մեկ էլ կամաց-կամաց տակառների կողմը գնաց:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

211<br />

Մի տակառ կար, լավ չէր կապած, կողքից ջեմը դուրս էր տվել: Տղե՛ք, մեկ էլ տեսա էս կնիկը<br />

դես-դեն նայեց ու մատը մտցրեց ջեմի մեջ: Մտցրեց, մատը բերանը տարավ ու աչքերը փակեց:<br />

Մի տեսնեիք ի՜նչ երես ուներ: Ծիծաղ բան էր: Ո՜ր չծիծաղեցի... կարմրեց, վազելով փախավ:<br />

Մանուկը արհամարհանքով նայում է Ազատին, ուզում է ինչ-որ բան ասել, բայց Գասպարը<br />

կանխում է.<br />

- Հիմար: Ծիծա՜ղ բան էր: Ուրիշը լաց կլիներ: Գիտես հիմա քչե՞րը կան, որ քաղցրի կարոտ են:<br />

Դատա՛րկ: Ծիծաղը քո բարևն էր Ընկեր Անգինյանին:<br />

Ազատը շիկնում, փոքրանում է, իսկ Մանուկը ծիծաղում է բավարարված վրիժառությամբ: Ես<br />

էլ եմ ծիծաղում, անհնար է այդ պատմությունը հիշելն ու չծիծաղելը:<br />

Օրեր առաջ, աշխատանքի վերջում Ազատն ինձ մոտեցավ ու խնդրեց, որ իմ անձրևանոցը մեկ<br />

օրով տամ իրեն: Ես անմիջապես տվեցի, չհարցնելով, թե ինչու, բայց նա հասկացրեց, որ<br />

ժամադրության է գնալու և վախենում է հանկարծ անձրև գա: Այնինչ անձրևանոցը բոլորովին<br />

ուրիշ նպատակի պիտի ծառայեր: Սպասելով մինչև հեռանանք, Ազատը փորձում է<br />

բաժանմուքից թռցռած մի տուփ մուրաբան տեղավորել լայն անձրևանոցիս գրպանում, բայց<br />

գրպանը նեղ էր, և ստիպված Ազատը ձեռքը գրպանն է տանում ու հենց գրպանով ներսից<br />

բռնում մուրաբայի տուփը: Ուշացած բանվորների հետ զրուցելով, նա պահակատուն է<br />

մտնում՝ իմանալով, որ հերթապահը շոշափող Թաթոս-պետը չէ, կեղծ ժպիտով տագնապը<br />

թաքցրած՝ անցնում է պահակատան միջով ու փողոց դուրս գալիս: Փողոցում նա շունչ է<br />

քաշում թեթևացած: Վե՛րջ, չբռնվեց: Բայց ի՞նչ իմանաս, թե որտեղ է թաքնված օրհասը:<br />

Որտեղից-որտեղ նրա առաջ հայտնվում է գործարկոմի նախագահ Անգինյանը: Ամենայն<br />

հավանականությամբ, նա ինչ-որ խորհրդակցությունից էր վերադառնում, որտեղ խոսվել էր<br />

բանվորների նկատմամբ ղեկավարության ուշադիր և զգայուն վերաբերմունքի մասին,<br />

որովհետև ընկեր Անգինյանը ժպտալով Ազատին է մոտենում, բարևի համար մեկնում է ձեռքը<br />

ու հարցնում.<br />

- Ինչպե՞ս եք, մեր երիտասարդ և առաջավոր բանվոր:<br />

Նման ուշադրությունից շոյված Ազատը, մոռանալով ամեն ինչ, ձեռքը հանում է գրպանից, և<br />

նույն ակնթարթին նրանց ոտքերի մոտ աղմուկով պայթում է մուրաբայի ապակե տուփը: Ու<br />

մինչ գործարկոմի նախագահը վախեցած ու շփոթահար, իր ներկված կոշիկներին ու<br />

գուլպաներին է նայում, երիտասարդ ու առաջավոր բանվորը լայն-լայն քայլերով փախչում է<br />

փողոցով՝ գործարան չվերադառնալու հաստատ մտադրությամբ: Բայց վերադարձրինք:<br />

Գասպարը խոսք տվեց ընկեր Անգինյանին, և մուրաբայի գողը հանձնվեց մեր դատին:<br />

Դատախազը Մանուկն էր: Ծանր դատ էր դա: Ընդմիջմանը ուտում էինք ու խոսում: Նույնիսկ<br />

Մարկոսը խոսեց, իսկ նա խոսում էր միայն այն ժամանակ, երբ երազում է, և երազում է միայն<br />

այն ժամանակ, երբ բնակարանի մասին է երազում:<br />

- Տղե՛րք, ասում եմ, մարդ տո՜ւն ունենա, իրա տունը: Ուզենա պառկի, ուզենա՝ լոտո խաղա:<br />

Տունն իրենն ըլնի,էլի: Ուզենա լաց ըլնի, ուզենա ծիծաղի: Ըսենց, էլի՜: Իրա տունը:<br />

Նա նայում է մի կողմ, ինչ-որ տեղ, և աչքերը տխուր ու պղտոր են: Տնփեսա է Մարկոսը: Քսան<br />

տարի առաջ Բայազետից է եկել: Տուն չի ունեցել, տեղ չի ունեցել, շոր չի ունեցել, կոշիկ չի<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

212<br />

ունեցել: Ոչինչ չի ունեցել: մեկի տանը բանվորություն է արել ու քնել է մարագում: Տանտիրոջ<br />

ամուսնացած-այրի աղջիկը ծիծաղելով նայել է Մարկոսին: Տեսել է փայտ է կտրում, նայել ու<br />

ծիծաղել է: Տեսել է ջուր է բերում, նայել ու ծիծաղել է: իսկ երբ Մարկոսը իրիկունը մարագ է<br />

մտել ու կծկվել անկյունում, չոր խոտին, խղճացել է տանտիրոջ ամուսնացած-այրի աղջիկը:<br />

Մի տաշտ ջուր է տաքացրել, մառան է տարել ու ասել է Մարկոսին.<br />

- Լողացիր, ա՛յ տղա:<br />

Հետո, երբ լողացել է Մարկոսը, աղջիկը կիսաբաց դռնից շորեր է տվել նրան, իր մեռած<br />

ամուսնու շորերը, ու ասել է.<br />

- Հագիր, ա՛յ տղա:<br />

Իսկ երբ հագնվել է Մարկոսը, աղջիկը մարագն է մտել ու նստել նրա մոտ, չոր խոտին: Մթան<br />

մեջ փայլեցրել է աչքերն ու ծիծաղել է: Խառնել է Մարկոսի թաց մազերն ու ծիծաղել է:<br />

Խաղացել է Մարկոսի հոգու հետ ու ծիծաղել է: Ու հարցրել է ծիծաղի միջից՝ տաք, դողացող<br />

ձայնով.<br />

- Ինձ կառնե՞ս, ա՛յ տղա:<br />

- Ինչի՞ չեմ առնի,-ամաչելով ասել է Մարկոսը:<br />

Ջահել է եղել Մարկոսը: Չի իմացել, ուրիշի շոր է հագել, ուրիշի կին է առել, ուրիշի տուն է<br />

մտել: Եվ աշխարհը նրա համար դարձել է ուրիշ: Եվ բոլորը, ամեն ինչը, հատիկ-հատիկ<br />

գումարվել է, եկել խառնվել, մեծացել-մեծացել է, դարձել է մի մեծ ուրիշ: Եվ ահա այդ հազար<br />

ու մի ուրիշների միջով մինչև օրս էլ քայլում է բեռնակիր Մարկոսը, փնտրելով իրենը, ա՜յն, որ<br />

ուրիշ չլինի, ուրիշինը չլինի, իրենը լինի: Մարկոսին թվացել է, թե մնացած հազար ուրիշից<br />

կազատվի ինքը, եթե գոնե այդ մեկը ուրիշ չլինի: Տո՜ւնը:<br />

- Շուտ էստեղից գնացած կլինեի, բայց լավ փող են տալիս: Քսան տարի աշխատել եմ, ու<br />

փա՜ռք աստծո, մի քիչ փող եմ ետ գցել: Մի քանի տարի էլ որ աշխատեմ, մի տուն եմ առնելու:<br />

Տղե՛րք, մի փոքր տուն: Ու գիտե՞ք, ինչ եմ անելու: Մի լավ անգլիական կողպեք եմ առնելու՝<br />

փակեմ: Բանալին առնելու եմ, մի քիչ գնամ, հետո ետ գամ ու դուռը բացեմ: Մտնելու եմ ներս,<br />

պինդ հազամ, ոտքերս թփթփացնեմ գետնին, էլի դուրս գամ ու դուռը փակեմ: Ու ըտենց<br />

ամբողջ օրը: Քո տունը ուրի՝շ բան է, տղե՛րք: Մնացածը սաղ հեչ: Աշխարհում ամեն մարդ իր<br />

տունը պիտի ունենա:<br />

Ու քայլում է ամեն օր ծանր պարկը մեջքին, կուզը դուրս գցած, քայլում է Մարկոսը դեպի իր<br />

տունը: Ու ինձ այնպես է թվում, թե նա շատ անգամ չի էլ իմանում, թե ինչ է տանում, թե նրա<br />

համար միևնույն է, որովհետև մեկընդմիշտ գիտի, որ քար է տանում իր տան համար և գնում է<br />

գտնելու իրեն:<br />

Մի անգամ երկար տատանվելուց և Մանուկի հետ խորհրդակցելուց հետո, Գասպարին մի<br />

կողմ տարա, ասացի. ի՞նչ կլինի, եթե արտաժամյա աշխատենք ու այս ամսվա մեր<br />

աշխատավարձի կեսը տանք Մարկոսին: Թող վերջապես առնի իր տունը, ի՞նչ կլինի:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

213<br />

Գասպարը շոյեց վիզը, ինձ նայեց մի տեսակ զարմացած ու մեղմ աչքերով, հետո թափահարեց<br />

գլուխը.<br />

- Չի՛ լինի: Որ իր ընտանիքը ուրիշ է, մենք ուրիշ չե՞նք: -Հետո մտածեց, որ ես չեմ հասկանա ու<br />

ավելացրեց: - Մարկոսն ուզում է ի՛ր տունն ունենա, ի՜ր, հասկացա՞ր, ուսանող:<br />

Ուրիշ տեսակ է ասում Գասպարն այդ «ուսանող» բառը: Նրա ձայնի մեջ ե՛վ տխրություն կա,<br />

ե՛վ հիացմունք, ե՛վ ակնածանք, ե՛վ հեգնություն, ե՛վ էլի հազար ու մի բան: Եվ որպեսզի<br />

ազատվի այդ բոլորից, Գասպարը հաճախ ավելացնում է՝ «հասկացա՞ր», ու մի քիչ<br />

երջանկանում է դրանից: Երկրորդ դասարանի կրթություն ունի Գասպարը: Իսկ հետո ոչխար<br />

է պահել սարերում, կռվել է գայլերի հետ և նույնիսկ գլուխը մեխած մահակով լուսան է<br />

սպանել մի օր: Բայց մինչև սպանելը, լուսանը թիկունքից հարձակվել է նրա վրա, և երբ<br />

լվացվում է Գասպարը, թվում է, թե վայրի կատուն հենց նոր է իջել նրա թիկունքից:<br />

Պատերազմ է գնացել, դեռ ոչ մի գերմանացի չտեսած, Մոզդոկի մոտ հեռահար մի արկից<br />

վիրավորվել է ծանր ու հայհոյելով վերադարձել գյուղ: Եկել տեսել է չկա մայրը, ուզեցել է սար<br />

գնալ, ասել են ոչխար էլ չկա, քշել են մսամթերման: Եվ իր ոչխարների հետքով քաղաք է եկել<br />

Գասպարը, դարձել բեռնակիր: Երկրորդ դասարանի կրթություն ունի, բայց երբ խմում է, շատ<br />

է սիրում արտասանություն լսել և խնդրում է Մանուկին:<br />

- Դե, դե, ուսանո՜ղ:<br />

Իսկ Մանուկը երկու բան գիտի մինչև վերջ. մեկը Ցիցերոնի պերճախոս ճառն է Հռոմի<br />

քաղաքացիներին ուղղված, մյուսը՝ Համլետի «Լինե՞լ, թե չլինել» մենախոսությունը: Եվ<br />

աշխատանքից հետո, տակառների արանքում Գասպարը, Մարկոսը, Ազատը և ես կիսախուփ<br />

աչքերով լսում ենք հեռավոր աշխարհների ու մարդկանց ձայնը: Գասպարը լսում է անշարժ,<br />

խիստ դեմքով ու կիսաբաց բերանով, տանջալից աշխատելով հասկանալ, թե ինչ է թաքնված<br />

այդքան սիրուն ու շքեղ բառերի ետևում: Նա զմայլված հետևում է Մանուկի դեմքի<br />

յուրաքանչյուր մկանի խաղին, ու վա՜յ նրան, ով արտասանության ժամանակ որևէ բառ<br />

փոխանակի կամ շարժվի աղմուկով: Երբ Մանուկը ոգևորված ձեռքը մեկնում է պահեստի<br />

կողմը, Գասպարն էլ է շրջվում ու սևեռուն նայում այդ ուղղությամբ, և անմիջապես էլ երկինք<br />

է հառում աչքերը, երբ Մանուկը հարկ է համարում դիմել երկնքին:Այդ ասմունքի համար<br />

Գասպարը բացահայտորեն հովանավորում է Մանուկին, շարժելով մեր նախանձը: Նրան<br />

միշտ թեթև տեղամաս է ուղարկում, չի թողնում, որ արտաժամյա աշխատի, ինքն է տանում<br />

այն բեռները, որ Մանուկը պիտի տաներ, և խնդրում է...<br />

- Էսօր էլ, հա՜, ուսանող... էն մեկը, որ ասում է. «Ո՜վ քաղաքացիներ ազատ հռոմի»:<br />

Լսում է Մանուկին ու խմում, լսում է ու խմում, հետո կնճռոտում է ճակատը, ուզում է մի բան<br />

էլ ինքը ասի, մտածում, մտածում, գնում է հեռու, հասնում սարերի մուժի մեջ կորած իրենց<br />

գյուղի հողոտ դպրոցի երկրորդ դասարան, նստում է գետնին, խսիրին, անձայն շարժում է<br />

շրթունքները ու միշտ միայն մի տող է հիշում, միայն մի տող, ու գոռում է իր իմացած այդ<br />

միակ տողը.<br />

- Դպրոցի ճամփան դժվար է, երկար, շատերի համար...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

214<br />

Հետո երկար ժամանակ մնում է արձանացած, ուղիղ ու խստադեմ՝ հնդիկ ծերուկ առաջնորդի<br />

նման: Իսկ երբ շչակի հետ բարձրանում է տեղից, իրար է խառնվում բեռնակիրների մեր<br />

խումբը: Նա բարձրագոչ աղաղակներով մեզ ստիպում է արագ աշխատել, վազել բեռան տակ:<br />

Երբ գործ չի լինում այլևս, իսկույն նորն է հնարում, ու ինքն էլ մեզ հետ, մեզանից առաջ, մի<br />

պարկի փոխարեն երկու պարկ ուսին, վազում է պահեստից-պահեստ, վազում է ինչ-որ<br />

խելագար մոլուցքի մեջ, չգիտես ում և ինչի վրա զայրացած, անցած տափաստանների անեզր<br />

աչքերի դեմ վանդակաճաղերին զարկվող ընձայռուծի նման, վազում է մինչև անուժություն ու<br />

հևք:<br />

Ամառվա վերջին պարզվեց, որ բեռնակիրների մեր խումբը շատ առաջ է անցել մյուս<br />

հերթափոխների բեռնակիրներից և գրավել փոխանցիկ դրոշը: Տեղի ունեցավ նույնիսկ մի<br />

փոքրիկ արարողություն: Գործարկոմի նախագահ ընկեր Անգինյանը եռանկյունի կարմիր<br />

դրոշը ձախ ձեռքով մեկնեց Գասպարին, աջով սեղմեց նրա ձեռքը և հայտարարեց.<br />

- Ապրե՜ն մեր առաջավոր բեռնակիրները:<br />

Սակայն այդ ասելիս, նա կասկածելիորեն գետին էր նայում և իրարից բավականին հեռու էր<br />

դրել ոտքերը:<br />

- Անամո՛թ,-Ազատի կողքին թաքուն խփելով շշնջաց Մանուկը,-կորցրել ես մարդու հավատը:<br />

Խեղճը ամեն մի բարևից հետո պայթյունի է սպասում:<br />

Ազատը փռթկաց, գրավելով ընկեր Անգինյանի ուշադրությունը: գործարկոմի նախագահը<br />

ամոթախածորեն ժպտաց և ցուցամատով սպառնաց Ազատին: Դրանով էլ արարողությունն<br />

ավարտվեց:<br />

Իսկ երկու օր անց սկսվեց մի նոր արարողություն: Չնայած արտադրական առաջադրանքի<br />

գերակատարմանը, աշխատավարձը մնաց նույնը: Դա կասկածելի էր: Կուսբյուրոյի<br />

քարտուղարի թույլտվությամբ, ես Եվ Մանուկը ստուգեցինք մեր աշխատանքային<br />

կարգագրերը և ընկեր Ֆրիդմանին ստիպեցինք բեռնակիրներին վճարել չգիտես ինչու<br />

չվճարված արտաժամյա աշխատանքի համար: Ընկեր Ֆրիդմանը կարմրեց, հայհոյեց<br />

հաշվառներին, ներողություն խնդրեց և վճարեց, իսկ հետո ժպտալով ասաց բրիգադիրին.<br />

- Գասպա՜ր, պրոստի, աշիբկա:<br />

- Տի, տավարիշչ Ֆրեդման, սվո՜լոչ,- զարմանալի մաքուր ռուսերենով ասաց Գասպարը, ցույց<br />

տալով, որ զուր չէ Թալինից հասել Մոզդոկ:<br />

Հետո նա իր ծանր ձեռքով թփթփացնում էր Մանուկի ու իմ ուսին և հարցնում գոռգոռալով.<br />

- Ա՝յ տղա, ո՞նց իմացաք, է՜ ուսանող, ուսանող...<br />

#<br />

Երեկոյան մեր լրացուցիչ աշխատավարձի, կամ ինչպես Մարկոսը որակեց՝ կորած փողի<br />

հաշվին, հավաքվեցինք «Զանգեզուր» ռեստորանում: Մարկոսը սրտաշարժվել էր, ասաց, որ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

215<br />

եթե միշտ այսպիսի բարձր աշխատավարձ ստանան, գուցե թե մի երկու տարի հետո ունենա<br />

իր տունը, իսկ հետո բոլորիս համար անակնկալ երգեց մի պարզունակ ու տխուր երգ՝ Սևանա<br />

լիճ գնացած ու էլ ետ չեկած ձկնորսի մասին: Մանուկն էլ էր բացվել: Նա բավականին<br />

գիտականորեն և մեծ փիլիսոփաներից քաղվածքներ բերելով շարադրում էր իր<br />

տեսակետները երջանկության և կյանքում մարդու տեղի մասին: Նրան սկզբում ոչ ոք չէր<br />

առարկում, բայց երբ ցանկանալով կոնկրետացնել, որպես օրինակ ասաց, թե Գասպարը<br />

կարող է միանգամայն երջանիկ լինել իր աշխատանքում, Գասպարը բարկացած<br />

թափահարեց գլուխը, իսկ Մարկոսն ասաց, որ մարդ միայն իր տանը կարող է երջանիկ լինել:<br />

Մանուկն արդեն Հեգելին էր հասել, բայց հանկարծ սթափված նայեց մեզ, մոռացավ<br />

գերմանացի գիտնականին, տխրեց ու լռեց: Այդ լռության մեջ ես բաժակ բարձրացրի և խմեցի<br />

Գասպարի, Մարկոսի ու Ազատի կենացը, առանձնապես Գասպարի կենացը, և ասացի, որ<br />

եթե երբևէ ես ու Մանուկը խմենք համալսարանի մեր սիրելի դասախոսների կենացը, նրանց<br />

հետ Գասպարի կենացն էլ ենք խմելու, որովհետև շատ բան սովորեցինք նրանից:<br />

- ճի՞շտ,-պայծառացավ հանկարծ Գասպարը:<br />

- Հա՛,-ասացի ես,- ճիշտ եմ ասում, Գասպար:<br />

Ու ասացի, որ երկու ամսվա ընթացքում մենք ախպեր դարձանք, և որտեղ էլ հանդիպենք,<br />

որպես ախպեր ենք իրար հանդիպելու: Հետո խնդրեցի խմել Մանուկի ու իմ կենացը,<br />

որովհետև վաղվանից համալսարանում սկսում են դասերը, ու չենք կարող այլևս<br />

աշխատանքի գալ: Թե մենք որքան ենք սովորել, որքան ենք սիրում, որքան չենք ուզում<br />

բաժանվել, թող վկա լինի այն, որ մինչև վերջին օրը աշխատանքի եկանք:<br />

- Վա՜հ,-վշտացավ Մարկոսը:<br />

- Ճիշտ է, վաղը սեպտեմբերի մեկն է,-ասաց Ազատը,-անցյալ տարի վաղը ես դպրոց գնացի:<br />

Իսկ Գասպարը շրջվեց դեպի Մանուկը:<br />

-Հանաքո՞վ, ուսանող:<br />

- Չէ՛,-ասաց Մանուկը ու ոտքի կանգնեց,- Գասպա՜ր ջան, Մարկո՜ս ջան, Ազա՜տ ջան... ու<br />

նստեց գլուխը ձեռքերի մեջ առավ:<br />

Շատ խմեցինք, մատուցողներն օրորում էին գլուխները, բուֆետապանը դուրս էր եկել իր<br />

տեղից. կանգնել, հիացած մեզ էր նայում, իսկ հաճախորդները վաղուց ցրվել էին: Խմում էինք<br />

ու լռում, միայն Գասպարն էր մեկ-մեկ ծլթացնում վշտացած.<br />

- Ուսանո՜ղ, ուսանո՜ղ...<br />

Հետո Մանուկն առաջարկեց մի վերջին անգամ գրկել իրար: Մենք վեր կացանք,<br />

խոնարհվեցինք սեղանին, գլուխներս մոտեցրինք ու թևերով ամուր բռնեցինք իրար: Ու<br />

այդպես երկար կանգնած էինք, ու չէինք ամաչում իրարից: Իսկ երբ նստեցինք, Գասպարն<br />

արդեն հարբած էր.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

216<br />

- Տղե՜րք,-ասաց նա,-հիմա գնում եք չէ՞: Գնացեք: Գնացեք սովորեք: Դու էլ գնա, արա՜,-դիմեց<br />

նա Ազատին,-գնա, գնա սովորիր, մա՛րդ դառ, աչքիս չերևաս: Հասկացա՞ր: Բոլորդ էլ գնացեք:<br />

Երեխեքիս մեկ-մեկ կմորթեմ, կսատկացնեմ, թող սովորեն, նրանք էլ պետք է մարդ դառնան:<br />

Թող նրանք էլ ձեզ հետ... Թող բոլորն էլ... Իսկ մենք կմնանք,- նա ձեռքը դրեց Մարկոսի ուսին,-<br />

մենք տեղ չունենք գնալու, չէ՞, ախպեր: Մենք հա՛ պիտի տանենք մեր բեռը, իսկ դուք գնացեք,<br />

գնացեք, էն ո՞նց էր, ուսանո՜ղ, հա՜... «Ո՜վ քաղաքացիներ ազատ Հռոմի...»:<br />

Մարկոսն անհանգստացավ, շարժվեց ու ասաց ամաչելով.<br />

- Չէ՜, Գասպար ջան, որ տուն ունեցա, իմ, է՜, իմ տունը, ես էլ եմ մի կողմի վրա գնալու:<br />

- Գնա՛,-հանկարծ մեղմացած ասաց Գասպարը,- դու էլ գնա: Բոլորդ էլ... Իսկ ես կմնամ: Մեկը<br />

պիտի մնա: Մեկը միշտ պիտի մնա: -նա լռեց, սեղմեց շուրթերն ու ասաց դառնացած. «դպրոցի<br />

ճամփան դժվա՜ր է, երկար, շատերի համար»: - Նորից լռեց ու մեկ էլ դարձավ Մանուկին.-<br />

ո՜նց չեմ մոռացել, չէ՞, ուսանող: Քսանչորս տարի է անցել, է՜ մի կյանք: Հասկացա՞ր...<br />

#<br />

... Ահա և իմ գործարանը: Ո՜նց անցավ մի տարին: Ինչքան բան է փոխվել, իսկ գործարանը չի<br />

փոխվել: Թերևս միայն պատվո տախտակի զարմացած նկարները: Ասենք, չէ՛, դիմացի շենքը<br />

չկար: Սրանք էլ չկային, մտածեցի ես՝ նայելով այս ու այն կողմ սլացող էլեկտրասայլակներին:<br />

Մեկի վրա սպիտակ պարկեր կային: Ջահել մի տղա այս ու այն կողմ էր տանում լծակը, և<br />

սայլակը կտրուկ փոխում էր ուղին, սլանում: Սիրտս հանկարծ կծկվեց: Պատկերացրի<br />

Գասպարին այսպիսի մի փոքրիկ սայլակի վրա՝ բարձրահասակ ու մռայլ: Չեր սազում:<br />

Այսինքն եթե գործարանը լցրել են էլեկտրասայլակներով, երևի վերացրել են բեռնակիրների<br />

հերթափոխը: Բա ի՞նչ կանեն Գասպարը, Մարկոսը, աշխատավարձն ախր կիջնի: Գուցե<br />

այլևս չեն էլ աշխատում: Չէ՜, Մանուկն ասաց, որ հանդիպել է:<br />

Իմ կողքով բանվորներ ու բանվորուհիներ էին անցնում, բայց նրանցից ոչ մեկի դեմքը ծանոթ<br />

չէր: Չհամբերեցի այլևս, կանգնեցրի մեկին.<br />

- Գասպարը որտե՞ղ կլինի:<br />

- Ի՞նչ Գասպար,-հարցրեց կինը՝ գլխաշորն ուղղելով:<br />

- Բեռնակիրների բրիգադիրը,-ասացի ես զարմանալի հուզված և սպասումով:<br />

- Հա՜, մե՞ր Գասպարը,-ծիծաղեց կինը, -մրգի բաժնում է:<br />

- Մարկոսն է՞լ,-հարցրեցի արդեն նրա թիկուքին:<br />

Կինը ետ նայեց ու ձեռքով արեց միայն: Ուրեմն այստեղ են: Լավ է: Ես քայլեցի բանջարեղենի<br />

բաժնի մոտով, ձեռքս թափահարելով բարևեցի ապակիներ գցող վարպետին, անցա<br />

տակառագործների տեղամասը, մի էլեկտրասայլակի վրայից բացականչություն լսելով,<br />

շրջվեցի ու թեև չճանաչեցի վարորդին, բայց նրան էլ բարևեցի և մոտեցա շաքարավազի<br />

պահեստին: Հենց պահեստի դռան մոտ, մեջքով դեպի ինձ կանգնել և էլեկտրական<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

217<br />

տեղափոխիչի կախովի մատների հանգույցն էր քանդում պնդակազմ մի բանվոր: Անմիջապես<br />

ճանաչեցի: Այդպիսի մեջք աշխարհում միայն մեկը կարող էր ունենալ, այդ մեջքը ես մի<br />

կիլոմետրից էլ կճանաչեի: Մարկոսն էր: Մոտեցա կամացուկ ու հենց այդպես էլ մեջքից ամուր<br />

գրկեցի նրան՝ թաքցնելով գլուխս:<br />

- Վա՜յ, փնչաց Մարկոսը,-էս ո՞վ ա, տո՛: Վա՜յ, էս մերոնցից չի, էս ի՞նչ սպիտակ ձեռքեր են: Ո՞վ<br />

ես, է՜...<br />

- Ես եմ,-ասացի, բաց թողնելով նրան, հանելով լայնեզր գլխարկս ու խոնարհվելով:<br />

- Ուսանո՜ղ,-գոռաց Մարկոսն ու ինձ գրկեց արջավարի: Գրկեց ու արագ ետ քաշվեց: - Ա՜յ<br />

մարդ, շորերդ կկեղտոտեմ: Բայց ի՞նչ անեմ, է՞...<br />

- Ոչինչ,-ասացի ես ինքս գրկելով նրան: -Ո՞նց ես, ո՞նց, Մարկոս, ո՞նց ես, ախպեր...<br />

- Լավ եմ, լավ,-գոռգոռում էր Մարկոսը,-էսա, հա՜, քիչ ա մնացել: Տուն եմ առնելու, ի՜մ տունը...<br />

- Էն ո՞վ ա, է՜,-պահեստի միջից լսվեց Գասպարի ձայնը:<br />

Մարկոսը որպես պատասխան գոռգոռաց, ու դռան մեջ հայտնվեց Գասպարը՝ ինչպես միշտ<br />

բարձրահասակ ու խստադեմ, ուսին շաքարավազի պարկը: Նա էլ համարյա չէր փոխվել,<br />

միայն թե մազերն էին մի քիչ... Ասենք գուցե շաքարավազ էր թափվել նրա թուխ, գռուզ<br />

մազերի վրա:<br />

- Պա՜հ,-ասաց Գասպարը,-պա՜հ: -Նա մոռացավ իջեցնել պարկը, հենց այդպես էլ թեքվեց,<br />

գրկեց աջ ձեռքով, թփթփացրեց մեջքիս, հետո պարկը թեթևորեն սայլակի մեջ նետեց, ետ<br />

կանգնեց ու ծլթացրեց՝ օրորելով գլուխը,- պա՜հ, ա՜յ քեզ ուսանող...<br />

- Դե դուք էլ ի՞նչ եք՝ ուսանող հա՛ ուսանող: Էլ ուսանող չկա:<br />

- Բա ի՞նչ ես,-աչքերով ծիծաղեց Գասպարը:<br />

- Ժուռնալիստ եմ: Ֆելիետոններ եմ գրում: Չե՞ք կարդացել:<br />

- Ֆելիետոնն ի՞նչ է,-հարցրեց Մարկոսը:<br />

- Զիբիլ է,- ասացի ես,-չոռ ու զահրումար է: Երանի ձեզ, որ չեք կարդում: Ես ձեր անգրագետ<br />

ցավը տանեմ:<br />

- Ի՞նչ պատեհեց քեզ, ա՛յ տղա,-հարցրեց Գասպարը:<br />

Չգիտեի, թե ինչ է պատահել, բայց երջանիկ էի, Երևի վաղուց այսքան ուրախ չէի եղել: Հոգիս<br />

թեթև, թեթև էր, ուզում էի անընդհատ ծիծաղել: Նրանց կոշտ ու կոպիտ խոսքերն ու<br />

բացականչությունները երգ էին ինձ համար: Խոսեցնում ու լսում էի: Ախր նրանք լավ են<br />

խոսում, ախր նրանք պարզ մարդիկ են: Երբ մի բան ասում են, հենց այդպես էլ ընդունիր, էլ<br />

մի՛ մտածիր, թե ինչ են ուզում ասել, էլ մի՛ մտահոգվիր, թե ինչու ասացին: Ու դու էլ նույնը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

218<br />

Խոսիր, ոչի՛նչ, որ նախադասությունը ճիշտ չես կազմել, ոչի՛նչ, որ սխալվեցիր, նրանք<br />

կհասկանան, որովհետև հավատում են քեզ: Ահա՛ ամբողջ գաղտնիքը: Նրանք հավատում են:<br />

- Ազա՞տն ուր է,-հարցրի ես:<br />

Մարկոսը քմծիծաղ տվեց ու վերևից ներքև նայեց Գասպարին:<br />

- Բա ես ասացի, չէ՞,-զարմացավ Գասպարը,-ձեզ հետ գնաց: Ի՞նչ տեխնիկում էր, հա՞,<br />

կոշկակարական ընդունվեց:<br />

-Հիմա էլ կաշի կթռցնի:<br />

- Բան չկա,- ասաց Մարկոսը,-կաշին չի պայթում:<br />

- Դե, մի՛ կանգնեք, գործ արեք, ես կգամ ձեր կողքով, կխոսենք:<br />

Սայլակն արդեն բեռնված էր և նրանք հրելով տարան այն երկաթե նեղ գծերի վրայով:<br />

- Էդ ձեռիդ թուղթն ի՞նչ է,-հարցրեց Մարկոսը, ակնարկելով խմբագրության կարմիր դրոշմով<br />

ծոցատետրս:<br />

Պատասխանեցի:<br />

- Ուրեմն գործով ես եկե՞լ:<br />

- Հա՛,-ասացի ես,-հաշվապահությունում մի փոքր գործ կա ստուգելու:<br />

- Ստուգի, ստուգի,-ուրախացավ Մարկոսը,-ո՞վ գիտի, մեկ էլ տեսար աշխատավարձներս<br />

նորից բարձրացան-:<br />

- Բա Մանո՞ւկն ինչ է անում, Մանո՜ւկը,-հարցրեց Գասպարը,-հիշո՞ւմ ես. «Ով քաղաքացիներ<br />

ազատ Հռոմի »: Շատ լավ տղա էր:<br />

- Քննիչ է,-ասացի ես,-նա շատ առաջ կգնա: Բայց դուք հանդիպել եք, չէ՞, Գասպար:<br />

- Չէ,-ասաց Գասպարը,-իսկի չեմ տեսել:<br />

Ուրեմն աշխատանքից հեռացնելու օրը նա դիտմամբ էր խոսում, որ ցրի ուշադրությունս:<br />

Ա՜խ, Մանուկ, Մանուկ...<br />

- Ինձ ասաց, թե հանդիպել է քեզ ու դու էլ ասել ես՝ Արտակին վերցրու, եկեք մեր բրիգադը:<br />

Լավ գործ կա:<br />

Գասպարը ծիծաղեց, իսկ Մարկոսն ասաց.<br />

- Վայ, վայ, վայ, շա՜տ օյինբազ տղա էր:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

219<br />

Սայլակը կանգ առավ: Երկաթե գծերն այդտեղից մրգի բաժանմունք էին գնում, այնինչ<br />

հարկավոր էր պարկերը աջ տանել՝ դեպի շաքարավազի եփման տեղամասը: Գոլֆստրիմի<br />

վրա թրջված մեկնվել էին երկար տախտակներն ու գոլորշի էին շնչում: Սիրտս տրոփեց մի<br />

տեսակ տագնապով ու հաճելի:<br />

- Հիշո՞ւմ եք, որ ինձ քննում էիք,-հարցրեցի ես: -Մարկոսն ու Ազատը ասում էին «մեկ-երկու,<br />

ա՛ռ», ու պարկը գցում էին վզիս:<br />

Երևի իմ ձայնի մեջ հարցից բացի, էլի ինչ-որ բան կար, որովհետև Մարկոսը ծիծաղեց, իսկ<br />

Գասպարը լուրջ ասաց.<br />

-Կարոտե՛լ ես:<br />

Նա չհարցրեց կարոտել եմ, թե ոչ, նա վստահ ասաց. «կարոտե՛լ ես», դրա համար էլ առանց<br />

այս ու այն կողմ ընկնելու խնդրեցի թույլ տալ, որ մի քանի պարկ տեղափոխեմ:<br />

- Այ մարդ դու հո գի՞ժ չես,-ծիծաղեց Մարկոսը:<br />

- Բա ի՞նչ եմ,-ասացի ես:<br />

Արագորեն պիջակս ու գլխարկս հանելով, կախեցի սայլակի անկյունից, եկա կանգնեցի<br />

Մարկոսի կողքին՝ մեջքով դեպի պարկերը: Համոզվելով, որ չեմ կատակում, Մարկոսն իր<br />

գլխի վրայից հանեց դատարկ պարկն ու տվեց ինձ: Ես պարկը անկյունով հագցրի գլխիս,<br />

ինչպես հին-հին օրերին, և ասացի հուզմունքից դողացող ձայնով.<br />

- Դե՛:<br />

Գասպարն ու Մարկոսը ճոճեցին պարկը:<br />

- Հաշվեք,-խնդրեցի ես:<br />

- Մեկ, երկու: Ա՛ռ:<br />

Մեջքս տաքացավ: Ես երերացի մի փոքր, դեռևս ուժերիս անվստահ, հետո գնացի, քայլեցի<br />

երկար տախտակների վրայով, շենք մտա, կտրուկ թեքվեցի, զգուշորեն անցա լպրծուն<br />

սալահատակի վրայով, բարձրացա երկաթե սանդուղքով, մեկ, երկու, երեք չորս, կատարեցի<br />

ևս մի քայլ ու պարկը նետեցի հատակին, կաթսայի մոտ: Վազելով ու մի քիչ հևալով ետ եկա:<br />

- Դե՛:<br />

Ու քայլում ու քայլում էի շարունակ, զգալով, թե ինչպես է գալիս հոգնությունը և ինչպես է<br />

ուսերիս հետզհետե ծանրանում շաքարավազի պարկը: Եվ այնպես թեթև էի զգում այդ<br />

ծանրության տակ: Ու քայլում ու քայլում էի շարունակ՝ հազար ու մի բան մտածելով, և<br />

մտածելով, որ բեռը դեռևս ծանրություն չէ, որովհետև շատ ավելի ծանր բաներ կան այս<br />

տարօրինակ աշխարհում: Ու մտածում էի, որ երևի ճիշտ էր ռեստորանում Մանուկը, երբ<br />

ասում էր, թե երբեք էլ չես իմանա. որտե՞ղ ես ավելի երջանիկ: Ավելի շուտ՝ քեզ թվում է, թե<br />

երջանիկ ես եղել այնտեղ, որտեղից արդեն անցել ես ու այլևս երբեք չես կարող վերադառնալ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

220<br />

Չեն թողնում, չեն թողնում...<br />

Աստիճաններից իջա հոգնած ու մոլոր: Նանարը հայտնվեց ինչ-որ տեղից, կողքից, ու բռնեց<br />

թևս: Երևի միջանցքում սպասում էր:<br />

- Մի՛ ասա, մի՛ ասա, արդեն գիտեմ, հաղթել ես,-շշնջաց նա:<br />

- Ինչի՞ց եզրակացրիր,-հոգնած ժպտացի ես:<br />

- Բոլորը փսփսում, նայում էին ինձ ու բարևում էին: Եվ գիտե՞ս, Բադամյանն էլ բարևեց:<br />

Ես ուզեցի պատասխանել, բայց նույն պահին ոտնաձայն լսեցի աստիճանների վրա և,<br />

շրջվելով, տեսա Սարգսյանին:<br />

- Արտա՛կ,-ասաց նա: - Բարև ձեզ,-ասաց Նանարին: -Արտա՛կ, հավատա, պապայիս արև, ես<br />

Վեզիրյանին չէի ճանաչում, ուղղակի պատահականություն էր:<br />

- Գիտեմ: Չէ՞ որ այնտեղ էլ ասացի, գիտե՛մ, ընկեր Սարգսյան:<br />

- Չէ, ես ուզում եմ, որ դու հավատաս:<br />

- Հավատում եմ, ընկե՛ր Սարգսյան:<br />

- Շնորհակալություն: Կներեք,-ասաց նա Նանարին:<br />

Ու մենք շարունակեցինք իջնել աստիճաններով:<br />

(Մի քանի րոպե առաջ կուսշրջկոմի բյուրոյում Սարգսյանը քիչ մնաց լաց լինի: Ես որոշել էի<br />

չխոսել այդ մասին, բայց նրանք ստիպեցին: Ես այլ ելք չունեի: Ես նրանց ասացի, որ թերևս<br />

չկա ավելի հեշտ բան, քան մարդկանց վարկաբեկելը: Թող Սարգսյանը պատասխանի, թե ինչ<br />

գործ ուներ նախանցյալ օրը Վեզիրյանի կողքին: Իսկ եթե նա կառարկի ես կարող եմ ցույց<br />

տալ լուսանկարները: Բյուրոյի անդամները բազմանշանակալից իրար նայեցին, իսկ<br />

Սարգսյանը գունատվեց ու վեր թռավ տեղից. «Ճիշտ է, նա իմ կողքին էր նստել, բայց ազնիվ<br />

խոսք ես նրա հետ ոչ մի բառ չեմ խոսել, խնդրում եմ հավատացեք, ես նրան հազիվ եմ<br />

ճանաչում»: Ինչո՞վ կապացուցեք, ասացի, իսկ ես համոզված եմ՝ դուք պարծենում էիք, որ<br />

հեռացրել եք ինձ, շնորհակալություն էիք ակնկալում: Այդ ժամանակ Սարգսյանն ինձ<br />

դարձավ ու դողացող շրթունքներով ասաց այն խոսքերը, որ քիչ առաջ կրկնեց աստիճանների<br />

վրա. «Արտա՛կ, պապայիս արև, ես Վեզիրյանին չեմ ճանաչում»: Չարագուշակ լռություն էր<br />

տիրում, նույնիսկ Բադամյանն էր կծկվել ու խոնարհել գլուխը: Եվ ես ժպտացի<br />

ներողամտորեն: Ես հավատում եմ ընկեր Սարգսյանին, ասացի, հավատում եմ, որ դա<br />

պատահականություն էր: Ես պարզապես ուզեցի համոզել ձեզ, որ շատ հեշտ է մարդկանց<br />

վարկաբեկելը: Ես այս փաստով ամեն ինչ կարող էի ասել ձեզ, ընկե՛ր Սարգսյան, բայց ձեզ<br />

հավատում եմ: Ուրեմն ինչո՞ւ դուք էլ չեք ուզում հավատալ ինձ, ինչո՞ւ ձեզ մոտ, բյուրոյում<br />

չորս ժամ շարունակ ինձ ստիպում էիք արդարանալ և կասկածի տակ չէիք դնում ձեր<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

221<br />

մեղադրանքները, որ ինքներդ էլ հնարել էիք: Սարգսյանը բարձրացրեց գլուխը ու<br />

թշնամանքով ատելությամբ նայեց Բադամյանին, իսկ շրջսովետի գործկոմի նախագահը, ծեր<br />

ու հոգնած մի մարդ, ասաց Բադամյանին. «Ջահել մարդ ես, ա՛յ տղա, քեզ մոտ որտեղի՞ց<br />

այդքան թույն, ձեռքդ ո՞նց էր բարձրանում անմեղ մարդու վրա»:<br />

- Ուրեմն ասում ես Բադամյանը բարևեց քեզ, հա՞,- հարցրի Նանարին<br />

- Այո՛,-ասաց Նանարը,-շատ զարմացա: Իսկ հետո մտածեցի՝ ուրեմն հաղթել ես:<br />

- Չէ՛, Նանար, նրանց չես ճանաչում, նրանք բոլորն էլ բարևում են: Այդ նույն Բադամյանը<br />

բյուրոյից առաջ էլ ինձ բարևեց, երբ եկել էր հեռացնելու: Ես մի ընկեր ունեի, նա էլ էր այդպես:<br />

Մի օր շատ զայրացած խոսում էր մեկի մասին, զարհուրելի փաստեր էր բերում, թե անձամբ<br />

իր դեմ ինչեր է արել: Ես ատելությամբ լցվեցի նրա նկատմամբ, որովհետև հավատում էի<br />

ընկերոջս: Ես միշտ բարևում էի այդ մեկին, բայց որոշեցի այլևս չբարևել: Հետո մենք փողոց<br />

դուրս եկանք և զարմանալի պատահականությամբ հանդիպեցինք նրան: Ես ցուցադրաբար<br />

շրջեցի գլուխս, իսկ ընկերս մոտեցավ: Ժպտում, խոսում, ծիծաղում էր: Շատ զայրացա: Եվ<br />

ի՞նչ, ընկերս ամենայն անկեղծությամբ հայտարարեց, թե ինքը հիմա էլ նրա մասին շատ վատ<br />

կարծիքի է և եթե տեղը գա՝ իր վրեժը կլուծի, բայց ինչո՞ւ չպետք է խոսի, բարևի: «Բարևի մեջ<br />

ի՞նչ կա»,-ասաց նա:<br />

- Ուրեմն չե՞ս հաղթել,-հանկարծ կասկածով հարցրեց Նանարը:<br />

Նրա այդ համառությունը պարզապես ծիծաղելի էր:<br />

- Հին Հունաստանի պատմությունը ո՞նց գիտես,-հարցրեցի ես:<br />

- Ուզում ես ասել, որ դա Պյուրոսի՞ հաղթանակ էր:<br />

- Գերազանց,-ասացի ես,-դա իսկական Պյուրոսի հաղթանակ էր: Ես հաղթեցի, բայց չգիտեմ,<br />

թե ինչ մնաց ինձ այդ հաղթանակից հետո, Նանա՜ր, ես շատ բան կորցրեցի, շա՜տ բան:<br />

(Նրանք ինձ վրա միանգամից հարձակվեցին: Բյուրոն նոր էր սկսվել, երբ տեղից բարձրացավ<br />

Բադամյանը: Նա հույս չէր ունեցել, թե Սարգսյանը կկարողանա անցկացնել բյուրոյի<br />

որոշումը, դրա համար էլ ինքն էր եկել: Մոտ կես ժամ խոսեց և, ի դեպ ավելի համոզիչ էր<br />

խոսում, քան նախորդ ելույթների ժամանակ: Նրան լսում էին ուշադիր ու համակրանքով, և<br />

Մեսրոպը վշտացած օրորում էր գլուխը: Շատ կրքով ու գեղեցիկ էր խոսում Կարոն, երբեմն ես<br />

նույնիսկ մոռանում էի, որ նա իմ դեմ է խոսում և վերացած լսում էի նրան: Հետո հիշեցի նրա<br />

զեկուցումը նեգր երեխաների մասին ու ժպտացի: Հիմա հայրս այստեղ լիներ, կասեր «հոր<br />

տղեն է»: Այնուհետև ելույթ ունեցան Պարթևը, Սարգսյանը, Բենիկը: Նրանք կրկնեցին իրենց<br />

նախորդ ելույթները, և տպավորությունն արդեն ստեղծված էր: Ներկաները ստեպ-ստեպ<br />

անբարյացակամ հայացքներ էին նետում ինձ վրա և նախատինքով օրորում գլուխները: Եվ<br />

հանկարծ ձայն խնդրեց Մեսրոպը: Ես համոզված էի, որ նա ելույթ կունենա ու նորից<br />

երախտագիտությամբ լցվեցի նրա նկատմամբ: Բայց շրջկոմի քարտուղարը ձայն չտվեց նրան:<br />

«Ես գիտեմ, թե դուք ինչ պետք է ասեք,-նստեք»,-ասաց նա:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

222<br />

«Բայց ես ասելիք ունեմ», բողոքեց Մեսրոպը:<br />

«Գիտեմ, ձեր դիմումն ինձ մոտ է,-նստեք»,-մեղմ, բայց վճռական պահանջեց քարտուղարը:<br />

Ես շփոթվեցի, իսկ Բադամյանը բացահայտ ցնծում էր, չէր կարողանում հանգիստ մնալ<br />

տեղում, հաղթական հայացքներ էր նետում Մեսրոպի և ինձ վրա, թեքվում, ինչ-որ բան էր<br />

շշնջում մեկ այս, մեկ մյուս հարևանի ականջին, ծիծաղում էր ափի մեջ: Ու ես նորից զգացի,<br />

որ ինձ կորցնում եմ: Մի՞թե այստեղ էլ կրկնվելու է նույնը: Եթե Մեսրոպին չեն լսում, ինձ<br />

բոլորովին չեն լսի: Մի՞թե այս ամենին վերջ չկա: Ու հանկարծ հիշեցի Մանուկի նամակը:<br />

Ուրեմն ուզում են թաքցնել: Չե՛մ թողնի, հերիք է այլևս, թող լինի ինչպես իրենք են ուզում: Դե<br />

կռվենք, եթե կռիվ է, զոհերը հետո կհաշվենք):<br />

- Տուն գնանք, չէ՞,-հարցրեց Նանարը:<br />

- Ի՞նչ:<br />

- Ասում եմ տուն գնանք:<br />

- Հա, իհարկե,-ասացի ես:<br />

- Բա դու ո՞ւր ես գնում:<br />

- Ե՞ս: Տուն, ո՞ւր... Այսպես չի՞ կարելի գնալ, ինչ է:<br />

- Ինչո՞ւ չէ,-շփոթված , հուզված ասած Նանարը:<br />

(Ես ձայն խնդրեցի, բայց չկարողացա խոսել: Կարոն քմծիծաղով ինձ էր նայում, և ես<br />

խեղդվում էի: Սկսեցի անկապ-անկապ... պատվոգրերի, ջոկատավարների, մետաղի<br />

հավաքման կոմպանիայի մասին: Շրջկոմի քարտուղարն ինձ ընդհատեց մի քանի անգամ,<br />

խորհուրդ տալով հանգստանալ, բայց ես շարունակում էի խորտակվել: Ինձ արդեն չէին լսում,<br />

մարդիկ շշուկով խոսում էին իրար հետ, Կարո Բադամյանը չարախնդորեն ինձ նայելով ինչոր<br />

բան էր ասում կողքին նստած շրջանի դատախազին և նույնիսկ փռթկացրեց: Դա ինձ<br />

խելագարացրեց վերջնականապես: «Լավ, չեմ խոսի,-բղավեցի ես,-ինչ որ ասացի դատարկ<br />

բաներ են: Ամբողջ հարցն այն է, որ Կարո Բադամյանը Վեզիրյանի ընկերն է և վրեժ լուծեց<br />

նրա համար»: Ներկաները աղմկեցին ձանձրացած, իսկ Կարոն ծափ տվեց ծիծաղելով և<br />

դարձավ շրջանի դատախազին. «Չասացի՞, չասացի՞, որ հիմա այդ մասին է խոսելու»:<br />

Դատախազը գլխով արեց Եվ հենց նույն վայրկյանին ոտքի կանգնեց շրջկոմի քարտուղարը:<br />

Լռեցին: Շրջկոմի քարտուղարը սև, տխուր աչքեր ուներ և մեծ սպի՝ ականջի մոտ, իսկ երբ<br />

բարձրացրեց ձեռքը, տեսա, որ սև ձեռնոցի տակ անշարժ են մատները:<br />

«Ընկե՛ր Բադամյան, դուք իսկապե՞ս Վեզիրյանի ընկերն եք»:<br />

«Ոչ, ինչ եք ասում, Հաբե՛թ Լևոնիչ,-տեղից ցատկեց Կարոն,-դա բացարձակ զրպարտություն է<br />

և նպատակ ունի շեղել բյուրոյի ուշադրությունը: Ես նրան որպես ակտիվ գիտեմ, այդքանը»:<br />

«Իսկ ֆելիետոնի մասին ի՞նչ կարծիք ունեք»:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

223<br />

«Ֆելիետոնի՞... ֆելիետոնն այստեղ ոչ մի կապ չունի: Ասում են փաստերը չափազանցված են,<br />

բայց ընդհանուր առմամբ լավն էր: Ես կարծեմ այդպես էլ ասացի Լևոնյանին»:<br />

«Դուք ինձ ոչինչ էլ չեք ասել: Բայց ո՞նց եք հրաժարվում ձեր ընկերոջից»:<br />

Բադամյանը ներողամտորեն ժպտալով շրջկոմի քարտուղարին նայեց, ասես ցանկանալով<br />

հարցնել, թե արժե՞ պատասխանել ինձ: Իսկ ես անմիջապես Մանուկին հիշեցի:<br />

Այնուամենայնիվ նա շատ ավելի լավ է ճանաչում մարդկանց, քան ես: Քիչ էր մնում ներեի<br />

սրան: Հիմա, հիմա ինչ էլ լինի՝ ես կասեմ բնակարանի մասին:<br />

«Ներողություն,-ասաց շրջկոմի քարտուղարը, բայց մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ Վեզիրյանի կինը<br />

և ձեր կինը շատ մոտ ընկերուհիներ, գրեթե քույրեր են»:<br />

Ահա՜, ահա՜, դիմացիր, ընկե՛ր Բադամյան:<br />

«Ո՞վ է ասում», հարցրեց Կարոն, բայց նա արդեն ակնհայտորեն շփոթված էր:<br />

«Փաստաթուղթը,-հանգիստ ասաց քարտուղարը,- մի՞թե անծանոթ մարդիկ միմյանց<br />

առանձնատուն են նվիրում, ընկե՛ր Բադամյան»:<br />

Ինձ թվաց, թե Բադամյանը կաթվածահար կլինի: Նրա դեմքը ճերմակեց: Ներկաները<br />

խառնվեցին իրար: Երրորդ քարտուղարը երկրորդի ձեռքից փորձում էր ինչ-որ թուղթ խլել:<br />

Երևի տեղեկանքն էր: Մի քանիսը մանրամասն բացատրություն էին պահանջում: Բայց նրանք<br />

ինձ չէին հետաքրքրում: Ես ոչ ոքի չէի տեսնում, բացի Կարո Բադամյանից: Ես նայում էի նրա<br />

դեմքին ու սպասում, թե ինչ պիտի ասի նա: Զզվելի էր, բայց հանկարծ զգացի, որ<br />

այնուամենայնիվ խղճում եմ նրան: Բայց ես ի՞նչ մեղավոր եմ, նա՛ ուզեց այդ:<br />

«Հաբե՛թ Լևոնիչ, գուցե մենք այդ մասին առանձին խոսենք,-շուրթերը սեղմած, շշնջաց<br />

Կարոն,-որպես քարտուղար ես... համոզված եմ, որ այստեղ խորը թյուրիմացություն կա»:<br />

Նա դարձյալ խաղում էր: Գիտեր, որ մերկացվել է և գոնե այստեղ կարող էր անկեղծ լինել, նա<br />

հնարավորություն ուներ մարդ մնալու, բայց ուրիշ տեսակ էր կառուցված այդ Կարո<br />

Բադամյանը: Նա ոչ մի վայրկյան չէր մոռանում, որ քաղկոմի քարտուղար է ինքը և ահա,<br />

որպես վահան՝ մեջտեղ բերեց՝ ժամանակ շահելու, ուշքի գալու համար: Բայց հավանաբար<br />

արդեն ուշ էր:<br />

«Մենք քաղաքային կոմիտեի իրավասության հարցերը չենք քննում,-հանգիստ ասաց շրջկոմի<br />

քարտուղարը,-ես ձեզ հարցնում եմ իբրև կուսակցականի և այն էլ իբրև մեր շրջանի<br />

կուսակցականի: Շարունակո՞ւմ եք պնդել, որ ձեր անսկզբունք վերաբերմունքը Լևոնյանի<br />

նկատմամբ կապ չունի Վեզիրյանի հետ, թե՞ հրապարակեմ ձեր և Վեզիրյանի համատեղ<br />

գործունեության վերաբերյալ բավականին մանրամասն փաստաթղթերը»:<br />

Բադամյանը չպահասխանեց: Նա ինձ էր նայում ատելությամբ, բայց և անհասկանալի ինչ-որ<br />

բան, կարծես զարմանք, թե արժանի հակառակորդի նկատմամբ հարգանքի ինչ-որ<br />

արտահայտություն կար նրա աչքերի մեջ: Երևի ամենից շատ հիմա նա միայն մտածում էր, թե<br />

ինչպես ենք կարողացել պարզել:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

224<br />

- Լսիր, քեզ բարևում են, ինչո՞ւ չես պատասխանում,-թևս ձգեց Նանարը:<br />

- Ո՞վ, ո՞վ է բարևում, Նանար ջան,-հարցրեցի ես:<br />

- Ա՜յ նա, երկու անգամ գլուխ տվեց, իսկ դու...<br />

- Հա, մեր հարևան Մայիսն է, ոչինչ, մյուս հանդիպմանը ես չորս անգամ գլուխ կտամ,-ասացի<br />

ես:<br />

«Դու ես արել, հա՞,- դառնությամբ հարցրեց Կարոն»:<br />

«Ոչ,-ասացի,- բայց ես էլ ընկերներ ունեմ»:<br />

«Վերջացրե՛ք,- ձայնը բարձրացրեց շրջկոմի քարտուղարը: -Ամեն ինչ պարզ է: Ովքե՞ր են<br />

ուզում ելույթ ունենալ»:<br />

Բոլորն էլ ուզում էին խոսել: Քիչ առաջ նախատինքով ու անբարյացակամորեն ինձ նայող<br />

մարդիկ հիմա ժպտում էին քաջալերանքով և Բադամյանին էին նայում նախատինքով ու<br />

անբարյացակամությամբ: Շրջանի դատախազը նույնիսկ աղմուկով նրանից հեռացրեց իր<br />

աթոռը: Մյուս կողքին նստած ժողկրթբաժնի վարիչը խոնարհել էր գլուխը և մեծ-մեծ<br />

քառակուսիներ էր նկարում առջևը դրված թղթի վրա: Գրեթե առանց բացառության, բոլորն էլ<br />

առաջարկեցին չեղյալ համարել կոմերիտմիության շրջկոմի որոշումը և բյուրոյին<br />

հայտարարել նկատողություն: Եվ ամենազարմանալին այն էր, որ այդ առաջարկը<br />

պաշտպանեցին նաև Բենիկն ու Պարթևը: Նրանք հայտարարեցին, որ իրենք ավելի խիստ<br />

պատժի են արժանի, որովհետև ակամա զենք են դարձել Կարո Բադամյանի ձեռքին: Միայն<br />

Սարգսյանը չշրջվեց այդքան նողկալիորեն: Նա փորձեց, այնուամենայնիվ մասամբ<br />

պաշտպանել որոշումը, խոսեց աշխատանքային կարգապահության մասին, սակայն նրան ոչ<br />

ոք չէր լսում: Իսկ երբ նրանց օրինակով ես բավականին երկերեսայնորեն ակնարկեցի<br />

լուսանկարի մասին, հարցը փակվեց: Շրջկոմի բյուրոն որոշեց խիստ նկատողություն<br />

հայտարարել Սարգսյանին, նկատողություն՝ բյուրոյի բոլոր անդամներին, իհարկե<br />

բացառությամբ Մեսրոպի, և հարց հարուցել կուսակցության քաղաքային կոմիտեի առաջ՝<br />

խստորեն պատժել Կարո Բադամյանին:<br />

«Լևոնյանի աշխատանքի հարցը մնաց»,-հիշեցրեց երկրորդ քարտուղարը:<br />

«Պարզ է, թողնել աշխատանքում», գլխով արեց գործկոմի նախագահը:<br />

«Ոչ,-ասաց շրջկոմի քարտուղարը,-առավոտյան զանգահարեց ընկեր Սարյանը և խնդրեց<br />

Լևոնյանին ազատել իր պարտականություններից՝ խմբագրությունում աշխատանքի անցնելու<br />

կապակցությամբ: Այդպես էլ կձևակերպենք»:<br />

Մեսրոպը կողքից ամուր, ամուր կսմթեց թևս, իսկ Պարթևը, ասես ոչինչ էլ չէր եղել, ծիծաղեց<br />

սրտանց, բարեկամաբար:<br />

«Ըհը տեսա՞ր, էլ ի՞նչ ես ուզում, քո պատճառով մի-մի նկատողություն վաստակեցինք»,-ասաց<br />

նա՝ առանց կարմրելու, առանց շփոթության:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

225<br />

Ի՜նչ զարմանալի մարդիկ կան աշխարհում, Տեր աստված:<br />

«Բայց, իմացեք, որ այսպես չեմ թողնի,-ընդհանուր աղմուկի մեջ հանկարծ ասաց<br />

Բադամյանը,-այս բոլորը խմբագրության ջանքերն են: Ես շատ լավ հասկացա: Մենք դեռ<br />

կհանդիպենք որտեղ պետք է»:<br />

Շրջկոմի քարտուղարը միայն թոթվեց ուսերը, իսկ դատախազը՝ մոռանալով շատ բան և ո՞վ<br />

գիտե ինչ հիշելով, նետեց ատամների արանքից.«Բայց ի՜նչ կախելու ապրանք է...»<br />

Բադամյանը անկյունում, ոտքերը գետնին թփթփացնելով, առանց շուրջը նայելու, հագավ<br />

կրկնակոշիկները, դրեց կեպին, եկավ անցավ իմ կողքով ու հանկարծ...<br />

- Լսիր,-ասացի ես Նանարին, դու զարմացել ես, որ Բադամյանը բարևել է քեզ, իսկ գիտե՞ս,<br />

ինձ ցտեսություն ասաց:<br />

- Երանի մնաս բարով ասեր,-ծիծաղեց Նանարը:<br />

(Երբ բոլորը դուրս եկան, ես մոտեցա շրջկոմի քարտուղարին, սրտանց շնորհակալություն<br />

հայտնեցի և խնդրեցի մի հարցում ևս օգնել:<br />

«Է՜լ ինչ ես ուզում»,- ծիծաղեց նա:<br />

«Ասացեք, որ ինձ վերականգնեն սպորտային շքերթում,-խնդրեցի ես,- չէ՞ որ նրանք ինձ<br />

այնտեղից էլ են հեռացրել»:<br />

«Լավ, լավ, կզանգահարեմ,-ժպտաց շրջկոմի քարտուղարը, իսկ հետո առողջ ձեռքով<br />

հանկարծ այնպես, հոր նման խառնեց մազերս ու ասաց մտախոհ,-բայց քո տարիքի<br />

համեմատ շատ թշնամիներ ունես արդեն: Ամուր մնա»:)<br />

- Ահա թե ինչ մնաց ինձ հաղթանակից հետո,-ասացի ես Նանարին:<br />

- Ի՞նչ,-հարցրեց նա կանգ առնելով:<br />

Մենք Գետառի կամրջի վրա էինք: Տաք գարուն էր: Գետը խեղճացել, փոքրացել էր ու գնում էր<br />

հիմա քարերի տակով՝ հոգնած ու անկամ, ասես գնում էր սոսկ պարտականություն<br />

կատարելու, քաղաքի աղբը մաքրելու համար: Սակայն այդպես միայն թվում էր: Այդպես<br />

օտարին կարող էր մոլորեցնել Գետառը: Բայց ես հո լավ գիտեմ նրան: Չէ՞ որ մենք միասին<br />

ենք մեծացել: Ուրիշները չէին փորել ահռելի ձորը, և ոչ էլ վիթխարի ժայռաբեկորներ էին<br />

ծնվել այս ափերին: Գետառն էր բերել իր հետ խենթ ու խելառ օրերին և մի օր աղմուկով իր<br />

հետ տանելու էր: Օտարականն այստեղ կանգ կառնի զարմացած, լսելով փոքրիկ առվակի<br />

բարձր վշշոցը: Եվ իզուր կնայի չորս կողմը ջրվեժներ որոնելով: Գետառն է, հիմա փոքրիկ ու<br />

խեղճ Գետառն է հառաչելով անցնում իր քանդած հունով, փոթորկոտ օրերը հիշելով ու<br />

երազելով հեղեղներ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

226<br />

- Արտա՛կ ջան, Մի՛ եղիր այդպես, հա՞,-ասաց Նանարը: -Միթե՞ ես արդեն ձանձրացրել եմ<br />

քեզ: Ինչո՞ւ չես խոսում ինձ հետ, ինչո՞ւ չես պատասխանում: -Չե՜ն թողնում, չեն թողնում,-<br />

ասացի ես: -Միթե՞ չես տեսնում, որ չեն թողնում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

227<br />

Մենք Դեռ Կհանդիպենք<br />

Իրարանցում է մեր տանը: Մայրս, Սեդան, Նանարը հուզված, շտապով ներս ու դուրս են<br />

անում, դիպչում են իրար, ծիծաղում ու խոսում են արագ-արագ: Մայրս՝ որ իրեն կորցրել է:<br />

Մեկ էլ ներս է մտնում ու կանգնում շվարած, կանգնում ու նայում է դես-դեն, ձեռքը ծնոտին է<br />

դնում ու ասում մտազբաղ.<br />

- Էս ինչի՞ եկա:<br />

Նրան ոչ ոք չի պատասխանում, ու մայրս մոլոր կրկին խոհանոց է գնում՝ կորած<br />

հիշողությունը փնտրելու:<br />

Սենյակի մեջտեղում անկարգ ու բաց դրված են զանազան ճամպրուկներ՝ փաթեթներով,<br />

տոպրակներով ու հագուստներով լի: Բայց ինչպես երևում է, դրանք քիչ են, որովհետև նորից<br />

ու նորից են բերում: Սեդան ձեռքի արդուկը տեղավորում է ճամպրուկներից մեկի անկյունում<br />

ու հանկարծ բարձրացնում է թղթի մեջ փաթաթած, ականջը պոկած թավշե արջուկը:<br />

- Է՞ս ով է դրել,-հարցնում է նա ծիծաղելով:<br />

Բոլորը քրքջում են ու նայում են մորս, իսկ նա ժպտում է խռոված ու շփոթված.<br />

- Ուրեմն ես եմ դրե՞լ...,-հարցնում է նա, հաստատ իմանալով, որ ինքը արած կլինի:<br />

Դա պատճառ է դառնում, որ նորից մեկ առ մեկ ստուգվեն փաթեթները, հայրս զայրացած<br />

հազում է պատուհանի մոտ:<br />

- Համա գործ անող եք, հա՜... Աղջի՛, շուտ արեք, է՜, ուշանում են:<br />

- Ինչի՞ ենք ուշանում, դեռ երեք ժամ կա, հայրիկ:<br />

- Ճանապարհ գնացողը շուտ կգնա,-ասում է հայրս:<br />

Դա նրա սովորությունն է: Եթե գնացքով երեկոյան մեկնելու է, առավոտ շուտ կգնա կսպասի<br />

կայարանում: Հայրս շատ է հուզված, դա դժվար չէ կռահել, ծնոտը դողում է մեկ-մեկ ու թեև<br />

փայտե կարճ ծխամորճը կախված է շրթունքներից, բայց անհանգիստ տփտփացնում է<br />

գրպաններին, չխկչխկացնելով շարժում է լուցկին ու բղավում է մորս վրա.<br />

- Աղջի՛, ա՛յ Անուշ, էն անտերը որտե՞ղ ա, է՜, նոր ձեռքիս էր:<br />

Հետո «պահ» է անում՝ հայտնագործելով ծխամորճը և թաքուն, ինքն իրեն ծիծաղելով՝ վառում:<br />

Հիշելով, գրպանիցս արագ հանում ու հորս եմ մեկնում տնային կառավարչությունից վերցրած<br />

երաշխավորագիրը:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

228<br />

- Ամեն ամսվա տասնութին կգնաս կապի շենք, հրապարակի վրա, կբարձրանաս հինգերորդ<br />

հարկ, ռադիոյի խմբագրությունն այնտեղ է, ու կստանաս իմ կես ամսվա աշխատավարձը,-<br />

ասում եմ ես:<br />

- Բա դու ո՞նց ես ապրելու, ա՛յ բալա,-տխրում է հայրս:<br />

- Մեզ ի՞նչ կա, ա՛յ հայրիկ,-ասում եմ ես, որսալով Նանարի գոհունակ հայացքը,-իսկի չլինի,<br />

Նանարը տիկնիկ կխաղացնի փողոցներում, կապրենք:<br />

- Է՜հ,-տնքում է հայրս:<br />

Կողքի սենյակից դուրս է գալիս Բաբկենը, կանգնում է շեմքին, հորանջում է՝ բարձրացնելով<br />

մկանուտ ձեռքերն ու ասում է իրեն հատուկ կեղծ դժգոհությամբ.<br />

- Է՜հ, չթողեցիք քնեմ, ի՞նչ է պատահել, որ խառնվել եք իրար, չեմ հասկանում: Առավոտվանից<br />

չըխկ հա չըխ, չըխկ հա չըխկ: Սե՛դա, մեկ էլ որ ջուր ես լցրել վրաս, ուղիղ հորդ տուն գնա, թե<br />

չէ սպանություն կլինի:<br />

Քնելու մեծ վարպետ է Բաբկենը, հիմա դեռ ոչինչ, իսկ առաջ առավոտները նրան<br />

արթնացնելու գործով զբաղվում էր մեր ողջ ընտանիքը: Ըստ որում օգտագործում էին<br />

բավականին ճիզվիտական միջոցներ. քաշքշում էին կոպտորեն, ցնցում գլուխը, ջուր լցնում<br />

վրան, խտուտ տալիս: Մայրս մի անգամ բարկացած որոշել էր չարթնացնել Բաբկենին,<br />

որպեսզի տեսնի, թե որքան կարող է քնել և եղբայրս պատվով դիմացել է քննությանը, քնելով<br />

ուղիղ հիսուն վեց ժամ: Սա զուտ ճշմարտություն է, իսկ իր՝ Բաբկենի պատմածը, իմ<br />

կարծիքով կատակ է: Նա երդվում է, թե պատերազմի ժամանակ Ղրիմում, մի քանի անքուն<br />

գիշերներից հետո, դիրքի մեջ հանկարծ քնել է և արթնանալով իմացել, որ երկու օր է, ինչ թեժ<br />

մարտեր են մղվում, իսկ բլուրը մի քանի անգամ ձեռքից ձեռք է անցել: «Եթե բեկորը գլխիս<br />

չդիպչեր, էլի չէի արթնանա»-ասաց Բաբկենը:<br />

- Քեզ հետ չե՞մ, ի՞նչ է պատահել,-կրկին հարցնում է նա Սեդային:<br />

- Չգիտե՞ս, որ Արտակենք գնում են,-հարձակվում է նրա վրա Սեդան՝ դժվարությամբ<br />

փակելով ճամպրուկներից մեկը:<br />

- Գնո՜ւմ են, գնո՜ւմ են... Կարծես թե Սիբիր են գնում,-հեգնում է Բաբկենը,-երկու օրը մեկ<br />

գործուղում եմ գնում, ինչո՞ւ ինձ համար էլ այդպես իրար չեք խառնվում: Ուրեմն, գնում եք,<br />

էլի,- դառնում է նա ինձ:<br />

- Հա՜, Բաբկեն ջան:<br />

- Լավ է,-ասում է Բաբկենը,-ամուսնական երկարատև ճամփորդություն դեպի արևվի երկիր<br />

Շեմս-էդ-դին, կամ Շամշադին: Սեդա, մենք ամուսնական ճամփորդություն կատարե՞լ ենք:<br />

Սեդան առանց պատասխանելու, հրում է նրա ոտքն ու ինչ-որ բաներ տեղավորում մյուս<br />

ճամպրուկում: Բաբկենը մի կողմ է քաշվում՝ մորս ճանապարհ տալու համար, ու<br />

շարունակում է՝ անկարող դուրս գալու բռնած ոճից...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

229<br />

-... Չե՜նք կատարել: Ուրեմն, դուք անհամեմատ բախտավոր եք: Շամշադի՜ն... էկզոտիկա,<br />

լեռների անտառածածկ փեշեր, կովերի բառաչ, գառների մայուն, շների լուսնահաչ,<br />

անզուգական ցեխ, առաջավոր ծխախոտագործուհիների հոգնած, բայց երջանիկ դեմքեր,<br />

սպառնալից լոզունգ.«Մասնակցե՞լ ես դու բերքահավաքին», հոնի կապտավուն օղի ու<br />

ծոպավոր տրեխներ: Հաղորդումը վարեց ռադիոյի մեր թղթակից Արտակ Լևոնյանը: Ո՞նց էր:<br />

- Լավ էր,-ծիծաղեցի ես:<br />

- Եվ ինչո՞ւ ես իմ բախտը կապեցի քրեական տարերի հետ,-հառաչում է Բաբկենը:<br />

- «Նմանն զնմանս գտանե»,-ասում է Սեդան:<br />

Բոլորս ծիծաղում ենք, իսկ հայրս օրորում է գլուխը.<br />

- Երանի՜ ձեր սրտին:<br />

Իսկ մենք էլի ենք ծիծաղում, մենք ջահել ենք, մեզ համար ամեն ինչ հեշտ է, մեզ համար<br />

մեկնելը հեռանալ չի նշանակում, ինչպես ասում է առածը: Մեզ համար մեկնելը նույնիսկ<br />

հետաքրքիր ու հաճելի է, մի քիչ ահավոր է և ավելի հաճելի: Մենք գիտենք, որ ամեն տեղ<br />

կարող ենք վրան խփել ու ասել՝ սա մերն է, մեր տունն է: Մենք ջահել ենք ու մեր տունը մեզ<br />

հետ ենք տանում: Մենք ջահել ենք ու կարող ենք մեկնել որևէ տեղ... որովհետև դեռ շատ<br />

ժամանակ ունենք վերադառնալու կամ որևէ տեղում ընդմիշտ մնալու համար:<br />

Նախորդ գիշեր չքնեցինք: Պառկել ու երազում էինք շշուկով, որպեսզի չարթնացնենք մերոնց,<br />

խոսում էինք իրար ականջի, կամացուկ, փսփսալով, սաստելով իրար: Նանարը համարյա<br />

Մարկոսի պես էր խոսում:<br />

«Մենք մեր տունը կունենանք, փոքրի՛կ, սիրո՛ւն: Դու կգնաս աշխատանքի, իսկ ես կմաքրեմ,<br />

կփայլեցնեմ ամեն ինչ: Քո սիրած ճաշերը կեփեմ, ախր ես գիտեմ, թե դու ինչ ես սիրում: Հետո<br />

կհանեմ գոգնոցս, կնստեմ պատուհանի մոտ, քո ճամփին կսպասեմ ու գուլպաներ կգործեմ<br />

քեզ համար»:<br />

«Պատուհանի մոտ մի՛ նստիր, խանդում եմ», ասացի ես: Նանարը ծիծաղեց կամացուկ: Սո՜ւս,<br />

սո՜ւս: «Դու կգաս տուն, միասին կճաշենք, հետո գիրք կկարդանք, ես էլի՛ կկարդամ քեզ<br />

համար: Իսկ երեկոյան...»: «Կքնենք»,- ասացի ես: «է՛, չէ, երեկոյան կինո կգնանք, իսկ երբ<br />

վերադառնանք, կնստենք ռադիոյի մոտ ու կլսենք, թե ինչ նյութեր են հաղորդում Շամշադինի<br />

շրջանի մեր սեփական թղթակցից»: «Եվ կհաշվենք հոնորարները»,- ասացի ես: Նանարը<br />

նորից ծիծաղեց ու ինքն էլ սաստեց ինձ՝ սո՜ւս, սո՜ւս... «Վեյե՜,-հանկարծ հեռավոր անկյունից<br />

հնչեց հորս բարկացած ձայնը,- փըս հա փըս, փըս հա փըս, հերիք չի՜, քնեք, առավոտ շուտ<br />

ճամփա եք գնալու»: Մենք լռեցինք մի պահ ու սկսեցինք ցնցվել անձայն ծիծաղից, մահճակալի<br />

երկաթե գնդիկները զնգզնգացին, ու մեր ծիծաղն ավելի սաստկացավ: Նանարն ամաչեց,<br />

սկսեց բարկանալ ինձ ու իր վրա, լռեց մի կերպ, իսկ ես չէի կարողանում հանդարտվել, ես<br />

ծիծաղում էի ու ծիծաղում էի արդեն բարձրաձայն, անզուսպ, ու ասում էի ծիծաղի միջից.<br />

«Ոչինչ... հայրիկ ջան... ներիր... վերջին օրն է...»: «Ըը՜, շաշ,- ի պատասխան վրդովվեց հայրս,-<br />

վերջին օրն է... տես ինչ է ասում, է՜»:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

230<br />

Ինձ սթափեցնում է Բաբկենի ձայնը:<br />

- Իսկ խմբագրիդ տեսա՞ր,-հարցնում է նա:<br />

Ես գլխով եմ անում...<br />

#<br />

...Մոսկվայից, համամիութենական սպորտային շքերթից վերադարձա բարձր<br />

տրամադրությամբ և մեծ հույսերով: Հեռվից իրոք որ հեշտ է թվում ամեն ինչ: Համոզված էի,<br />

որ անցած ամսվա ընթացքում լուծվել են բոլոր հարցերը՝ Վեզիրյանն ու Բադամյանը հեռացել<br />

են ասպարեզից, իսկ խմբագրությունում իմ վերադարձին են սպասում, որպեսզի<br />

աշխատանքի ընդունեն: Գրադարանում վստահ թերթեցի լրագրի անցած համարները,<br />

սակայն զարմանալիորեն ոչ մի տեղ և հատկապես «Մեր նյութերի հետքերով» բաժնում որևէ<br />

ակնարկ չկար ֆելիետոնի և նրա հետևանքների մասին: Անհանգստացած զանգահարեցի<br />

հանրակացարն՝ Մանուկին, ու մենք հանդիպեցինք: Այն, ինչ պատմեց նա, գրեթե<br />

անհավատալի էր:<br />

Ինձ հայտնի իրադարձություններից հետո քաղաքի դատախազը կանչում է Մանուկին,<br />

շնորհակալություն հայտնում առանձնատան նվիրատվության պատմությունը<br />

բացահայտելու հարցում ցուցաբերած նախաձեռնության համար և խնդրում է պաշտոնապես<br />

զբաղվել այդ գործով: Դատախազն առաջարկում է եղած նյութերին միացնել նաև<br />

ֆելիետոնում նշված չարաշահումների փաստերը: Մանուկը բարեխղճորեն սկսում է<br />

քննչական գործողություններ կատարել, բայց մի քանի օր անց քաղաքի նույն դատախազը<br />

կրկին հրավիրում է նրան և խնդրում նյութերն իրեն հանձնել, պատճառաբանելով, թե<br />

վերադաս կազմակերպություններից մեկը ցանկություն է հայտնել ծանոթանալ այդ<br />

նյութերին: Եվ էլի մի քանի օր անց պարզվում է, որ քրեական գործի հարուցումը մերժված է<br />

աննպատակահարմարության տեսակետից: Վերադաս կազմակերպությունը բավարարվել է<br />

Վեզիրյանին ազատելով աշխատանքից և հայտարարելով կուսակցական նկատողություն:<br />

Կուսակցական նկատողություն էր արվել նաև Կարո Բադամյանին:<br />

Մանուկը զայրանում է՝ անարդարացի համարելով քրեական գործի հարուցման մերժումը և<br />

այդ մասին գրում է հանրապետության դատախազին: Առայժմ ոչ մի պատասխան: Հետո<br />

Մանուկին հայտնի է դառնում, որ աշխատանքից ազատվելու հենց հաջորդ օրը Վեզիրյանը<br />

նշանակվել է մի այլ միավորման վարչության պետ:<br />

Այդ ասելիս Մանուկը գրեթե լաց էր լինում վիրավորանքից: Ես թափ էի տալիս ձեռքս, ասում<br />

էի՝ նրանց հերն էլ անիծած, այդքանն էլ քիչ չէ, բայց նա չէր հանգստանում: «Չեմ թողնի, չի<br />

կարելի, ես այս գործը մինչև վերջ կհասցնեմ»: Տխուր բաժանվեցինք: Իսկ հաջորդ օրը գնացի<br />

խմբագրություն: Խմբագիրը տեղում չէր, բայց ասացին, որ հիմա կգա: Ավտոմեքենա էր ուզել:<br />

Թերթի օրվա համարն էի կարդում ընդունարանում, երբ հանկարծակի տիրած լռությունից<br />

զգացի, որ խմբագիրը ներս է մտել: Իսկույն ոտքի կանգնեցի:<br />

- Ա՜, Լևոնյան, վերադարձե՞լ ես,-ձեռքն ինձ մեկնեց Սարյանը,- նե՛րս մտիր, նե՛րս մտիր,<br />

տեսնենք ինչ նորություններ ես բերել մայրաքաղաքից:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

231<br />

Առանձնասենյակում նա ներողություն խնդրեց, սակայն ակնհայտորեն հուզված<br />

զանգահարեց մի քանի տեղ, հետո կարծես չկարողանալով պատասխանել ինչ-որ ներքին<br />

հարցի, ցնցեց ուսերը, արմունկները սեղանին դրեց ու հարցրեց՝ գլուխը բռունցքներին հենած.<br />

- Դե, պատմիր տեսնենք ինչ կա:<br />

Ես գիտեի, որ դա հետաքրքիր չէ նրան: Խմբագիրը հակում չուներ դեպի սպորտը, իսկ<br />

մոսկովյան շքերթը բավականին մանրամասնորեն լուսաբանված էր թերթում: Բայց ես ոչինչ<br />

անել չէի կարող ու սկսեցի պատմել: Նա ստեպ-ստեպ գլխով էր անում, սակայն համոզված էի,<br />

որ չի լսում ինձ: Մուգ կապույտ աչքերը սևեռուն պատին էին ուղղված, և մտքերը<br />

հավանաբար շատ հեռու էին շքերթից: Այդպես դժվար էր պատմելը: Լռեցի: Խմբագիրը<br />

շարժվեց, նրան ակնհայտորեն անհանգստացնում էր լռությունը, դրա համար էլ հարցրեց<br />

շտապով.<br />

- Հետո՞:<br />

- Ընկեր Սարյան,- ասացի ես,-ձեզ ասել են, չէ՞, թե ինչով է ավարտվել ֆելիետոնը:<br />

Ախր ես գիտեի, որ նա ազնիվ մարդ է: Տնքաց կամացուկ, բարկացած, կարմրեց միանգամից,<br />

գրպանից հանեց թաշկինակը և ամուր, կոտրելու վտանգի տակ սկսեց սրբել ակնոցի<br />

ապակիները:<br />

- Ասել են, հետ՞ո...- ասաց նա գրգռված:<br />

- Ինչո՞ւ Վեզիրյանին դատի չտվեցին:<br />

Նա խորը շունչ քաշեց և հարցրեց՝ ուշադիր զննելով ակնոցի ապակիները.<br />

- Իսկ միթե՞ քիչ է, ընկե՛ր Լևոնյան, որ կուսակցական նկատողություն են հայտարարել և<br />

հեռացրել են աշխատանքից:<br />

- Ազատել են,-ասացի ես,-Եվ անմիջապես էլ նշանակել մեկ ուրիշ վարչության պետ,-<br />

ավելացրի հեգնանքով:<br />

- Իսկ ի՞նչ է, քո կարծիքով պետք է դե՞ն նետեին: Վերջիվերջո նա էլ մարդ է: Եվ, այո,<br />

կուսակցականի համար փոքր պատիժ չէ նկատողությունը:<br />

- Բայց նա քրեական խոշոր հանցանքներ է գործել, խաբել է պետությանը: Հիշո՞ւմ եք, ընկեր<br />

Սարյան, դուք ասում էիք...<br />

- Ասում էի, ասում էի...- խմբագիրը սրտնեղած բարձրացավ տեղից, սկսեց ծանր-ծանր քայլել<br />

սենյակում, բռունցքները սեղմած: -Ասում էի և էլի՛ եմ ասում, ընկե՛ր Լևոնյան: Բայց<br />

ուրիշներն էլ ուրիշ բան են ասում, ընկեր Լևոնյան: Այո՛, այո՛, և այդ ուրիշները դիրքով ու<br />

իրավունքներով ինձնից ու քեզնից շատ ավելի բարձր են: Ի՛նչ անես, ի՞նչ կարող ես անել... Եվ<br />

հետո, և հետո մենք էլ աստվածներ չենք, ընկե՛ր Լևոնյան, բաներ կան, որ պետք է հաշվի<br />

առնել...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

232<br />

Այնինչ, իրոք ինձ թվում էր, թե նա աստված է:<br />

Նա իրեն վատ էր զգում: Ես երբեք նրան այդ վիճակում չէի տեսել: Նա սկզբում ո՛չ իր,<br />

ուրիշների խոսքերն էր ասում ու տանջվում էր դրա համար, իր հոգուն հակառակ բաներ էր<br />

ասում ու տանջվում էր դրա համար: Եվ հիմա, ազնիվ զայրույթի պահին անկեղծ էր, բայց<br />

ավելի էր տանջվում, ո՛վ գիտե, մտածելով, թե իրավունք ունի՞ արդյոք դասախոսը նման<br />

բաներ ասելու իր ուսանողին, երբ ոչ շատ առաջ բոլորովին ուրիշ բաներ էր ասել նրան<br />

համալսարանական ամբիոնից:<br />

Նա մոլեգնած ու վշտացած շրջում էր առանձնասենյակում, և ես անկեղծորեն ցավում էի,<br />

տեսնելով նրա տառապանքը: Աշխարհում երևի չկա ավելի ծանր ու տխուր բան, քան ուժեղ<br />

մարդու խեղճությունը: Նրանց մոտ սովորական մարդիկ հուսալքվում են: Եվ ես ափսոսացի,<br />

որ եկա խմբագրություն: Ինչո՞ւ եկա: Կարծես թե քիչ է տանջվել: Կարծես թե քիչ է, որ կորցրել<br />

է իրեն: Կարծես թե քիչ է, որ կյանքում երևի առաջին անգամ իր հոգու ինչ-որ սրբություններն<br />

է ոտնահարել այս մարդը՝ չկարողանալով դիմադրել ով գիտե ինչ հզոր ուժերի: Եվ ահա ես<br />

եկել ու հիմարաբար, անգթորեն...<br />

- Գիտե՞ս ինչ, Լևոնյան,-կրկին խոսեց խմբագիրը, ու նրա ձայնը արդեն մեղմ էր, գրեթե<br />

թախծոտ,-գիտե՞ս ինչ, գուցե ես նույնիսկ իրավունք չունեի ասելու քեզ... որոշ տխուր<br />

ճշմարտություններ, սակայն, իսկապես, բաներ կան, որ հաշվի չառնել չես կարող:<br />

Նա արդարանում էր, և ես դրանից ավելի վատ զգացի:<br />

- Դե, իհարկե, հասկանում եմ, ընկեր Սարյան,-սրտանց ուզենալով սփոփել նրան, ասացի ես:<br />

- Աշխատանք է: Երբեմն ստիպված ես լինում զիջել մի հարցում, որպեսզի շատ ուրիշ հարցեր<br />

կարողանաս լուծել: Այո՛, այո՛, այդպես է: Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է պատահել: Ճիշտ է,<br />

խարդախություններ են եղել, բայց չէ՞ որ բացահայտվել են ֆելիետոն է գրվել, մերկացվել ու<br />

հասարակության դատին է հանձնվել մարդը: Եթե այդպես նայենք, սա՜ էլ քիչ չէ:<br />

- Իհարկե,-գլխիկոր համաձայնեցի ես:<br />

- Եթե նկատել ես, մենք մինչև հիմա ոչ մի տող չենք գրել «Մեր նյութերի հետքերով» բաժնում,<br />

որովհետև ի սրտե համաձայն չենք արդյունքներին: Բայց նրանք... Ավելին թերևս հնարավոր<br />

չէր անել: Մնում էր առայժմ տեղի տալ:<br />

- Այո, իհարկե,-կամացուկ ասացի ես:<br />

Եվ հանկարծ ցնցվեցի՝ լսելով խմբագրի բացականչությունը.<br />

- Ի՞նչ իհարկե, իհարկե: Այստեղ ոչ մի իհարկե չկա: Դու ասա՝ ո՛չ: Որովհետև պետք չէ, որ<br />

այսպես լինի: Ես կվշտանամ, եթե դուք այդպիսին լինեք: Դուք ասեք ո՛չ: Մենք քիչ բան չենք<br />

արել, բայց դուք պետք է ավելին անեք: Մենք դաժան ժամանակներ ենք անցել: Մենք<br />

պատերազմ ենք տեսել... Եվ հետո, և հետո մենք բատրակների, խեղճերի զավակներ ենք, և<br />

անիծյալ խեղճությունը երևի հենց մեր արյան մեջ է: Իսկ դուք մե՛ր զավակներն եք, հասկացեք<br />

դա: Դուք ավելի՛ լավը պետք է լինեք, ավելի՛ ուժեղ...<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

233<br />

Նա դողացող ձեռքով դրեց ակնոցը, խստորեն նայեց ինձ, գնաց նստեց գրասեղանի մոտ ու<br />

ասաց ընդգծված կոպիտ ձայնով.<br />

- Շա՜տ խոսեցինք: Բայց մի օր պետք է լիներ դա: Վերջացնենք: Ուրիշ ի՞նչ կա...<br />

Բայց ես ոչ մի բան այլևս ասել չէի կարող: Այդ բոլորն ինձ համար շատ-շատ էր: Ես պետք է<br />

մտածեի, պիտի հասնեի դրան: Դրա համար էլ լռեցի: Հետո միանգամից հիշեցի երեկվա իմ<br />

հանդիպումը ռադիոյի գյուղբաժնի վարիչի հետ: Նա ասաց, որ սեփական թղթակցի տեղ է<br />

բացվել Շամշադինում և կարող են ուղարկել ինձ: Այն ժամանակ ես անորոշ պատասխան<br />

տվեցի, որովհետև սպասում էի, թե ինչ կասի Սարյանը: Բայց հիմա ոչ մի գնով չէի ուզի, որ նա<br />

ստիպված լինի այդ մասին էլ խոսել: Չէ՜, բավական է:<br />

- Ընկե՛ր Սարյան,-ասացի ես,-ճիշտն ասած եկել էի ձեզ հրաժեշտ տալու: Չուզեցի առանց ձեզ<br />

տեսնելու մեկնել:<br />

- Ինչո՞ւ, ո՞ւր ես գնում,-զարմացավ նա:<br />

- Շամշադին: Որպես ռադիոյի թղթակից: Արդեն աշխատանքի մեջ եմ,-ավելացրի ես:<br />

Նա տխրեց, հետո ուրախացավ ու տխրեց, որ ես հասկացել եմ նրա վիճակը, և զայրացավ, որ<br />

ինքը այդ վիճակի մեջ է, և ինչպես միշտ, զայրույթի պահերին, շառագունեց դեմքը:<br />

- Չէ,- ասաց նա հանկարծ, վճռականորեն ձեռքը սեղանին խփելով, չգիտես ում դեմ մոլեգնած<br />

ու ծառանալով,- չէ՛: Դու ոչ մի տեղ էլ չես գնա: Բավական է: Դու այստեղ պետք է աշխատես:<br />

Այո: Ինձ մի փոքր ժամանակ է պետք միայն, մի փոքր: Հետո մենք կխոսենք: Ես նրանց կասեմ,<br />

որ...<br />

- Պետք չէ, ընկե՛ր Սարյան, շատ եմ խնդրում,-անկեղծորեն ասացի ես-,անհարմար է, արդեն<br />

ընդունել են: Հետո ես ինքս եմ ուզում գնալ: Մերոնք բոլորը շրջան են գնացել և լավ չի լինի,<br />

եթե ես մնամ: Հետո իմ հայրենիքն եմ գնում: Շատ շնորհակալություն ձեզ ամեն-ամեն ինչի<br />

համար: Շա՜տ շնորհակալություն:<br />

Ես այդ բոլորն ասացի մի շնչով ու հիմա կանգնել էի նրա դեմ՝ հրաժեշտի համար ձեռքս<br />

մեկնած:<br />

Սարյանը մի պահ լուռ նայում էր ինձ, հետո օրորեց գլուխն ու բարձրացավ տեղից.<br />

- Դե լավ, թող այդպես լինի: Գնա աշխատիր առայժմ: Մենք բոլորս էլ ի վերջո այդտեղից ենք<br />

սկսել, տղա՛ս:<br />

#<br />

...- Եվ ի՞նչ ասաց խմբագիրը,-հարցում է Բաբկենը:<br />

- Նա հրաշալի մարդ է, Բաբկեն,-ասում եմ ես:<br />

- Մայրս ներս է գալիս՝ այս անգամ Նանարի թևը բռնած, ճամպրուկների մոտ է տանում:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

234<br />

- Էս տոպրակի վրա, որ «Ն» կա, կտաս իմ քրոջը՝ Նորինձարին, էս մեկի վրա, որ «Վ» կա՝<br />

Վարսենիկին, խառնես ոչ, դարդդ տանեմ:<br />

- Չի խառնի, չի խառնի, գրագետ է,-ծիծաղում է Սեդան, փակելով վերջին ճամպրուկը:<br />

- Ասում ես, էլի՛... ու հենց նույն վայրկյանին էլ կողպեքի ձայնի հետ հավանաբար զգալով, որ<br />

նախապատրաստություններն ավարտված են և որ հիմա ուր-որ է կմեկնենք, մայրս հանկարծ<br />

գրկում է Նանարին, համբուրում ու փղձկում է: -Տղիս քեզ եմ տալիս, հա՜,-ասում է խռովկան,<br />

անվստահ, կերկերուն ձայնով,- լավ կնայես...<br />

- Դե,՛ դե՛,-բարկանում է հայրս,-ճամփից առաջ լաց չեն լինի,-ու հազում է, հազում է՝ սրբելով<br />

արցունքներն ու ասում է դժգոհ, հազի միջից,-էս հազն ինձ կսպանի:<br />

Ծերացել են ծնողներս: Ի՞նչ անեմ: Ի՞նչ անեմ:<br />

...Ավտոկայարանում Մանուկն ու Նվարդը շրջապատում են մեր մեքենան:<br />

- Լա՜վ եք գալիս,-հեգնում է Մանուկը,-ավտոբուսը հիմա կշարժվի:<br />

Մենք արագորեն իջեցնում ենք ճամպրուկները, շտապ մոտենում ավտոմեքենային:<br />

Պատուհաններից, հեռավոր ուղիների լույսն ու մուժն աչքերի մեջ, ցած են նայում<br />

ուղևորները, նայում են մեղմ կարեկցանքով ու հպարտությամբ: Նրանք արդեն գործ չունեն<br />

ներքևում, իրենց հոգսերի քայլերն անող մարդկանց հետ և ճանապարհին են գրեթե:<br />

Ավտոբուսի վարորդը բանալիները ձեռքին կանգնել է դռան մեջ ու համոզում է գրոհող<br />

քաղաքացիներին:<br />

- Չեմ կարող, ա՛յ հոգի, բոլոր տոմսերը վաճառված են, տեղ ունե՞ս, տե՛ղ, տոմս ունե՞ս, արի<br />

աչքիս վրա: Չե՛մ կարող...<br />

Նանարն ու Նվարդը գրկել են իրար, ու ես ասում եմ Մանուկին.<br />

- Դե, լա՛վ մնացեք, ամուսնական ճամփորդության համար հիմա Շամշադին են խորհուրդ<br />

տալիս: Սպասում ենք: Մանուկը ծիծաղում է.<br />

- Չէ, առայժմ գլուխս խառն է: Երեկ կանչեցին, դատավոր են ուզում ընտրել: Բոլորն այն գործի<br />

համար է,-աչքով է անում Մանուկը: -Միայն թե հանգիստ թողնեմ իրենց: Բայց, չհավատա՜ս...<br />

Մինչև մինիստր չդարձնեն, ձեռք չեմ քաշելու: Իսկ դու գնա, ախպե՛րս, գնա, որ գաս:<br />

Սասունցի Դավիթն էլ կարծեմ որոշ նպատակներով նույնիսկ Դիարբեքիր էր հասնում:<br />

- Մենք գրկում ենք իրար, հրում ու նորից գրկում ենք: Դժվար, շատ դժվար է լինելու ինձ<br />

առանց նրանց:<br />

- Նանա՜ր, գնացինք, Նանա՜ր:<br />

Ավտոբուսի մոտ խռնվածներից ներողություն ու ճանապարհ խնդրելով, դռանն ենք<br />

մոտենում, և բանալիները ձեռքին մարդը հարցնում է մեզ, ինչպես բոլորին էր հարցնում.<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

235<br />

- Դուք տեղ ունե՞ք: Տեղ:<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

236<br />

Աշխարհի Ամենադժվար Երթը<br />

Ուշադրությո՛ւն, ուշադրությո՛ւն, տաս րոպե անց, հանրապետական մարզադաշտից<br />

մարաթոնյան վազք է սկսվելու: Մասնակիցները պատվո շրջան կկատարեն, ապա<br />

կշարունակեն մրցությունը քաղաքամերձ խճուղում:<br />

Ֆուտբոլի շատ կարևոր խաղ էր սպասվում: Մարզադաշտը լեփ-լեցուն էր և ֆուտբոլիստների<br />

աղմուկի մեջ հաղորդավարի խռպոտ ձայնը, ալեկոծ ծովին հանձնված մակույկի նման, մերթ<br />

հայտնվում էր, մերթ կորչում: Ֆուտբոլի շատ կարևոր խաղ էր սպասվում, դրա համար էլ<br />

քչերն էին ուշադրություն դարձնում այն կիսամերկ մարդկանց, որ հուզված ետ ու առաջ էին<br />

քայլում վազքուղու վրա: Այնինչ նրանք արժանի էին ավելի մեծ ուշադրության: Նրանք<br />

վազելու էին քառասուներկու կիլոմետր և էլի մի քանի հարյուր մետր, որովհետև ժամանակին<br />

այդքան էր վազել աշխարհի նրանց հույն նախահայրերից մեկը: Մարաթոնցիները հոյակապ<br />

էին իրենց սպորտային համազգեստների մեջ: Ձյունաթույր շապիկներն ընդգծում էին նրանց<br />

թևերի թուխ մկանունքը ու հպարտ պարանոցները: Նրանց ոտքերը դողում էին հուզմունքից՝<br />

ցատկի պատրաստվող նժույգների սրունքների նման: Նրանք ուժի և գեղեցկության խորհուրդ<br />

ունեին իրենց մեջ և հին աստվածներ էին հիշեցնում:<br />

Նվագախումբը խրոխտ ու մարտական քայլերգ հնչեցրեց, և հին աստվածները խաղաղ ու<br />

համերաշխ առաջ շարժվեցին վազքուղու վրայով: Նրանք վազում էին հանգիստ ու թեթև,<br />

գլուխները բարձր բռնած: Նրանք դեպի առաջ էին նայում և ոչ մի գործ չունեին իրենց շուրջը<br />

աղմկող մարդկային բազմության հետ: Նրանք նպատակներ ունեին, և նրանցից<br />

յուրաքանչյուրը վստահ էր, որ հասնելու է իր նպատակին: Թե չէ ինչպե՞ս կարելի է սկսել<br />

քառասուներկու կիլոմետր և էլի մի քանի հարյուր մետր մի ճանապարհը: Իսկ երբ սպիտակ<br />

հագած մարաթոնցիների խումբը շրջան կատարելուց հետո անհետացավ ելքի կամարի մեջ,<br />

ինձ հանկարծ թվաց, թե նրանք ճերմակ աղավինիներ էին, և ե՛ս նրանց թռցրի Տիգրան<br />

աղբարենց ցախատան տափակ կտուրից:<br />

...Աղավնիները թռչում էին, բարձրանում, բարձրանում, ճերմակ գծեր էին քաշում երկնքի<br />

կապույտին ու խաղում, փայլփլում էին արևի տակ իրենց ձյունոտ թևերով: Իսկ ես մեջքի վրա<br />

պառկում էի Տիգրան աղբարենց ցախանոցի տափակ, կանաչած կտուրին, կիսախուփ<br />

աչքերով հետևում էի նրանց գեղեցիկ գոյությանը և իմ բախտն ու երազները թռցնում<br />

աղավնիների հետ: Եթե երկրորդ պտույտի ժամանակ առաջին աղավնին ետ ընկավ,-ասում<br />

էի ես,-ապա վաղը ստուգողականից «գերազանց» եմ ստանալու: Եթե փամփուլավորը<br />

անընդմեջ հինգ անգամ գլուխկոնծի տվեց, նամակ է գալու Մելիքից: Եթե հիմա, հենց այս<br />

պտույտի երամը շրջվեց, ու վերևի աղավնին առաջնորդ դարձավ, հայրիկս հեծանիվ է<br />

առնելու ինձ համար: Եթե հաջորդ երեք շրջանի ընթացքում աղավնիներից մեկն ու մեկը լքի<br />

երամը, ուրեմն ես այս տարի կմեռնեմ: Ու պտտվում, պտտվում էին երկնքում իմ անհեթեթ,<br />

մանկական խոհերն ու երազները՝ մերթ խուռներամ, հուսահատ ու մերթ պայծառ: Եվ արագ,<br />

տագնապով բաբախում էր սիրտս՝ երկինք թռած ամեն մի աղավնու համար:<br />

Ու հանկարծ զգացի, որ ֆուտբոլի այդ շատ կարևոր խաղը ինձ բոլորովին չի հուզում:<br />

Բազմությունը ալեկոծվում, խենթանում էր մի մի քանի մարդկանց ոտքերի տակ ընկած<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org

---

237<br />

կաշվե կարմիր գնդակի համար: Բայց ես նրանց հետ չէի: Ես մյուսների հետ էի: Իսկ նրանք<br />

քիչ առաջ, սպիտակ զգեստներ հագած, հանդիսավոր ու թեթև վազքով անհետացան ելքի<br />

կամարի մեջ՝ Տիգրան աղբարենց ցախատան տափակ ու հողոտ կտուրից թռած ճերմակ<br />

աղավնիների նման: Ու տարան իրենց հետ իմ երազներն ու բախտը: Ես իմ մեծ գրազը, իմ<br />

հարստությունը միանգամից, ամբողջությամբ, առանց որևէ մնացորդի, նրանց վրա դրեցի: Ես<br />

այլևս ոչինչ չունեմ:<br />

Ու թեև չգիտեմ՝ կշահեմ, թե՝ ոչ, բայց գիտեմ, որ արդյունքի համար երբեք չեմ տրտնջալու:<br />

Չե՛մ տրտնջա, ինչ էլ որ լինի: Որովհետև իմ ողջ ունեցվածքը բոլորի վրա եմ դրել և ամեն մեկի<br />

վրա՝ առանձին-առանձին: Ես նրանցից յուրաքանչյուրի հետ եմ լինելու: Յուրաքանչյուրի մեջ:<br />

Ես գիտեմ, ինչ բան է մարաթոնը: Դա աշխարհի ամենածանր երթն է, բայց բոլորն էլ ակամա<br />

մասնակցում են այդ երթին: Ու թեև բոլորն էլ սկսում են հանդիսավոր, թեթև վազքով,<br />

սպիտակ շորերով, հավատացած իրենց հաղթանակին, բայց հաղթում են քչերը: Իսկ հաճախ<br />

ոչ ոք էլ չի հաղթում: Այսօր կհաղթի՞ նրանցից որևէ մեկը, իմ երազներից որևէ մեկը կանցնի՞<br />

վերջին պատվո շրջանը: Չգիտեմ: Բայց ես նրանց հետ եմ: Նրանք՝ ես եմ: Ե՛վ վիրավորված,<br />

մրցությունից վաղ դուրս եկածը, ե՛վ հուսահատ, վերջին քայլերն անողը, նա՛, որ ընկավ<br />

ավարտի մոտ, և նա՛, որ դեռ շարունակում է վազել: Վազում է թեթև արդեն ո՛չ սպիտակ<br />

շորերով, ո՛չ նախկին շուքով ու թեթև, բայց վազում է...<br />

ՎԵՐՋ<br />

Copyright © Artashes Kalantarian Foundation ~ http://kalantarian.org/artashes ~ artashes@kalantarian.org